SPOTKANIE W PSYCHOTERAPII. WRAŻLIWOŚĆ ETYCZNA PSYCHOLOGA.

Transkrypt

1 Rozdział w książce pod red. Joanny Rajang i Joanny Lessing-Pernak Psychologia w życiu osobistym i zawodowym człowieka. Bydgoszcz, 2008, Instytut Psychologii UKW, Studenckie Koła Naukowe (s.8-17) Ewa Wyrzykowska Studenckie Koło Naukowe Psychoterapii Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy SPOTKANIE W PSYCHOTERAPII. WRAŻLIWOŚĆ ETYCZNA PSYCHOLOGA. Naszym moralnym problemem jest obojętność człowieka wobec siebie samego. Oznacza to, że utraciliśmy poczucie ważności i niepowtarzalności jednostki, że przekształciliśmy się w narzędzia służące celom, które są nam obce, że traktujemy i przeżywamy siebie jako towar (E. Fromm) W ostatnich kilku latach prowadzone są m.in. w literaturze dyskusje na temat tożsamości zawodowej psychologa i jego świadomości etycznej; zadawane są pytania, kim psycholog jest, kim po latach uprawiania zawodu się staje, czym jest zawiązywana przez niego relacja z pacjentem/klientem, jakie wartości powinien wyznawać, a jakie nie. Odpowiedzi na te pytania dostarcza jak dotychczas oprócz poglądów uczonych prowadzących dyskusje szeroka literatura mówiąca o psychoterapii. A dowiadujemy się z niej, iż terapeuta niezależnie od preferowanej modalności terapeutycznej powinien okazywać troskę, ciepło i zainteresowanie (Corey, 2005; por. Heaton, 2003; por. Szczukiewicz, 2005). Jako zawodowiec nie może nosić ze sobą problemów pacjenta do momentu kolejnego spotkania z nim, nie może cierpieć razem z pacjentem, musi być zdystansowany emocjonalnie itd. (Corey, 2005; Grzesiuk, 2005). Dopełnieniem tego obrazu tożsamości i świadomości etycznej psychologa są kodeksy deontologiczne, których zasad psycholog zobowiązuje się przestrzegać, gdyż niemal każdy krok postępowania terapeuty może być rozpatrywany w kategoriach etycznych, a jego działanie jest bardzo intensywnie usadowione w przestrzeni aksjologicznej (Uchnast, 1998; Grzesiuk, 2005). W Kodeksie Etyczno Zawodowym Psychologa oraz Kodeksie Etycznym 1

2 Psychoterapeuty zaznacza się, że kodeksy określają ogólne zasady jakimi winien kierować się psychoterapeuta. Naczelną wartością dla psychologa terapeuty jest dobro pacjenta; psycholog powinien uwzględniać prawa człowieka, utrzymywać tajemnicę zawodową; ma być świadomy niebezpieczeństw wynikających z jego możliwości wpływania na innych ludzi, a także nie przenosić relacji z osobą leczoną poza obszar terapii, przy czym nie chodzi tutaj wyłącznie o relację seksualną. Trzecim wyznacznikiem tego, jaki psycholog psychoterapeuta ma być są wieloletnie szkolenia i superwizje, które generalizując uczą tego, jak być skutecznym i etycznym. Czy te dane w postaci teorii i dyskusji, tak liczne w literaturze, są wystarczające do określenia tożsamości zawodowej, a co ważniejsze świadomości etycznej i istoty wrażliwości etycznej psychologa psychoterapeuty? Zdecydowanie nie. Po pierwsze dlatego, że w Polsce nie przeprowadzono zaawansowanych studiów logicznych i badań empirycznych świadomości etycznej psychologów (Spendel, 1997). Po drugie wobec faktu, iż populacja psychologów w Polsce wyjątkowo niechętnie poddaje się wszelkiego rodzaju badaniom (co udowodnię również poniżej), trudno cokolwiek wnioskować o tym, jakie wartości psychologowie deklarują i jakie naprawdę realizują (Toeplitz, 2004a, 2004b). Po trzecie założenie o głębokim uświadomieniu sobie przez terapeutę, iż działa on na rzecz drugiego człowieka jest wg H. Sęk założeniem idealizującym, co potwierdzają powstałe na temat pomagania i psychoterapii prace, mówiące wyraźnie o przemocy, manipulacji i indoktrynacji lub potwierdza wzrastająca liczba skarg na pracę psychologów kierowanych do odpowiednich instytucji np. Sądu Koleżeńskiego PTP przez pacjentów (Brzeziński, Poznaniak, 1994; por. Grzesiuk, 2005; por. Masson, 2004). Po czwarte co się tyczy samych kodeksów uważa się je za zestaw zasad zupełnie podstawowych, mało czytelnych, mówi się wręcz, że są zestawem dobrych rad i banalnych stwierdzeń (Toeplitz, 2004a). Po piąte dyskusje na temat etycznych aspektów psychologii, świadomości etycznej sprowadzają się głównie jak pisze Zbigniew Spendel do porządkowania kwestii oczywistych dla każdego i w zasadzie nie wnoszą niczego nowego, bo wypowiedzi rażą ogólnikowością i wątpliwą konkluzywnością. Spendel (1996) pisze: Skoro tak często psychologowie występują w roli praktykujących etyków, to niech pełnią tę rolę nie jak zupełni amatorzy, lecz przynajmniej jako semiprofesjonaliści. Dla realizacji takiego zamierzenia oparcie się wyłącznie na biernej edukacji z zakresu podstaw etyki nie wydaje się wystarczające (s. 189), gdyż efektem tego bywa niewielka merytorycznie wartość refleksji 2

3 etycznych. Chodzi o niewykorzystywanie etyki filozoficznej i specyficznych teoretycznych konstrukcji etycznych do analizy rozważanych problemów. W związku ze wszystkim powyższym do interpretacji przeprowadzonych przeze mnie badań jakościowych przyjęłam również perspektywę filozofii dialogu jako głęboką etycznie teorię filozoficzną. Filozofia dialogu opiera się przede wszystkim na założeniu, że stosunki dialogiczne mają miejsce tam, gdzie człowiek spotyka człowieka bezpośrednio, gdzie stosunek międzyludzki przybiera kształt bezpośredniego zwrócenia się jeden-do-drugiego i bycia jeden-dla-drugiego i za-drugiego (Schwartländer, 1995). W takiej relacji moralność nie jest narzucana z zewnątrz, ale jest subiektywną odpowiedzią człowieka na drugiego człowieka, na prośbę drugiego człowieka, który staje się przedmiotem troski (Fromm, 2000). Twarz Innego, pytanie drugiego wytrąca wg Tischnera człowieka ze stanu obok kogoś i wtrąca w nowy stan dla kogoś (Tischner, 1995). Lévinas (1982) mówi, że spotkanie nawet bezsłowne z Twarzą drugiego człowieka ustanawia relację odpowiadania za tego człowieka; moralna odpowiedzialność za bliźniego rodzi się od momentu, gdy bliźni patrzy na mnie. Tischner (1993) dodaje jeszcze, iż to właśnie doświadczenie drugiego człowieka podczas spotkania z nim jest źródłowym doświadczeniem dla ludzkiej samowiedzy etycznej (s. 385), a w doświadczeniu tym fundament znajdują podstawowe wartości etyczne. Wszystko, co opisują dialogicy, dzieje się podczas rzeczywistego spotkania; dialogu człowieka z człowiekiem, a psychoterapia (indywidualna) zawsze jest spotkaniem dwojga ludzi i ich dialogowaniem ze sobą. Wydaje mi się zatem możliwe, by mówić o psychoterapii w kontekście filozofii dialogu. Potwierdzają to niejako słowa Martina Bubera (1992): jeśli zadowala się on [psychoterapeuta] <<przeanalizowaniem>> pacjenta, to znaczy wydobyciem na światło z jego mikrokosmosu nieświadomych czynników i skierowaniem energii przemienionych w wyniku tego wydobycia do świadomych działań życiowych, to może mu się udać niejedna naprawa. Może w najlepszym wypadku pomóc rozproszonej, ubogiej w struktury duszy poniekąd skupić się i uporządkować. Nie urzeczywistni jednak swego właściwego zadania: regeneracji skarłowaciałego osobowego centrum. Może dokonać tego tylko ten, kto doświadczonym spojrzeniem lekarza obejmuje rozproszoną, ukrytą jedność cierpiącej duszy, co jest osiągalne tylko w partnerskim obcowaniu osoby z osobą, a nie poprzez rozpatrywanie i badanie przedmiotu (s.122). W czym tkwi problem? Problem tkwi w tym mianowicie, że perspektywa pierwotna perspektywa filozoficzna trudna jest do pogodzenia z perspektywą psychologii i psychoterapii. Filozof i etyk J. Tischner (1993), mówi bowiem: jeśli ktoś zezwoli na to, by 3

4 stępiła się w nim wrażliwość na drugiego człowieka, cała jego moralność i całe myślenie etyczne zawiśnie w próżni (s. 385). A terapeuta z wieloletnim doświadczeniem J. Fengler (2001): to, że terapeuci potrafią jeszcze współczuć swoim klientom i nie zapominać o nich wraz z końcem sesji, jest postawą ludzką. Równocześnie jednak trzeba im życzyć, żeby nie stosowali tego zbyt często, ponieważ takie praktykowanie może męczyć i wpędzać w chorobę (s. 49). O jaką zatem wrażliwość etyczną chodzi kodeksom deontologicznym i o jaką świadomość etyczną teoretykom? Definicja wrażliwości brzmi: zdolność przeżywania wrażeń, emocji (Słownik Języka Polskiego PWN), w przypadku wrażliwości etycznej można byłoby założyć, iż to zdolność przeżywania wrażeń, emocji dotyczących ważnych dla człowieka wartości moralnych, etycznych. O jaką zatem w takim sensie wrażliwość chodzi autorom Kodeksu Etyczno-Zawodowego Psychologa, gdy piszą oni Psycholog zachowuje wrażliwość etyczną i co jest przedmiotem tej wrażliwości? Badania Prezentowane poniżej badania są fragmentem szerszych tematycznie badań do pracy magisterskiej, pisanej pod kierunkiem prof. Małgorzaty Kościelskiej. Celem niniejszego opracowania tych badań jest wykorzystanie zebranych danych do odpowiedzi na powyżej zawarte pytania i wątpliwości, dotyczące wrażliwości etycznej psychologów psychoterapeutów. Charakterystyka osób badanych Prośbę o wzięcie udziału w badaniu skierowano (osobiście oraz mailowo adresy e- mail zdobyto dzięki oficjalnym portalom internetowym, które grupują psychologów, a także poprzez oficjalne strony internetowe psychologów, którzy owe strony posiadają) do 384 osób psychologów psychoterapeutów. Pozytywnie na prośbę odpowiedziało 46 osób. W badaniu wzięła więc udział niereprezentatywna grupa 46 osób psychologów psychoterapeutów (z licencjami) oraz psychologów w trakcie szkoleń w psychoterapii, w wieku od 26 do 56 lat, w tym 36 kobiet w wieku lat (średnia wieku 34 lata) oraz 10 mężczyzn w wieku lat (średnia wieku 36 lata ). Wszystkie osoby badane miały doświadczenie w prowadzeniu psychoterapii indywidualnej (średni staż pracy 7 lat). Metoda badawcza 4

5 Badanie przeprowadzono przy użyciu metody jakościowej, pozwalającej zachować jego eksploracyjny charakter. Metoda badawcza miała dwie formy wywiadu ustrukturalizowanego oraz ankiety, zawierającej pytania tak samo sformułowane i postawione w takiej samej kolejności, jak w wywiadzie. Motywem stworzenia ankiety była chęć poszerzenia grupy badawczej psychologów psychoterapeutów oraz psychologów szkolących się w psychoterapii, poprzez przeprowadzenie badania w internecie. W wywiadzie/ankiecie w części pierwszej przedstawiono 5 hipotetycznych i możliwych w procesie psychoterapii sytuacji (syt. 1 pacjent/klient deklaruje psychologowi złe samopoczucie po ostatnim spotkaniu z psychologiem; syt. 2 pacjent/klient zamierza przerwać terapię; syt. 3 pacjent/klient pozostający w psychoterapii ma nawrót psychozy; syt. 4 pacjent/klient pozostający w psychoterapii podjął próbę samobójczą nieudaną; syt. 5 pacjent/klient pozostający w psychoterapii ginie po samobójczej śmierci) oraz do każdej z nich zadano pytania o percepcje tych sytuacji, emocje pojawiające się w związku z nimi oraz podejmowane w związku z nimi (sytuacjami i emocjami) działania. Ponadto w części drugiej postawiono pytania, dotyczące relacji psychologa z pacjentem/klientem. W celu interpretacji wyników badań zastosowano analizę jakościową, dzięki której uzyskano rodzaj portretów psychologów psychoterapeutów. Wyniki badań Na podstawie przyjętych i ściśle określonych kryteriów analizy i interpretacji wyników badań, stwierdzić można, że niektórzy terapeuci zorientowani są na zadanie, z czym wiąże się określone zachowanie, niektórzy zorientowani są na osobę pacjenta/klienta, z czym współgrają zupełnie inne działania niż przy orientacji na zadanie, jeszcze inni natomiast nie mają jasno określonej orientacji skupiają się na osobie pacjenta/klienta lub na zadaniu w zależności od kontekstu sytuacji. Psychologowie psychoterapeuci o orientacji zadaniowej Co najważniejsze (jeśli chodzi o rozważania nad istotą wrażliwości etycznej) w przypadku tej grupy badanych osób (30 osób, 9 mężczyzn, 21 kobiet) to fakt, że terapeuci ci albo nie wiążą się emocjonalnie ze swoimi pacjentami/klientami również w sytuacjach nawrotu psychozy, próby samobójczej pacjenta, czy jego samobójczej śmierci, albo też emocje w związku z tymi sytuacjami trwają na tyle krótko, że nie pociągają za sobą konsekwencji w samopoczuciu psychologów, czy też w zaplanowanych przez nich 5

6 czynnościach. Wszystko, co dzieje się poza obszarem psychoterapii nie podlega uwadze, poczuciu winy terapeuty i nie wzbudza jego zaangażowania osobistego. Cechami charakterystycznymi choć zaznaczam, że jest to pewnego rodzaju uogólnienie w deklaratywnym reagowaniu na hipotetyczne sytuacje zawarte w wywiadzie/ankiecie dla osób z tej grupy są: - niewykraczanie poza granice relacji terapeutycznej niezależnie od sytuacji (100% osób), - kontynuacja pracy mimo obiektywnie trudnych i emocjotwórczych wydarzeń (100% osób), - dystans emocjonalny i/lub bardzo silna kontrola nad emocjami, - oddzielenie życia zawodowego i prywatnego, - przyznanie autonomii decyzjom pacjenta (śmierć = to jego wybór ), - nieodczuwanie lub odczuwanie bardzo rzadko poczucia winy w pracy zawodowej. Cechy te nie wydają się być zaskakujące z perspektywy założeń teoretycznych i praktycznych teorii psychoterapii, gdyż stanowią o profesjonalizmie. Przyjrzyjmy się jednak cechom charakterystycznym dla drugiej grupy. Psychologowie psychoterapeuci o orientacji osobowej Druga grupa 10 terapeutów (9 kobiet, 1 mężczyzna) charakteryzuje się takimi deklaratywnymi cechami w reagowaniu na hipotetyczne sytuacje zawarte w wywiadzie/ankiecie, jak: - przekraczanie granic relacji zawodowej: odwiedziny pacjenta w szpitalu (100% osób), - brak kontynuacji pracy z powodu obiektywnie trudnych i emocjotwórczych wydarzeń (100% osób), - trudności lub bardzo duże trudności w utrzymaniu dystansu emocjonalnego przeżywanie bardzo silnych emocji, - trudności w oddzieleniu życia zawodowego i prywatnego, - odczuwanie (często lub bardzo często) poczucia winy i poczucia własnej niekompetencji. W grupie tej wrażliwość w stosunku do pacjenta i wrażliwość na jego krzywdę jest o tyle silniejsza, iż mimo świadomości złamania zasad kontraktu terapeutycznego wszyscy terapeuci odwiedzają pacjenta/klienta w szpitalu, gdy pacjenta/klienta skierowano do szpitala z powodu nawrotu psychozy lub próby samobójczej. Ponadto psychologowie przeżywają na tyle silne uczucia związane z osobą pacjenta/klienta, iż rezygnują z przyjęcia kolejnych 6

7 pacjentów/klientów; są zaangażowani emocjonalnie i osobiście w to, co dzieje się z pacjentem/klientem poza obszarem psychoterapii. Dane sytuacje (zwłaszcza nawrót psychozy pacjenta/klienta, jego próba samobójcza, czy samobójcza śmierć) istotnie wpływają na dezorganizację planowanych wcześniej czynności. Psychologowie psychoterapeuci o orientacji mieszanej Terapeuci zaliczeni do tej grupy (6 kobiet) nie określają wyraźnie granic swoich kompetencji i możliwości oddziaływania na pacjenta/klienta i jego otoczenie. To, czy podejmą się działań i udzielenia wsparcia pacjentowi/klientowi poza obszarem psychoterapii zależy jak mówią od relacji z tym pacjentem/klientem oraz od kontekstu sytuacji, w której się on znalazł (np. czy jest samotny, czy nie), albo od konsultacji z superwizorem, bądź innymi terapeutami Wnioski i dyskusja Celem niniejszego artykułu, jest nie tyle prezentacja powyższych badań (które przedstawiam fragmentarycznie, jedynie po to, by urzeczywistnić dyskusję), ile próba wywołania refleksji. Chciałabym zatem powtórzyć pytanie: o jaką wrażliwość etyczną i świadomość etyczną psychologa chodzi? Oczywiście, odpowiedź zależy od perspektywy, jaką się przyjmie. Przyjmując perspektywę profesjonalizmu w zawodzie psychoterapeuty, czy choćby perspektywę zapobiegania wypaleniu zawodowemu i obciążeniu psychicznemu terapeuty, wrażliwość pierwszej grupy psychologów psychoterapeutów wydaje się być pożądana. Psychoterapia traktowana jest tutaj zadaniowo; terapeuta ma do wykonania określone działania, służące dobru pacjenta/klienta, a obszar działania oraz zakres kompetencji terapeuty jest ściśle określony i obejmuje aktywności, które mają miejsce tylko w gabinecie psychologa. Z tej samej perspektywy patrząc na wrażliwość drugiej grupy psychologów psychoterapeutów zorientowanych osobowo, można jednoznacznie stwierdzić, iż nie jest ona profesjonalna, gdyż psycholog wbrew zasadom kontraktu terapeutycznego odwiedza pacjenta/klienta, nie jest zdystansowany emocjonalnie i angażuje się osobiście w relację z nim. Przyjmując jednak perspektywę filozofii dialogu perspektywę znacznie głębszą i równie (jeśli nie bardziej) uprawnioną, skoro poruszane są sprawy etyki i relacji człowieka z człowiekiem to właśnie wrażliwość grupy terapeutów zorientowanych na osobę wydaje się 7

8 bardziej etyczna, bogatsza, odzwierciedlająca sens wrażliwości w ogóle i sens relacji etycznej, jaką jest relacja psychologa z pacjentem. Terapeuci z drugiej grupy w duchu relacji osobowej odpowiadają na wezwanie człowieka, na którego wezwanie teoretycznie nie powinni odpowiadać, gdyż niesie to ze sobą silne emocje, zbyt duże zaangażowanie osobiste itp. Wydaje się jednak, że taka właśnie odpowiedź na drugiego człowieka jest wyrazem bycia dla kogoś, jest istotą prawdziwego spotkania między ludźmi. A co więcej dialogicy mówią, iż to tylko w takim spotkaniu, bezpośrednio z drugim człowiekiem fundament znajduje nasza moralność, doświadczamy własnych wartości etycznych. Jak to jest więc z wrażliwością etyczną? Bibliografia: Brzeziński, J., Poznaniak, W. (red.). (1994). Etyczne problemy działalności badawczej i praktycznej psychologów. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora. Buber, M. (1992). Ja i Ty. Wybór pism filozoficznych. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax. Corey, G. (2005). Teoria i praktyka poradnictwa i psychoterapii. Poznań: Zysk i S-ka. Fengler, J. (2001). Pomaganie męczy. Wypalenie w pracy zawodowej. Gdańsk: GWP. Fromm, E. (2000). Niech się stanie człowiek. Z psychologii etyki. Warszawa-Wrocław: Wydawnictwo Naukowe PWN. Grzesiuk, L. (red.). (2005). Psychoterapia. Teoria. Podręcznik akademicki. Warszawa: ENETEIA Wydawnictwo Psychologii i Kultury. Lévinas, E. (1982). Etyka i Nieskończony. Rozmowy z Philipp em Nemo. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej. Schwartländer, J. (1995). Odpowiedzialność jako podstawowe pojęcie filozoficzne. Znak, 10, Spendel, Z. (1996). Czy psychologowie potrzebują własnej etyki normatywnej? W: Z. Sareło (red.), Moralność i etyka w ponowoczesności (s ). Warszawa: Wydawnictwa Akademii Teologii Katolickiej. Spendel, Z. (1997). Pojęcie i geneza świadomości etycznej psychologów. W: Z. Ratajczak, Z. Spendel (red.), Psychologia. Badania i aplikacje. Świadomość etyczna psychologów. Szkice z pogranicza psychologii i etyki (t. 1) (s.79-93). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Tischner, J. (1993). Myślenie według wartości. Kraków: Wydawnictwo Znak. Tischner, J. (1995). Gra wokół odpowiedzialności. Znak, 10,

9 Toeplitz, Z. (2004a). Miejsce etyki w nauczaniu psychologii. W: J. Brzeziński, M. Toeplitz- Winiewska (red.), Etyczne dylematy psychologii (s ). Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica. Toeplitz, Z. (2004b). Naczelne wartości zawodu psychologa w oczach studentów psychologii i studentów polonistyki badania sondażowe. W: J. Brzeziński, M. Toeplitz-Winiewska (red.), Praktyka psychologiczna w świetle standardów etycznych (s ). Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica. Uchnast, Z. (red.). (1998). Norma psychologiczna. Perspektywy spojrzeń. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL. Internet: Kodeks Etyczno Zawodowy Psychologa. Uzyskane : Internet: Kodeks Etyczny Psychoterapeuty. Uzyskane : 9