Goleniowskie Golenio brow bro ar w y i rozlewnie

Transkrypt

1 Goleniowskie browary i rozlewnie

2

3 Goleniowskie browary i rozlewnie Goleniów, 2015 r.

4 Ośrodek Dokumentacji Dziejów Ziemi Goleniowskiej "Żółty Domek" uprzejmie prosi o zgłaszanie się byłych i obecnych mieszkańców Gminy Goleniów, którzy mają ciekawe wspomnienia, listy, pamiątki itp. i chcieliby je przekazać do zasobów Ośrodka. Serdecznie zapraszamy! Ośrodek Dokumentacji Dziejów Ziemi Goleniowskiej Tel lub Goleniów, ul. Pocztowa historia@goleniow.pl Autor: Józef Kazaniecki W opracowaniu wykorzystano fotografie zamieszczone na stronach: Powyższe strony są stronami spokrewnionymi strony: której koordynacją zajmuje się Robert Adamowicz. Autorem fotografii jest Leszek Oczkoś. Zamknięcia porcelanowe pochodzą ze zbiorów kolekcjonerów współpracujących z autorami. Skład: Agnieszka Roszatycka-Krause Gmina Goleniów ISBN

5 Piwo w czasach najdawniejszych Piwo jest napojem alkoholowym otrzymywanym w procesie fermentacji wodnego wyciągu ze słodu browarnego oraz szyszek chmielu, jako dodatku smakowego, przy użyciu określonych szczepów drożdży. Słowo piwo pochodzi od prasłowiańskiego słowa pivo oznaczającego napój, napitek. Pierwsze ślady wyrobu i spożycia tego napoju wiążą się z cywilizacją sumeryjską, sprzed 6 tys. lat p.n.e. Tabliczki pokryte pismem klinowym znalezione w pobliżu miasta Lagasz, wskazują, że warzono tam piwo i wypiekano chleb. Znajdują się na nich opisy warzenia 16 różnych gatunków tego napoju. Piwa używano między innymi jako lekarstwa, składano je w ofierze bóstwom i opłacano nim robotników. Warzeniem piwa zajmowały się tylko kobiety, ale nadzór nad nimi sprawowali mężczyźni - zawodowi piwowarzy. Ówczesne browary budowano głównie przy świątyniach. Po Sumerach wyrabianie piwa przejęli Babilończycy, u których warzelnie zaczęły pełnić funkcję pierwszych barów. Babilończycy, jako pierwsi zastosowali przy jego produkcji chmiel. Ta innowacja przyczyniła się do wzrostu liczby gatunków piwa, do niemal 50. Piwo babilońskie wymagało rozcieńczania, gdyż warzono i lubiano tu piwo mocne i trwałe. Od Babilończyków umiejętność jego warzenia przyjęli z kolei Egipcjanie. U nich napój znalazł wiele zastosowań w farmacji, na choroby skóry i oczu. W starożytnym Egipcie 63 browary produkowały 14 gatunków piwa. Egipcjanie udoskonalili proces warzenia i w miejsce glinianych naczyń zastosowali naczynia miedziane. Dla nich piwo stało się napojem codziennego użytku. Pito je bezpośrednio z beczki przy pomocy trzciny. Egipcjanie lubili piwa jasne i słabe. Grecy i Rzymianie nie przepadali za piwem, ich ulubionym napojem było wino. Piwo piły ludy Afryki, było znane w Chinach oraz w Europie, u Germanów, Celtów, ludów Skandynawii i u Słowian. Słowiańskie piwa było lekkie, musujące i zielonkawe. W średniowiecznej Europie warzeniem tego napoju zajmowały się klasztory. Mnisi wykorzystywali go, jako środek odżywczy w czasie postów. Później przywileje warzenia piwa otrzymały także miasta. Pierwsze browary w miastach europejskich powstały w X w. n.e. W pierwszej połowie XII w. piwowarzy zaczęli łączyć się w cechy. 3

6 W Polsce piwo zdobyło sobie bardzo dużą popularność, stając się na wiele wieków polskim napojem narodowym. Gall Anonim opisując wizytę gości w domu Piasta i jego żony Rzepki, odpowiadając na ich pytanie - Czy mają co do picia? - pisze, iż Piast odpowiedział: Mam ci ja beczułkę (dobrze) sfermentowanego piwa, które przygotowałem na postrzyżyny jedynego syna, jakiego mam, lecz cóż znaczy 1 taka odrobina? Wypijcie je, jeśli wola! Zdarzył się cud i w czasie uczty piwa nie ubywało, lecz przybywało. Wystarczyło go na postrzyżyny ich syna Siemowita i gościnę licznych biesiadników oraz księcia. Pierwsze wieki piwowarnictwa w Goleniowie Również w Goleniowie od najdawniejszych czasów chętnie wyrabiano i pijano piwo. Pierwszy pisany ślad wytwarzania tego napoju, pojawia się w akcie lokacyjnym z 1 lipca 1268 r., nadanym przez Barnima I. Znajdujemy tu informację, że świadkami nadania praw miejskich dla Goleniowa są:...konrad pierwszy prepozyt kościoła szczecińskiego (NMP), Henryk hrabia von Kirchberg, Gobelo, Willekin sołtys w Szczecinie, Fryderyk von Hindenburg, Jan de Klint, Bolto, Ebulus rycerz, Tomasz komornik, Henryk Braxator (piwowar) i wielu innych wiary- 2 godnych. Wymienienie piwowara jako świadka tak ważnego wydarzenia i dokumentu, świadczy o prestiżu i znaczeniu tego zawodu. Wyrabiała je zapewne każda rodzina zamieszkująca osadę, a później miasto. W okolicach Inoujścia już w czasach słowińskich uprawiano duże ilości 3 4 chmielu. Znajdowała się tu osada o nazwie Chamele, Chymel, Chimel (Χъmelь) - Chmiel. Uprawiano w niej duże ilości chmielu niezbędnego przy produkcji piwa, ale także do wyrobu barwników, pozyskiwania włókna, czy też do spożycia jak warzywo (ówczesne szparagi). Jeszcze około 1500 r. w niemal wszystkich domach wyrabiało się ten napój na swoje potrzeby. Każda rodzina posiadała własną recepturę warzenia piwa wytwarzania. Z biegiem lat zwyczaj ten zanikał i stawał się rzemiosłem nielicznych specjalistów. Warzenie piwa wymagało znajomości fachu oraz 1 Anonim, tzw. Gall. Kronika Polska. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wrocław 1989, s Pommersches Urkundenbuch. Band II, s Pommersches Urkundenbuch. Band V, s Pommersches Urkundenbuch. Band VI, s

7 przestrzegania zasad bezpieczeństwa. W 1541 r. wybuchł pożar, który strawił 5 większą część Goleniowa, a został zaprószony w domu jednego piwowara. Miasto w XVI w. posiadało 60 domów wybudowanych z materiałów ogniotrwałych, w których wolno było warzyć piwo. W 1617 r. cech piwowarów w Goleniowie liczył 16 członków. Był on w tym czasie równie ważny, jak inne działające w mieście cechy: krawiecki, szewski czy bednarski. Piwowarzy kierowali swą produkcję głównie na rynek lokalny, tzn. na teren miasta i okolicznych wsi i osad. Zgodnie z przywilejem z 1623 r. wszyscy rzemieślnicy, 6 którzy uprawiali swe rzemiosło, mogli uwarzyć w miesiącu 1 warkę piwa 7 z 4 korców słodu. Piwo to przeznaczone było jednak tylko do własnego użytku. Piwowarzy, którzy utrzymywali się z warzenia piwa, mogli je warzyć raz na 14 8 dni. Goleniowskie browarnictwo możemy w miarę dokładnie prześledzić od drugiej dekady XVII w. Niestety tutejsze piwo w porównaniu z innymi pomorskimi piwami, nigdy nie osiągnęło szczególnego znaczenia. W Goleniowie warzono piwa ciemne, lekko chmielowe, mało sfermentowane, słodkie - jednym słowem lekkie piwa słodowe. Piwo przygotowywano tak, aby mogło rozgrze- 9 wać krew i żołądek, a poprzez wnętrzności całe ciało. Jak już wspomnieliśmy, piwo warzone w Goleniowie wyszynkowane było (handel, lub prawo do handlu napojami wysokoprocentowymi) w mieście i okolicznych wsiach. Liczba piwowarów w kolejnych latach przedstawiała się następująco: 1627 r. 15 piwowarów, 1695 r. 14 piwowarów, 5 Wustrack Ch. F. Kurze historisch-geographisch-statistische Beschreibung von dem königlich-preussischen Herzogthume Vor- und Hinter-Pommern. Stettin 1793, s Warka oznaczała jedną partię brzeczki, ugotowanej jednorazowo na warzelni, z jednej partii słodu. Regionalnie była bardzo zróżnicowaną miarą, np. warka berlińska liczyła około 6000 l., warka hamburska około 9000 l. Były także warki mniejsze, które liczyły około 3000 l. Ilość ugotowanych w ciągu doby warek określa zdolność produkcyjną browaru. 7 Korzec był miarą stosowaną do mierzenia ilości materiałów sypkich. Regionalnie był, podobnie jak warka, bardzo zróżnicowany, np. korzec gdański liczył 54,7 litra, korzec wrocławski 74,1 litra. Były również korce większe i mniejsze. 8 Formazin W. Das Brauwesen in Pommern bis zum Begin des 19 Jahrhunderts. Greifswald 1937, s. 27, 46, Kwartalnik. Pommern 4/2006. Wider der Pommerschen Durst, s

8 1710 r. 15 piwowarów, 1721 r. 18 piwowarów, 1765 r piwowarów (z tego, tylko dla siedmiu warzenie było pełnym źródłem utrzymania), 1779 r piwowarów, 1804 r. - 8 piwowarów (tylko jeden z nich produkował piwo w większych 10 ilościach). Do drugiej połowy XVII w. musiał to być intratny interes, ponieważ kusił nawet kupców. W 1636 r. jeden z kupców zajmujących się przewozem towarów na Inie otrzymał zezwolenie na wyszynk piwa w Wyku. Mimo że miasto swój początek wzięło po lewej stronie Iny istniejąca tam dzielnica Wyk traktowana była jako odrębny organizm. Cech piwowarów od połowy XVI w. do połowy XVII w. należał, obok cechu piekarzy i rzeźników, do najbardziej znaczących w gospodarce miasta. W XVII w., a szczególnie w XVIII w., rosło spożycie gorzałki, a wraz z nim liczba osób ją wytwarzających. Po 1721 r. nastąpił wzrost liczby piwowarów do 30 w roku r., część z nich zajmowała się również produkcją gorzałki. W 1777 r. gorzelnicy tworzyli już własną grupę cechową i posiadali 45 urządzeń do pędzenia wódki. 12 Il. 1. Warzenie piwa w średniowieczu. 10 Kwartalnik Pommern 4/2006. Wider der Pommerschen Durst, s Pod red. Lesiński Henryk. Dzieje Goleniowa (XIII-XX wiek). Pod rządami Szwecji i Prus ( ), s Amman Jost i Eygentliche Hans. Beschreibung aller Stände auff Erden, hoher und nidriger, geistlicher und weltlicher, aller Künsten, Handwercken und Händeln... Sachs /Frankfurt am Main

9 Cech piwowarów liczył w tym czasie 18 członków, a więc znacznie zmalał. Piwowarnicy produkowali ponad 1500 beczek piwa, z czego 200 sprzedawano 13 w okolicznych wsiach. Duże wahania liczby piwowarów w XVIII w. wskazują, iż rynek na piwo był bardzo niestabilny. W 1697 r. wydano w Wolinie Wolliner Brauordnung (Wolińskie prawo browarnicze), dotyczący wytwarzania piwa. Prawo to stało się przykładowym uregulowaniem problemów piwowarstwa. Określono w nim m.in. liczbę browarów i sposób ich przejmowania, a także zasady cenowe i jakościowe oraz zabraniano warzenia piwa nocą. Zgodnie z nim browary mogli posiadać tylko obywatele miasta. Prawo to wprowadzono w Prusach w 1740 r., ale nie dotyczyło ono Goleniowa, który do Prus włączony został dopiero w 1720 r. Miasto otrzymało inne regulacje. Liczącymi się konsumentami napoju byli żołnierze garnizonu stacjonującego w mieście. Na początku XVIII w. warzono złe piwo. W 1716 r. oficerowie skarżyli się i stwierdzali, że żołnierze, kiedy piją z umiarem, mają jaśniejszą głowę 14 i czują się zdrowiej. W 1739 r. i 1740 r. rozszerzono regulamin warzenia piwa. Chodziło o poprawę jego jakości i bezpieczeństwa warzenia. Na każdy podgrzewany kocioł warzelny powinien przypadać jeden majster piwowarnik, który musiał udowodnić posiadanie odpowiednich kwalifikacji. Zrezygnowano z dotychczas stosowanych kotłów i ograniczono liczbę punktów warzenia piwa. Zgodnie z prawem warzelniczym dla browarów, zawartym w edykcie królewskim (pruskim) z 1739 r., zezwolenie na warzenie piwa kosztowało 2000 talarów, a zwyczajny lokal musiał zapłacić za takie zezwolenie 1000 talarów. Do tego dochodziły jeszcze koszty zakupu sprzętu. W Goleniowie w 1741 r., 86 gospodarstw domowych miało prawo korzystania z ogólnodostępnej warzelni i płaciło za to po 99 talarów i 7 srebrnych groszy. Kwoty tej i kosztów 15 wytwarzania nie odzyskiwano ze sprzedaży wyprodukowanego napoju. W 1749 r. Fryderyk II wprowadził nowy regulamin browarniczy, który miał między innymi podnieść jakość piwa i zwiększyć wpływy z akcyzy. 13 Brüggeman L.W. Ausfürliche Beschreibung des gegenwärtigen Zustandes des Königlisches Preussischen Herzogtums Vor-und Hinterpommern. I Theil. Stettin 1779, s Kwartalnik Pommern 4/2006. Wider der Pommerschen Durst, s Kwartalnik Pommern 4/2006. Wider der Pommerschen Durst, s

10 W XVIII w. warzenie piwa było tak dopracowane, jak pieczenie chleba. Było 16 jednak bardzo niebezpieczne ze względu na podgrzewanie brzeczki i możliwość spowodowania pożaru. Wszyscy chcący wyrabiać ten napój na swoje potrzeby korzystali z kotła, którego właściciel miał odpowiednie zezwolenie. Do kotła należało zapisać się w kolejkę. W Goleniowie wybudowano specjalny browar, w którym znajdował się odpowiedni sprzęt. Oprócz browaru miejskiego, ogólnodostępnego, rozwijało się również browarnictwo prywatne, zarobkowe, które powoli przekształcało się w gałąź przemysłu. 7 kwietnia 1747 r. obywatelstwo Goleniowa otrzymał Georg Wolfgang Lebender z Norymbergi. Zawodowo zajmował się kowalstwem miedziowym, ale w Goleniowie został członkiem cechu piwowarów. Tym samym rozpoczął trwającą 5 pokoleń, rodzinną tradycję warzelnictwa w Goleniowie i w Stargardzie Szczecińskim. Nie wiadomo, dlaczego porzucił kowalstwo i zajął się piwowarstwem. Musiał posiadać odpowiednio wysokie zasoby finansowe, aby sprostać wymogom technicznym budowy zakładu piwowarskiego. W pierwszym rzędzie musiał zbudować budynek warzelni o bardzo dużych wymaganiach przeciwpożarowych. Wiele zaryzykował, albowiem już wkrótce browarnictwo zaczęło podupadać. Niskie ceny, od 1776 r. podwojona akcyza oraz coraz większa popularność nowych naturalnych napojów z importu, herbaty i kawy, czyniły tę działalność nierentowną. Biedota zrezygnowała z picia piwa i konsumowała coraz więcej wódki. To skłoniło dotychczasowych wytwórców piwa do przerzucenia się na produkcję mocniejszych trunków. Ale to również nie przynosiło spodziewanych zysków. Rodzina Georga Wolfganga Lebendera pozostała ostatnią, która nadal produkowała piwo. Georg Lebender zmarł w 1790 r. i pozostawił po sobie ośmioro dzieci. Browarem zajmowali się jego synowie Ernst, Franz, Christian, a przede wszystkim Johann Gotthilf. Gospodarstwo domowe tego ostatniego zaliczane było w 1804 i 1805 r. do dziesięciu najbogatszych, spośród 425 gospodarstw domowych w Goleniowie. Po wprowadzeniu w 1808 r. nowego pruskiego prawa miejskiego, Johann Gotthilf Lebender został w 1815 r. radnym miejskim, a zaraz po tym przewo- 16 Brzeczka jest półproduktem przygotowanym ze słodu jęczmiennego, chmielu, wody, cukru i innych dodatków. W warzelni jest ona gotowana, schładzana i zaprawiana drożdżami w celu pobudzenia fermentacji. 8

11 dniczącym Rady Miejskiej Goleniowa. Utrzymywał tę funkcję do 1829 r. Zmarł w 1832 r. i wraz z nim skończyła się historia piwowarskiej rodziny Lebender w Goleniowie. Jego syn Johann Ernst David urodzony w 1799 r. rozpoczął od podstaw taki sam interes w Stargardzie. Stargard był w tym czasie, w porównaniu z Goleniowem, metropolią i stwarzał dla przedsiębiorczości o wiele 17 większe szanse. W Stargardzie odniósł sukces i piwo Lebender na długo stało się znane i popularne. Na przełomie XVIII i XIX w. zaczęły zanikać gorzelnie na terenach wiejskich. W 1811 r. pracowały 3 gorzelnie: w Kątach, Krępsku i w folwarku 18 Inina. Produkowały one niewielkie ilości wódki, po kilkaset litrów rocznie. W prasie z tego okresu spotykamy ślady dotyczące produkcji mocnych alkoholi w Speck (Mosty). Młody, dobrze wychowany człowiek, który ma ochotę do pracy w fabryce na wsi przy pędzeniu, destylacji i wyrobie octu, który chce opanować ekonomię w praktyce i teorii, niech się zgłosi osobiście lub poprzez list pocztowy do kupca i doradcy pana 19 Triepke w Gollnow i poniżej: Informuję Szanowną publikę, że fabryka w Speck koło Gollnow jest daleko zaawansowana i jest już w stanie dostarczać mój rum, alkohole, różne gatunki octów, delikatne i pospolite brandy, które tu produkuję. Mam nadzieję, że moi dawni przyjaciele i znajomi będą czynić tutaj zamówienia. Speck koło Gollnow. 1 września 1812 r. E. Louis Malbranc z Stettin 20 (Szczecin). 21 Il. 2. Sprzęt piwowarski z XVIII w. 17 Kwartalnik Pommern 4/2006. Wider der Pommerschen Durst, s Archiwum Państwowe w Szczecinie. Akta miasta Goleniowa, nr 257. Statistische Tabelle Offentlicher Anzeiger als Beilage zu No 20 des Amtsblatts der Königlichen Regierung von Pommern. Nr , s Offentlicher Anzeiger als Beilage zu No 20 des Amtsblatts der Königlichen Regierung von Pommern. Nr s Kwartalnik: Pommern 4/2006. Wider der Pommerschen Durst, s

12 Industrializacja Niemiec w drugiej połowie XIX w. spowodowała ponowny wzrost liczby gorzelni, ale produkowały one przede wszystkim na potrzeby przemysłu. Wiek XIX i pierwsza połowa XX w. W 1814 r. w Goleniowie działało pięć gorzelni i destylarni, które produkowały 15,6 tys. litrów wódki. W 1847 r. w mieście działały trzy browary zatrudniające trzy osoby oraz cztery destylarnie zatrudniające również cztery osoby. Liczba browarów ciągle się zmieniała, zmieniali się także ich właściciele. W 1827 r. w szczecińskiej gazecie ogłoszeniowej znajdujemy notatkę (Do sprzedaży). Z powodu śmierci mojej żony mam zamiar sprzedać mój dom wraz (lub bez) ze sprzętem browarniczym. Chętni do kupna winni się do mnie zgłosić. Browarnik Sydow w Goll now. W 1858 r. działały w mieście dwa browary, a w 1861 r. ponownie trzy. Zachodzące zmiany gospodarcze powodowały, że coraz częściej goleniowscy kupcy próbowali zajmować się przetwórstwem rolno-spożywczym. Na przykład kupiec F.W. Schmidt w 1857 r. ubiegał się o koncesję na przebudowę domu, aby móc uruchomić na jego zapleczu destylarnię alkoholu. Mimo dwu- 24 letnich wysiłków, nie udało mu się otrzymać takiego zezwolenia. W 1913 r. 25 odnotowany jest destylator Adolf Schmidt zamieszkały w Goleniowie nad Iną. Goleniowski cech piwowarów działał do 1833 r. Upadek tradycyjnego piwowarstwa i cechu piwowarów rozpoczął się, jak już wspomniano wcześniej, około 1800 r. i był już wyraźnie nie do odwrócenia. Nie pomogło dokonanie szeregu zmian regulaminu piwowarskiego i przywileje wolności wykonywania zawodu nadane w 1810 r. Ponowny szybki rozwój piwowarstwa nastąpił w drugiej połowie XIX w. Przyczynił się do tego rozkwit techniki piwowarskiej i innych gałęzi przemysłu, co wiąże się z badaniami i odkryciami procesów fermentacji, szczególnie po odkryciach Ludwika Pasteura. W Goleniowie w tym okresie działalność rozpoczęło kilka browarów. Produkowały one piwo po kilkanaście lat i były zamykane. Jedynym browarem, 22 Oefentlicher Anzeiger, zum Amtsbaltt. No. 18. Stettin den 28 April 1827, s Archiwum Państwowe w Szczecinie. Akta miasta Goleniowa, nr 257. Gewerbe Tabelle , 1858, Archiwum Państwowe w Szczecinie. Akta miasta Goleniowa, nr 971. Gollnower Wochenblatt. Nr

13 który osiągnął większe znaczenie, był browar Hirsch, pracujący przez niemal 50 lat. W latach funkcjonował w Goleniowie browar A. Busse. Zawód piwowara w rodzinie Busse przetrwał znacznie dłużej, ponieważ jeszcze w spisie z 1921 r. znajduje się Gustav Busse - piwowar zamieszkały przy ul. Stetti- 26 nerstrase 15 (obecnie ul. Szczecińska). Zapewne też przy tej samej ulicy znajdował się browar A. Busse. Również w 1865 r. działalność rozpoczął browar Gustava Pagela, który przetrwał on do 1894 r. Gustav Pagel 27 występuje w spisie z 1902 r., jako kupiec zamieszkały przy ulicy Markt (nieistniejąca, obecnie fragment Placu Mieszka I i ul. Barnima I). W spisie z 1921 r. występuje jako rentier 28 zamieszkały przy ul. Markt 5. W latach 1865? 1870 działał w mieście browar Genz, o którym praktycznie nic nie wiemy. Rodzina Genz zamieszkiwała Goleniów do 1945 r., ale w żadnym spisie (od 1898 r.) nie spotykamy pod nazwiskiem Genz piwowara lub destylatora. W 1865 roku swoją działalność rozpoczął Johann Schäfer. Początkowo był to browar, a następnie wytwórnia wody mineralnej, która działała do 1914 r. Według M. Friedricha, browar pod tą nazwą działał w latach Il. 3. Porcelanowe zamknięcie butelki firmy Gustav Pagel. Typ 1 podłużny. W 1902 r. jako właściciel browaru pojawia się Hans Schaeffer, zamieszkały 30 w Stadt 143 (miasto centrum Goleniowa, w dawnym obrysie murów miej- 31 skich). W 1913 r. występuje piwowar i restaurator J. Schäfer. W spisie z 1937 r. 25 Adressbuch aller Länder der Erde der Kaufleute, Fabrikanten, Gewerbetreibenden, Gutsbesitzer etc. etc. Nürnberg: Leuchs, Gollnower Adreß-Buch Gollnow: Gollnower Zeitung, Adreßbuch der Provinz Pommern, enthaltend ca Adressen der bestsituiertesten Bewohner des platten Landes, sowie der Städte Pommern., Stettin: Niekammer, Gollnower Adreß-Buch Gollnow: Gollnower Zeitung, Manfred Friedrich. Brauerei-Verzeichnis Polen und Ostpreussen. 30 Adreßbuch der Provinz Pommern, enthaltend ca Adressen der bestsituiertesten Bewohner des platten Landes, sowie der Städte Pommerns. Stettin: Niekammer, Adressbuch aller Länder der Erde der Kaufleute, Fabrikanten, Gewerbetreibenden, Gutsbesitzer etc. etc. Nürnberg: Leuchs,

14 32 figuruje Erwin Schäfer restaurator zamieszkały przy ul. Brückenstraße 5 (obecnie ul. Barnima I). W Fernsprechbuch Stettin z 1941 r., Erwin Schäfer występuje jako właściciel, piwiarni Altdeutsche Bierstube, która funkcjonowała do marca 1945 r. Il. 4 i 5. Porcelanowe zamknięcia okrągłe (po lewej typ 1, po prawej typ 2) butelek browaru i 33 rozlewni J. Schäfer. Il. 6 i 7. Bufet i wnętrze lokalu J. Schäfera z okresu sprzed I wojny światowej. Il. 8. Browar J. Schäfera z okresu sprzed I wojny światowej. Róg obecnej ul. T. Kościuszki i ul. BarnimaI. 32 Anschriftenbuch des gesamten Kreises Naugard. Stettin: von Hunnius, Stan strony z

15 Il. 9. Rok Browar i piwiarnia Johannes Schäfer. Z lewej strony widzimy most przez Inę, a następnie ulicę Brückenstrasse (ul. Barnima I). W czasie wykonywania fotografii na browarze (z prawej strony) i lokalu 34 widniała nazwa Berg Brauerei - J. Schäfer. Mieszkał i pracował tu Erwin Schäfer (ul. Brückenstr. 5). Il. 10. Browar i piwiarnia Johannes Schäfer w zimowej scenerii. Fotografia wykonana w końcu lat 20. XX w. 34 Anschriftenbuch des gesamten Kreises Naugard. Stettin: von Hunnius,

16 Il. 11. Fotografia wykonana w końcu lat 20. XX w. Z budynku browaru zniknął napis Berg-Brauerei, a pojawił się Johannes Schaefer - Restaurant. Most przez Inę został całkowicie przebudowany przez firmę Gollnow & Sohn ze Szczecina. W 1873 r. założono w Goleniowie browar G. Hirsch, który w rękach tej samej rodziny pracował do 1920 r. Browar, według M. Friedricha, pod nazwą 35 Hirsch działał w latach W spisie adresowym z 1898 r. F. Hirsch występuje jako piwowar browaru parowego przy ul. Banhofstrasse (obecnie ul. Konstytucji 3 Maja) z numerem 36 telefonu 1. W spisach adresowych z następnych lat przy ulicy Banhofstrasse pojawiają się następni Hirschowie, Emil w 1902 r., F. Hirsch w 1913 r., F. Hirsch 39 wdowa posiadająca browar i wytwórnię wody mineralnej, następnie Anna Hirsch, która posiadała browar do 1920 r. W spisie z 1921 r. pojawia się także Kurt 40 Hirsch jako właściciel browaru przy ul. Bahnhofstraße 10. W 1929 r. F. Hirsch 35 Manfred Friedrich. Brauerei-Verzeichnis Polen und Ostpreussen. 36 Klockhaus Kaufmännisches Handels- und Gewerbe-Adreßbuch des Deutschen Reichs. Provinz Pommern. Berlin: Klockhaus, Adreßbuch der Provinz Pommern, enthaltend ca Adressen der bestsituiertesten Bewohner des platten Landes, sowie der Städte Pommerns. Stettin: Niekammer, Adressbuch aller Länder der Erde der Kaufleute, Fabrikanten, Gewerbetreibenden, Gutsbesitzer etc. etc... Nürnberg: Leuchs, Deutsches Reichs - Adresbuch von Rudolf Mosse. Sonderband II: Provinzen Pommern, Posen, Ostpreussen, Westpreussen, Schlesien. Adressen von Industrie, Gewerbe, Handel und Landwirtschaft. Berlin Druck und Verlag des Deutschen Reichs-Adressbuches Rudolf Mosse. 40 Gollnower Adreß-Buch Gollnow: Gollnower Zeitung,

17 41 występuje już jako przedstawiciel handlowy, sprzedający auta. Następnie w spisie z 1931 r. występuje Kurt Hirsch kupiec zamieszkały przy ul. Bahnhof- 42 straße 10. W książce telefonicznej - Fernsprechbuch Stettin z 1941 r. firma 43 F. Hirsch już nie występuje. Il. 12. Budynek, w którym mieścił się browar Hirsch, a następnie skład szczecińskiego browaru Elysium. Po II wojnie światowej w budynku działały dwie prywatne polskie rozlewnie piwa oraz przez wiele lat rozlewnia wody mineralnej i oranżady PSS Społem. Fotografia z 2014 r. 44 Typy zamknięć butelkowych browaru Hirsch Il. 13. Typ 1 okrągły. Il. 14. Typ 2 okrągły. Il. 15. Typ 3 okrągły. 41 Deutsches Reichs-Adressbuch für Industrie, Gewerbe, Handel und Landwirtschaft Unter Benutzung amtlicher Quellen herausgegeben von Rudolf Mosse. Band IV. Berlin Druck und Verlag des Deutschen Reichs-Adressbuches Rudolf Mosse. 42 Adreßbuch des gesamten Kreises Naugard (Pom.). Naugard: Naugarder Kreisdruckerei, Amtliches Fernsprechbuch für den Bezirk der Reichspostdirektion Stettin Stan strony z

18 Il. 16. Typ 4 okrągły. Il. 17. Stempel na zamknięciu porcelanowym (strona wewnętrzna, tzw. dupka ) z nazwą 45 producenta butelek. Il. 18. Typ podłużny. Il. 19. Zawieszka reklamowa 46 browaru Hirsch. Il. 20. Etykieta browaru Hirsch znajdującego się przy ul. Banhofstrasse 9/10 (obecnie ul. Konstytucji 3 Maja). Źródło: Paul Hermann Bastian. Gollnow damals. 45 Na stemplu znajduje się napis: Aktion Geselschaft. Für Glasindustrie Dresden (Spółka Akcyjna Przemysłu Szklarskiego Drezno). W zasadzie huty szkła nie produkowały zamknięć porcelanowych. Zamawiały je w firmach zajmujących się produkcją porcelany. Huty wysyłały gotowe butelki wraz z zamknięciami do browarów z własnymi stemplami Stan strony z

19 47 Typy butelek browaru Hirsch Il. 21. Typ 1. Il. 22. Typ 1/2. Il. 23. Typ 1/3. Il. 24. Typ II. Il. 25. Typ III. Il. 26. Typ IV Stan strony z Ze zbiorów Roberta Adamowicza. Fotografie butelek - Leszek Oczkoś. 17

20 W 1920 r. browar Hirsch został wykupiony przez szczeciński browar Elysium. Elysium urządziło w Goleniowie skład i rozlewnię swych wyrobów. W pobliżu browaru Hirsch, po przeciwnej stronie ulicy, znajdował się wybudowany przed I wojną światową hotel i restauracja o tej samej nazwie (obecnie siedziba szkoły Promyczek ). Il. 27. Hotel i restauracja Elysium z okresu przed I wojną światową. W okresie wykonania fotografii jej właścicielem był Robert Dumrath. Jednocześnie browar Elysium zorganizował bardzo dużą kampanię reklamową, tak, że w bardzo krótkim czasie stał się główną marką piwa sprzedawaną w Goleniowie. Właścicielem budynku po browarze Hirsch i jednocześnie składu browaru Elysium był w 1921 r. Oskar Goebel, z zawodu 48 browarnik, zamieszkały przy ul. Bahnhofstr. 10. W 1937 r. wpisany był pod tym 49 samym adresem jako właściciel składu piwnego. 48 Gollnower Adreß-Buch Gollnow: Gollnower Zeitung, Anschriftenbuch des gesamten Kreises Naugard. Stettin: von Hunnius,

21 Il. 28. Gospoda z pokojami hotelowymi Paula Springstubbe z reklamą piwa Elysium Pilsner. Gospoda znajdowała się na rogu Linden Str. (ul. Lipowa) i Stettiner Str. (ul. Szczecińska). Paul Springstubbe mieszkał, wg spisu z 1937 r. przy ulicy Stettiner 50 Str. 14. W lokalu swą siedzibę posiadał również klub sportowy F.C. Blücher. Il. 29. Budynek i wnętrze restauracji Elysium. Własność: Paul Blöder. Il. 30. Jedna z niewielu zachowanych butelek piwa marki Hirsch, na której pod wizerunkiem jelenia widnieje nazwa Gollnow- Stettin. Piwo produkowane i butelkowane było w takie butelki już po zakupie Hirscha przez szczeciński browar Elysium. Po wykupieniu Hirscha przez firmę szczecińską, zarówno na butelkach, jak i na porcelankach umieszczono lokalizację: Gollnow - Stettin, zmieniając jednocześnie wizerunek głowy jelenia. Są to obecnie najrzadsze egz. butelek tego browaru. Ze zbiorów Sławomira Jeleńskiego. 50 Adreßbuch des gesamten Kreises Naugard (Pom.). Naugard: Naugarder Kreisdruckerei,

22 Il. 31. Restauracja i kawiarnia należąca do Paula Mielke z reklamą piwa Elysium. W spisie z 1931 r. 51 występuje on jako właściciel gospody przy ul. Stettiner Str. 15 (obecnie ul. Szczecińska). Obok znajduje się dystrybutor sprzedaży paliwa firmy Stinnes. Firmę o nazwie Tankanlage G.m.b.H. prowadził w Kołobrzegu 52 Hugo Stinnes. 53 Il. 32 i 33. Etykiety browaru Elysium. 51 Adreßbuch des gesamten Kreises Naugard (Pom.). Naugard: Naugarder Kreisdruckerei, Einwohnerbuch 1937 der Stadt Kolberg. Kolberg: Post, Stan strony z

23 W Goleniowie pracował także skład wrocławskiego browaru Engelhardt przy ul. Szczecińskiej oraz skład szczecińskiego browaru Bergschloss przy ul. Wolińskiej, własność zamieszkałego (wg spisu z 1937 r.) przy ulicy Wolliner 54 Str. 6 Adolfa Koltermanna. 55 Il. 34 i 35. Awers i rewers podkładki pod piwo browaru Bergschloss. Il. 36. Ogródek letni restauracji i hotelu Deutsche Haus (obecnie na tym terenie znajduje się Biblioteka Publiczna), która znajdowała się naprzeciw lokalu Elysium. Już od początku XX w. browary w ramach reklamy swych produktów dostarczały do lokali meble stoliki, ławy i krzesła. 54 Anschriftenbuch des gesamten Kreises Naugard. Stettin: von Hunnius, Stan strony z

24 Il. 37. Konzerthaus (Dom koncertowy) należący do Georga Sehmischa. Lokal znajdował się przy ulicy 56 Marienkamp (obecnie ul. Sportowa) i sprzedawał piwo browaru Bergschloss. 57 W spisie z 1898 r. po raz pierwszy pojawia się firma Emil Block. Występuje, jako Material- u. Spezereiwaren-Handlung (Handel artykułami korzennymi). Znajdowała się prawdopodobnie przy obecnej ul. Wolińskiej. W Reichsadressbuch z 1915 r. pojawia się jako browar. W Fernsprechbuch Stettin z 1941 r. firma Emil Block już nie występuje. 58 W 1898 r., pojawia się także firma Robert Hahn. Firma handlowała węglem, zbożem i artykułami żelaznymi przy ulicy Breitestrasse (ul. Konstytucji 3 Maja). Il. 38. Porcelanowe zamknięcie butelek firmy 59 Emil Block. Typ 1 podłużny. 56 Anschriftenbuch des gesamten Kreises Naugard. Stettin: von Hunnius, Klockhaus Kaufmännisches Handels- und Gewerbe-Adreßbuch des Deutschen Reichs. Provinz Pommern. Berlin: Klockhaus, Klockhaus Kaufmännisches Handels- und Gewerbe-Adreßbuch des Deutschen Reichs. Provinz Pommern. Berlin: Klockhaus, Stan strony z

25 W 1921 r. pojawiał się w spisie Karl Hahn, wymieniany 60 jako restaurator przy ul. Brückenstr. 5 (obecnie ul. Barnima I). W 1931 r. Karl Hahn występuje jako restaurator 61 przy ul. Naugarder Str. 1 (obecnie ul. Nowogardzka), awspisie z1937 r. przy nazwisku K. Hahn podany jest zawód 62 restaurator i nr telefonu 202, nie ma jednak nazwy ulicy. W Reichsadressbuch 1929 r. i Fernsprechbuch Stettin 1941, firma Robert Hahn już nie występuje. Il. 39. Porcelanowe zamknięcie butelki firmy Robert Hahn. Typ 1 okrągły. Błąd w nazwie miasta: 63 GOLNOW zamiast GOLLNOW. Il. 39. Budynek należący do rodziny Hahn. Dokładna lokalizacja, jak wynika z napisu na fotografii róg Breitestrasse i Bahnhofstrasse. Obecnie obie ulice tworzą ul. Konstytucji 3 Maja. 60 Gollnower Adreß-Buch Gollnow: Gollnower Zeitung, Adreßbuch des gesamten Kreises Naugard (Pom.). Naugard: Naugarder Kreisdruckerei, Deutsches Reichs-Adressbuch für Industrie, Gewerbe, Handel. Ausgabe Provinz Pommern. Berlin: Deutsch Reichs-Adressbuch., Stan strony z

26 W spisie z 1913 r. odnotowane zostało nazwisko Mertner (nie podano 64 imienia), jako prowadzący Mineralwasserfabrik (wytwórnia wody mineralnej). W spisie z 1921 r. pojawia się Gottlieb Mertner zamieszkały przy ul. Breite Straße 65 5 (obecnie ul. Konstytucji 3 Maja), jako Selterwasserfabrikant (najogólniej mówiąc woda Selterwasser jest napojem z wody destylowanej zawierającej kwas węglowy). W spisie z 1931 r. występuje restaurator Gottlieb Mertner zamie- 66 szkały przy ul. Breite Straße 4, a w spisie z 1937 r. - restaurator Willi Mertner 67 zamieszkały przy ul. Breite Straße 4. W Fernsprechbuch Stettin 1941 r. firma G. Mertner już nie występuje. 68 Porcelanowe zamknięcia butelek firmy G. Mertner oraz G. Mertner & Sohn Il. 40. Typ 1 okrągły. Ze zbiorów Jacka Wietrzykowskiego. Il. 41. Typ podłużny. Il. 42. Typ podłużny. Il. 43. Stopka na zamknięciu porcelanowym butelki Mertnera. Producentem, podobnie jak na zamknięciach butelek browaru Hirsch, jest Spółka Akcyjna Przemysłu Szklarskiego Drezno. 64 Adressbuch aller Länder der Erde der Kaufleute, Fabrikanten, Gewerbetreibenden, Gutsbesitzer etc. etc.. Nürnberg: Leuchs, Gollnower Adreß-Buch Gollnow: Gollnower Zeitung, Adreßbuch des gesamten Kreises Naugard (Pom.). Naugard: Naugarder Kreisdruckerei, Anschriftenbuch des gesamten Kreises Naugard. Stettin: von Hunnius, Stan strony z

27 W 1898 r. w wykazie pojawiła się firma Emil Müller, jako Mineralwasser- 69 fabrik (fabryka wody mineralnej). W 1902 r. Emil Müller występuje jako 70 restaurator zamieszkały w Wyk 27, a w 1913 r. Emil Müller ponownie jako 71 właściciel Mineralwasserfabrik. W 1937 r. Emil Müller wymieniany jest jako 72 właściciel Mineralwasser-Fabrik i restaurator, zamieszkały przy ul. Stettiner Str. 1. W Fernsprechbuch Stettin z 1941 r. pojawia się wytwórnia wody mineralnej i destylacja Emil Müller przy ul. Stettiner Str Typy porcelanowych zamknięć butelek firmy Emil Müller Il. 44. Typ 1 okrągły. Il. 45. Typ 1 podłużny. Il. 46. Typ 2 podłużny. Il. 47. Typ 2 podłużny. Il. 48 i 49. Stopka zamknięć porcelanowych z butelek wytwórni wody mineralnej Emil Müller. 69 Klockhaus Kaufmännisches Handels- und Gewerbe-Adreßbuch des Deutschen Reichs. Provinz Pommern. Berlin: Klockhaus, Adreßbuch der Provinz Pommern, enthaltend ca Adressen der bestsituiertesten Bewohner des platten Landes, sowie der Städte Pommern. Stettin: Niekammer, Adressbuch aller Länder der Erde der Kaufleute, Fabrikanten, Gewerbetreibenden, Gutsbesitzer etc. etc.. Nürnberg: Leuchs, Deutsches Reichs-Adressbuch für Industrie, Gewerbe, Handel. Ausgabe Provinz Pommern. Berlin: Deutsch Reichs-Adressbuch., Stan strony z

28 74 Butelki browaru Emil Müller Il. 50. Typ I. Ze zbiorów Tomasza Kaczmarskiego. Il. 51. Typ II. Ze zbiorów Roberta Adamowicza Il. 52. Typ II. Ze zbiorów Roberta Adamowicza W 1915 r. w Reichsadressbuch pojawia się wytwórnia wody mineralnej Carl Müller. Firma w 1929 r. w Reichsadressbuch występuje także jako hotel i restauracja. W Fernsprechbuch Stettin 1941 r. figuruje Rudolf Müller właściciel gospody Gasthof zur Linde, oraz handlarz węglem, zamieszkały przy ul. Naugarder Str. 1 (obecnie ul. Armii Krajowej). Il. 53. Zamknięcie butelki wytwórni Carl Müller. Il. 54. Zamknięcie butelki C. Müller. Typ 1 podłużny Stan strony z Ze zbiorów Roberta Adamowicza. Fotografie butelek - Leszek Oczkoś Stan strony z

29 Il. 55. Restauracja Emila Müllera na rogu Strandstrasse (ul. Nadrzeczna) i Schifferstrasse (ul. Matejki). 76 W 1913 r. pojawia się destylarnia Alberta Königa. W 1902 r. Albert König przy ul. Markt (nieistniejąca, obecnie fragment placu Mieszka I i ul. Barnima I) prowadził sklep 77 z artykułami żelaznymi. W 1921 r. Albert występuje jako rentier zamieszkały przy Bahnhofstr. 11 (obecnie ul. Konstytucji 3 Maja). W tym samym roku pojawia się także Paul 78 König (zapewne syn), kupiec, zamieszkały przy Markt 3. W 1937 r. Albert prowadził sklep z artykułami kolonia- 79 lnymi. W Fernsprechbuch Stettin z 1941 r. Albert König figuruje, jako sprzedawca towarów kolonialnych, win i cygar przy ul. Markt 3. Il. 56. Zatyczka porcelanowa firmy Albert 80 König. Typ Adressbuch aller Länder der Erde der Kaufleute, Fabrikanten, Gewerbetreibenden, Gutsbesitzer etc. etc.. Nürnberg: Leuchs, Adreßbuch der Provinz Pommern, enthaltend ca Adressen der bestsituiertesten Bewohner des platten Landes, sowie der Städte Pommern. Stettin: Niekammer, Gollnower Adreß-Buch 1921: Gollnow: Gollnower Zeitung, Deutsches Reichs-Adressbuch für Industrie, Gewerbe, Handel. Ausgabe Provinz Pommern. Berlin: Deutsch Reichs-Adressbuch., Stan strony z

30 Il. 57. Wszystkie lokale działające w mieście i na wsiach posiadały własne ogródki piwne. Widoczny na fotografii znajdował się przy Schutzenhaus Bractwo Kurkowe w dzisiejszym parku im. I. Paderewskiego. Jak wynika z powyższego zestawienia, ostatni browar zniknął z pejzażu Goleniowa tuż po I wojnie światowej. Producenci pozostałych napojów produkowali je jedynie na potrzeby własnych lokali i tylko na rynek lokalny. Ciekawym elementem działalności browarów były ich meble reklamowe ustawiane m.in. w ogródkach piwnych. Zapewne rozprowadzano je, podobnie jak i współcześnie, za darmo lub za częściową opłatą, przede wszystkim stałym odbiorcom i przy dużych dostawach piwa. Na pewno więc w Goleniowie dominowały meble browaru Elysium, Bergschloss i Engelhardt. W okresie międzywojennym, podobnie jak i powojennym nigdy w mieście już żaden browar nie produkował piwa. Pozostałością dawnego browarnictwa były tylko składy i rozlewnia marki Elysium. Z prezentowanego okresu zachowało się wiele butelek, ale niewiele innych gadżetów związanych z goleniowskim piwowarstwem. Najstarszym z nich jest znajdujący się w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie kufel sukienników z Goleniowa z 1796 r., na którym w ozdobnym kartuszu znajdują się nożyce 81 sukiennicze w słup, skrzyżowane ze smykiem w pas. Il. 58. Kufel sukienników goleniowskich z 1796 r. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie. Fot. G. Solecki. 81 Przegląd Zachodniopomorski. Tom XXVIII (LVII) Rok 2013 Zeszyt 4 Agnieszka Pawłowska. Zabytki cechowe w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie str

31 Działania II wojny światowej nie zniszczyły goleniowskich rozlewni. Dopiero w pierwszych powojennych miesiącach, wskutek wandalizmu żołnierzy radzieckich, a szczególnie działalności polskich szabrowników wiele zostało zniszczonych irozgrabionych. Niemniej na bazie, która ocalała, uruchomiono dwie rozlewnie. Pierwszą działającą w polskim Goleniowie rozlewnią była rozlewnia piwa Tęcza znajdująca się przy ul. Stalina 9 (obecnie ul. Konstytucji 3 Maja). Prowadził ją Józef Przybylski. Mogła ona dziennie zabutelkować 600 litrów piwa. W tym samym czasie Wytwórnię Wód Gazowanych i rozlewnię piwa, również przy ul. Stalina 9, prowadził Jan Mróz. Mógł on miesięcznie wyprodukować 600 litrów lemoniady i 1140 litrów piwa. Możliwości docelowe jego 82 wytwórni wynosiły 3000 litrów piwa. Obie firmy znajdowały się w budynku po byłym browarze Hirsch i wykorzystywały urządzenia zainstalowane jeszcze przez browar Elysium. Piwo rozlewane w wytwórni Tęcza sprzedawane było w goleniowskich lokalach, zapewne także w restauracji i piwiarni, którą przez pewien czas prowadził jeden z trzech braci Przybylskich, na parterze budynku po lokalu Elysium. Lokal został jednak odebrany przez ówczesne władze i na początku lat 50. XX w. urządzono w nim bibliotekę, a w 1953 r. hotel. W polskim Goleniowie Il. 59. Zgłoszenie Józefa Przybylskiego o prowadzeniu rozlewni piwa i wytwórni wód gazowanych. 82 Archiwum Państwowe Międzyzdroje. Starostwo Powiatowe Nowogardzkie, sygn Na podstawie relacji Stanisława Krowickiego. Sierpień Archiwum Państwowe Międzyzdroje. Sprawozdania Prezydium MRN w Goleniowie, sygn. 8. Protokoły MRN w Goleniowie Sprawozdanie z działalności MPGK w Goleniowie w trzech kwartałach 1953 r. 29

32 W 1947 r. pracę rozpoczęła wytwórnia win i przetworów owocowych Zdrowie Bojomira Dewica. Wytwórnia Bojomira Dewica mogła miesięcznie wyprodukować ok litrów wina i zatrudniała 5 osób. Działała do 1955 r., kiedy to przejęły ją Wojewódzkie Zakłady Spożywcze Przemysłu Terenowego. Niemal natychmiast poskutkowało to spadkiem jakości produkowanych tam napojów. Wytwórnia znajdowała się w piwnicach budynku, na którego miejscu częściowo stoi obecnie Centrum Medyczne przy ulicy Pocztowej. W 1957 r. Zakłady Spożywcze Przemysłu Terenowego zwróciły wytwórnię Bojomirowi Dewicowi, który prowadził ją jeszcze przez kilka lat. Konsumentem trunków produkowanych przez Bojomira Dewica był między innymi zaprzyjaźniony z rodziną Dewiców Konstanty Ildefons Gałczyński 85 Il. 60 i 61. Etykiety win produkowanych przez Bojomira Dewica. 85 Ze zbiorów Izabeli Turkiewicz-Dewic. 30

33 86 Il. 62 i 63. Etykiety win produkowanych przez Bojomira Dewica. 87 Il. 64. Zaświadczenie na temat Bojomira Dewica i jego firmy. 86 Ze zbiorów Izabeli Turkiewicz-Dewic. 87 Ze zbiorów Izabeli Turkiewicz-Dewic. 31

34 W 1948 r. Powszechna Spółdzielnia Spożywców Jedność, którą znamy pod nazwą PSS Społem, przejęła po nacjonalizacji wytwórnię wód gazowanych i rozlewnię piwa Jana Mroza i Józefa Przybylskiego. Prowadziła tu nadal rozlewnię oranżady i wody mineralnej. Początkowo kierował nią Józef Przybylski, który w okresie późniejszym przeniósł się do Gminnej Spółdzielni Samopomoc Chłopska (GS). Kierownikiem rozlewni PSS w latach był Jan Dyczkowski. W tym czasie produkowano tu oranżadę - żółtą, czerwoną i bezbarwną, a także wodę sodową i lemoniadę. Rozlewano również piwo jasne i pełne do półlitrowych butelek o pałąkowych zamknięciach. Zamknięcia dowożone były z Poznania. Il. 65. Rok Wytwórnia Wód Gazowych i Rozlewnia Piwa PSS Społem. Jan Dyczkowski na beczce z piwem 88 browaru szczecińskiego. Rozlewnia zatrudniała w sezonie letnim 6 osób, a w zimowym 3 osoby. Po odejściu Jana Dyczkowskiego, rozlewnią przez kilka lat kierował Jerzy Nowadczyk. Była ona prowadzona do 1993 r., po czym została wydzierżawiona, a w 1995 r. budynek został sprzedany. Obecnie znajduje się w nim kilka małych firm. W 1952 r. PSS Społem dokonała pierwszego remontu rozlewni, która znajdowała się w bardzo złym stanie sanitarnym. Remont wykonano siłami 89 własnymi, zajmował się nim Dział Inwestycji, Remontów i Konserwacji. 88 Fot. ze zbiorów Jana Dyczkowskiego. 89 Archiwum Państwowe Międzyzdroje. Protokoły MRN w Goleniowie 1953, sygn. 8. Sprawozdania Prezydium MRN w Goleniowie Sprawozdanie Zarządu Spółdzielni Spożywców Jedność w Goleniowie za czas od do

35 Il. 66. Rok Wytwórnia Wód Gazowanych i Rozlewnia Piwa PSS Społem. Druga z lewej Sabina Zalewska, następnie Jan Dyczkowski, Józef Przybylski, Edward Lizurej. Trzeci 90 z prawej Korsak. Pierwszy z prawej brygadzista Stanisław Nowotny. Il. 67. Rok Pracownicy Rozlewni Wód Gazowanych i Rozlewni Piwa PSS Społem. Pierwsza z prawej Maria Stojek, trzecia z prawej Maria Góra, druga z lewej Sabina Zalewska, 91 trzecia z prawej Ignaczak. W środku Jan Dyczkowski. 90 Fot. ze zbiorów Jana Dyczkowskiego. 91 Fot. ze zbiorów Jana Dyczkowskiego. 33

36 Il. 68. Lata 50. XX w. W pierwszym rzędzie, pierwsza z lewej Sabina Zalewska, pierwsza z 92 prawej Wiktoria. Stoi z lewej Korsak, obok Jan Dyczkowski i Edward Lizurej. 29 maja 1957 r. działalność rozpoczęła Wytwórnia Wód Gazowanych Zdrój Jana Dyczkowskiego. W pierwszym okresie wytwórnia znajdowała się przy ul. Armii Czerwonej (obecnie Pocztowa), w budynku naprzeciw Przychodni Zdrowia, a następnie została przeniesiona na ul. Bohaterów Warszawy 15. Prywatne wytwórnie i rozlewnie nie mogły się utrzymać ze względu na politykę państwa dążącą do likwidacji wszelkiej działalności prywatnej. Odwilż 93 październikowa Władysława Gomułki trwała bardzo krótko i już po roku zaczęło się utrudnianie działalności prywatnych przedsiębiorców. Pan Jan pamięta, że urzędnicy Urzędu Finansowego nie spuszczali z niego oka. Przez krótki czas był posiadaczem wojskowego gazika Gaz 67, którego zakupił od wojska, ale pod wpływem nacisków Urzędu Finansowego został zmuszony do jego sprzedaży. Sytuacja stała się absurdalna do tego stopnia, że zmuszony 92 Fot. ze zbiorów Jana Dyczkowskiego. 93 Odwilż gomułkowska, polski październiki lub odwilż październikowa - okres zmiany polityki wewnętrznej w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w II poł roku. W tym czasie doszło do zmian na czele władzy, oraz nastąpiła liberalizacja systemu politycznego. W efekcie zmian uwolniono z więzień i internowań część więźniów politycznych i duchowieństwa, w tym kard. Stefana Wyszyńskiego. 34

37 został do zamieszkania w Świnoujściu, gdzie podjął pracę, a wytwórnię prowadził jego ojciec Artem Dyczkowski. Mimo ciągłych problemów z Urzędem Finansowym, wy- 94 twórnia przetrwała do lat 60-tych. Il. 69. Fragment pieczątki Wytwórni Wód Gazowanych Zdrój. Ostatnia pamiątka, 95 jaką przechowuje Jan Dyczkowski. Il. 69. Zaświadczenie Jana Dyczkowskiego z 1960 r. informujące, że był płatnikiem podatku 96 obrotowego i dochodowego. W 1959 r.,w zupełnie nieprzystosowanych i małych pomieszczeniach, swoją wytwórnię wód gazowanych i rozlewnię piwa przy ul. K. Pułaskiego uruchomiła Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska. Przy jej urządzaniu korzystała z doświadczeń Józefa Przybylskiego. W pierwszym okresie wodę do produkcji ogrzewano w parniku, w którym również przygotowywano wodę do mycia butelek. Uszczelki do butelek poniewierały się bezpośrednio na posadce. 94 Na podstawie relacji Jana Dyczkowskiego spisanej przez autora. Lipiec Ze zbiorów Jana Dyczkowskiego. 96 Archiwum UGiM Goleniów. Wydział Geodezji i Gospodarki Gruntami. 35

38 Po kilku latach jednak, w czasie kierowania nią przez Leonarda Misiewicza, Wytwórnia Wód Gazowanych na pewien okres stała się najlepszym zakładem 97 prowadzonym przez GS. Spółdzielnia butelkowała piwo szczecińskiego browaru. Napełniano tylko butelki kapslowane. Wytwórnia Wód Gminnej Spółdzielni pracowała do 1992 r., po czym została wydzierżawiona. Dzierżawca prowadził przez kilka lat podobną działalność, ale również jej zaprzestał. Obecnie znajduje się tu myjnia samochodowa. W różnych okresach powojennych próbowano wprowadzać w okresie letnim ogródki piwne, ale szybko przekształcały się one w lokale dla niezbyt wybrednej klienteli. Typowym przykładem był ogródek uruchomiony w latach 80. XX w. przy restauracji Miła, który bardzo szybko zepsuł reputację lokalu. Il. 70. Koniec lat 60-tych. Restauracja Miła przy ul. Wojska Polskiego. Podobnie wyglądała sytuacja z położonym naprzeciw Miłej barem 98 Fregata. Wybudowany w 1960 r. lokal przewidziany i zaplanowany został jako restauracja letnia. Jeszcze w latach 70. XX w. był to przyzwoity lokal gastronomiczny, w którym można było zjeść ciastko i loda. Odwiedziny smakoszy piwa, których główną bazą był założony w 1973 r., przy ul. Konstytucji 3 Maja bar Zagłoba (nazywany mordownia ), szybko zmieniły tę sytuację. 97 Mgr Zofia Małachowska, mgr Franciszek Małachowski. Kronika Gminnej Spółdzielni Samopomoc Chłopska w Goleniowie Goleniów r., s. 179, Kronika 50-lecia Powszechnej Spółdzielni Spożywców PSS Społem w Goleniowie. 36

39 Il. 71. Bar Fregata. Rok Poniżej przedstawiamy kilkanaście etykiet piw produkowanych w szczecińskim browarze, który znamy obecnie pod marką Bosman. Il. 72. Etykietka z 1950 r. Il. 73. Etykietka z 1955 r Stan strony z

40 Il. 74. Etykietka z 1950 r. Il. 75. Etykietka z 1966 r. Il. 76. Etykietka z 1980 r. Il. 77. Etykietka z 1986 r. Il. 78. Jeden z piwnych gadżetów związanych z Goleniowem. Otwieracz browaru Bosman, który przez kilka lat sponsorował drużynę piłkarską Miejskiego Klubu Sportowego Ina. 38

41 Il. 79. Etykietka z 1989 r. Il. 80. Etykietka z 1995 r. Lata do czasu zmian ustrojowych to okres, w którym piwo nie zawsze było dostępne, a jego jakość często pozostawiała wiele do życzenia. Lata 90. XX w. przyniosły duże zmiany. Piwo stało się towarem ogólnodostępnym, wzrosła jego jakość, różnorodność gatunkowa i smakowa. Współcześnie piwo jest napojem popularnym na całym świecie. Piją je artyści, gwiazdy kina i estrady, politycy oraz zwykli zjadacze chleba. W Polsce najpopularniejsze są piwa jasne, ale w różnych częściach świata pije się wiele innych odmian i gatunków. Często towarzyszą temu różne rytuały i tradycje. Zbieranie zaś przeróżnych przedmiotów związanych z piwem i kulturą jego picia stało się bardzo popularnym hobby. Kolekcjonuje się etykiety na butelki, podstawki pod kufle oraz inne naczynia, z których pije się piwo, kufle i szklanki do piwa, kapsle i wiele innych akcesoriów. Hobby piwne nazywamy birofilistyką, a hobbystów birofilami. Spotykają się oni często na giełdach, gdzie wymieniają się gadżetami, akcesoriami i wiedzą, konsumując przy tym ten szlachetny trunek. 39

42 Dotychczas w ramach serii "Biblioteka wiedzy o Goleniów - Szkice" ukazały się: Szkic 1: Goleniów w marcu 1945 r. Szkic 2: Związki kombatanckie w Goleniowie Szkic 3: Kalendarium II Pułku Lotnictwa Myśliwskiego "Kraków" Szkic 4: Udział mieszkańców Ziemi Goleniowskiej w bitwie pod Monte Cassino Szkic 5: Profilaktyka to życie Szkic 6: Goleniowianie - żołnierze Wojny Obronnej 1939 r. Szkic 7: Goleniowski samorząd w latach Szkic 8: Spacerem po starych nekropoliach Gminy Goleniów Szkic 9: Symbole Goleniowa Szkic 10: Fabryka amunicji w Mostach Szkic niepublikowany: Zapomniane miejscowości Szkic niepublikowany: Goleniów 16 maja 1945 r. Szkic niepublikowany: Goleniowianie w Powstaniu Warszawskim Szkic niepublikowany: Auschwitz. Goleniowscy świadkowie piekła na ziemi Wszystkie szkice można bezpłatnie otrzymać w Ośrodku Dokumentacji Dziejów Ziemi Goleniowskiej, ul. Pocztowa 2, są także dostępne na stronie internetowej

43

44 Styczeń, 2015 r. ISBN