Stosowanie suplementów i produktów wzbogaconych żelazem a stan odżywienia tym pierwiastkiem studentek SGGW

Transkrypt

1 Jeruszka-Bielak Probl Hig Epidemiol M i wsp. 2011, Stosowanie 92(3): suplementów i produktów wzbogaconych żelazem a stan odżywienia tym Stosowanie suplementów i produktów wzbogaconych żelazem a stan odżywienia tym pierwiastkiem studentek SGGW Supplementation and fortified product intake versus iron status among female students of WULS-SGGW Marta Jeruszka-Bielak, Anna Brzozowska, Joanna Kałuża, Barbara Pietruszka Katedra Żywienia Człowieka, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wstęp. Stan odżywienia żelazem młodych kobiet często jest nieprawidłowy. Dlatego powszechne uzupełnianie diety tym pierwiastkiem wydaje się być uzasadnione; stwarza to jednak ryzyko związane z przekroczeniem bezpiecznej dla zdrowia dawki. Cel. Określenie związku pomiędzy uzupełnianiem diety żelazem a wybranymi parametrami stanu odżywienia młodych kobiet. Materiał i metody. W badaniu uczestniczyły 182 studentki SGGW w wieku lat, które zgłosiły się do udziału w eksperymencie dotyczącym efektywności stosowania wzbogaconych produktów spożywczych. Dane o spożyciu żywności zebrano metodą 4-dniowego bieżącego notowania, o stosowaniu suplementów diety, stanie zdrowia i stylu życia metodą ankietową. Stan odżywienia oceniono na podstawie poziomu hemoglobiny, liczby erytrocytów, średniej objętości krwinek czerwonych oraz stężenia ferrytyny w surowicy. Wyniki. Ponad połowa badanych (54%) uzupełniała dietę żelazem w postaci produktów wzbogaconych lub suplementów diety. Spożycie żelaza ze wszystkich źródeł w tej grupie było istotnie większe (11,6 mg/d) niż w grupie kobiet niestosujących uzupełniania (9,0 mg/d). U 4 kobiet łączne spożycie żelaza przekroczyło wartość UL (wg IOM 45 mg/d). Nie stwierdzono istotnych różnic w parametrach stanu odżywienia żelazem pomiędzy grupą uzupełniającą i nieuzupełniającą dietę żelazem. Stężenie ferrytyny w surowicy świadczyło o małych zapasach żelaza w ustroju 97 badanych, a o braku zapasów u 5 kobiet. Wnioski. Spontaniczne (przypadkowe, niekontrolowane) uzupełnianie diety żelazem (suplementy diety lub żywność wzbogacona) bez uwzględnienia potrzeb wynikających ze sposobu żywienia lub stanu odżywienia nie poprawiało stanu odżywienia w badanej grupie lecz w indywidualnych przypadkach stwarzało niebezpieczeństwo przekraczania dawek UL dla żelaza. Introduction. Iron status in young women are often insufficient. Therefore the common practice of iron supplementation or fortified food product intake seems justified but can produce the risk of iron overdose. Aim. To examine the relationship between iron supplementation and fortified food product intake vs. selected biomarkers of iron status among young women. Materials and methods. The data were collected from 182 female students of WULS-SGGW, aged 19 to 26 years, who applied for an intervention trial on the effectiveness of fortified food products. Questionnaires and 4-day records were used to gather information on food and supplement intake, health status and life style parameters. Nutritional status was assessed on the basis of hemoglobin, RBC, MCV and serum ferritin levels. Results. More than half (54%) of the study population used either iron fortified foods or dietary supplements. Iron intake in this subgroup reached 11.6 mg/d and was significantly higher than in a group without additional iron sources (9.0 mg/d). Total iron intake exceeded UL value (45 mg/d according to IOM) in case of 4 women. No significant differences in iron status parameters were observed between groups with and without additional dietary iron sources. Serum ferritin levels indicated that 97 students had small iron reserves and additional five subjects had none. Conclusions. Spontaneous (accidental, uncontrolled) use of additional sources of iron (dietary supplements or fortified foods) without considering needs related to nutritional habits or iron status was ineffective regarding iron status among group of women under study, but there was an increased risk of iron overdose in some individuals. Key words: iron, intake, dietary supplements, fortified foods, nutritional status, university female students Słowa kluczowe: żelazo, spożycie, suplementy diety, żywność wzbogacana, stan odżywienia, studentki Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence dr inż. Marta Jeruszka-Bielak Katedra Żywienia Człowieka, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie ul. Nowoursynowska 159 c, Warszawa tel , fax , marta_jeruszka_bielak@sggw.pl Praca finansowana z grantu KBN 2P06T Wstęp i cel pracy W ostatnich latach problemem staje się ograniczanie wartości energetycznej diety przez młode kobiety w związku z dążeniem do utrzymania szczupłej

2 604 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): sylwetki. Konsekwencją obniżania podaży energii, jest również zmniejszenie spożycia wielu witamin i składników mineralnych, w tym żelaza. Jedną z najpoważniejszych konsekwencji niedoboru żelaza jest niedokrwistość, która powoduje obniżenie wydajności pracy, zdolności uczenia się i spontanicznej aktywności [1]. Niedokrwistość często występuje u kobiet w okresie rozrodczym, wg Świtoniak [2] obejmuje około 4-28% populacji polskich kobiet, natomiast wg Ziemlańskiego [3] nawet 20-40%. Bardziej powszechne są niedobory żelaza bez niedokrwistości, jednakże skutki takiego stanu nie do końca są poznane, a wyniki uzyskiwane przez różnych badaczy są rozbieżne [4, 5]. Brak lub zbyt małe zapasy żelaza w ustroju kobiet w okresie rozrodczym niosą ze sobą ryzyko powikłań w czasie ciąży, poronień, przedwczesnych porodów, niskiej masy urodzeniowej potomstwa, a także wystąpienia zaburzeń rozwojowych w okresie płodowym. Niemowlęta matek z niedoborami żelaza lub z niedokrwistością także narażone są na wystąpienie tej choroby, co może upośledzać ich rozwój psychomotoryczny, a jest trudne do skorygowania w późniejszym okresie życia [6]. Zwiększanie podaży żelaza możliwe jest nie tylko poprzez odpowiednią modyfikację diety, ale także przez stosowanie produktów wzbogaconych w ten pierwiastek lub suplementów diety. Niektórzy konsumenci uważają, że jest to łatwy sposób skorygowania wadliwego sposobu żywienia, pomagający zapobiegać wystąpieniu wielu chorób. Wpisuje się to także w najnowsze trendy lansowane przez media i reklamę długiego zachowania młodości i urody, poprawy sprawności fizycznej i umysłowej, utrzymania szczupłej sylwetki, itp. Taka postawa niesie jednak ryzyko hiperalimentacji i przekroczenia wartości dawki górnego tolerowanego poziomu spożycia (UL), które dla żelaza eksperci Institute of Medicine w USA ustalili na poziomie 45 mg/d [7]. Nadmierna podaż żelaza nie jest korzystna dla organizmu, gdyż wiąże się ze wzrostem ryzyka chorób serca i chorób nowotworowych oraz występowania infekcji, przy czym większe zastrzeżenia budzi spożycie tego mikroelementu z preparatami farmaceutycznymi/suplementami niż z żywnością wzbogaconą [6, 8]. Suplementy diety i produkty wzbogacone w składniki odżywcze zwykle stosowane są bez konsultacji ze specjalistą, często przypadkowo/nieświadomie. Dlatego też celem prezentowanej pracy było określenie związku pomiędzy takim spontanicznym uzupełnianiem diety żelazem (z żywnością wzbogaconą i suplementami diety) a wybranymi parametrami stanu odżywienia tym pierwiastkiem u młodych kobiet na tle wybranych parametrów ich sposobu żywienia i stanu zdrowia. Materiał i metody W badaniu uczestniczyły 182 ochotniczki w wieku lat studiujące na różnych kierunkach w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, które zgłosiły się do udziału w eksperymencie dotyczącym efektywności stosowania wzbogaconych produktów spożywczych. Wyniki prezentowane w niniejszej pracy dotyczą wszystkich kobiet, które się zgłosiły i okresu przed rozpoczęciem badania. Dane o spożyciu zebrano metodą 4-dniowego bieżącego notowania (4 kolejne dni, z jednym dniem wolnym od zajęć), weryfikując wielkości porcji na podstawie Albumu fotografii produktów i potraw [9]. Dane o stosowaniu suplementów i żywności wzbogaconej uzyskano z wykorzystaniem specjalnie opracowanego albumu fotografii opakowań tych produktów. Ponadto z kobietami przeprowadzono wywiady kwestionariuszowe dotyczące m.in. stanu zdrowia, trybu życia, charakteru miesiączkowania oraz sposobu żywienia. Podaż energii oraz składników odżywczych wyliczono wykorzystując aktualne tabele składu i wartości odżywczej żywności [10], a także informacje na etykietach produktów spożywczych i suplementach diety. Spożycie żelaza, witaminy C, białka ogółem, białka zwierzęcego oraz energii z 4 dni przeliczono na zwyczajowe spożycie wykorzystując dane o zmienności spożycia i zapotrzebowania na żelazo opracowane przez ekspertów Institute of Medicine [7]. Na podstawie masy ciała (uzyskanej z pomiarów na czczo, w bieliźnie) i wzrostu dla każdej studentki wyliczono wskaźnik BMI. Hemoglobinę (HGB), liczbę erytrocytów (RBC), średnią objętość krwinki czerwonej (MCV) oznaczono w pełnej krwi (standardowe techniki), natomiast ferrytynę w surowicy krwi metodą immuno-turbidymetryczną w Zakładzie Biochemii Klinicznej Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie. Wyniki przedstawiono jako medianę oraz zakres wartości (minimum maksimum) dla całej populacji oraz w podziale na dwie podgrupy tj. grupę kobiet uzupełniających dietę żelazem (poprzez suplementy lub żywność wzbogaconą) oraz grupę kobiet nie stosujących suplementów ani produktów wzbogaconych żelazem. Zależności między zmiennymi jakościowymi badano testem c 2, stosując gdzie potrzeba poprawkę Yatesa. Dla zmiennych ilościowych różnice pomiędzy dwiema grupami badano testem U Manna-Whitneya, ponieważ prawie wszystkie zmienne charakteryzowały się rozkładem odbiegającym od normalnego. Znamienną statystycznie zależność między analizowanymi zmiennymi stwierdzano przy poziomie istotności p=0,05. Przed przystąpieniem do realizacji badania uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Instytucie Żywności i Żywienia w Warszawie oraz pisemne zgody uczestniczek.

3 Jeruszka-Bielak M i wsp. Stosowanie suplementów i produktów wzbogaconych żelazem a stan odżywienia tym Wyniki W tabeli I przedstawiono ogólną charakterystykę badanych kobiet w zależności od uzupełniania diety żelazem w formie produktów wzbogaconych lub suplementów diety. Żaden z analizowanych czynników związanych ze stanem zdrowia nie wykazywał statystycznie istotnego związku z uzupełnianiem diety w żelazo. Studentki odznaczały się prawidłową masą ciała, dobrym stanem zdrowia i najczęściej deklarowały średnią aktywność fizyczną. Honorowymi krwiodawczyniami było ok. 13% badanych kobiet. Obfitość miesiączek jako małą, średnią i dużą określił podobny odsetek kobiet. Dietę wegetariańską stosowało ok. 5% studentek, natomiast celowe ograniczanie spożycia mięsa i produktów mięsnych zadeklarowało 13% kobiet (tab. II). Czynniki te również nie wykazywały statystycznie istotnego związku z uzupełnianiem diety w żelazo. Różnego rodzaju preparaty zawierające żelazo przyjmowało Tabela I. Stosowanie suplementów i produktów wzbogaconych żelazem a wybrane cechy związane ze stanem zdrowia w grupie badanych studentek Table I. Use of supplements or foods fortified with iron vs selected healthrelated characteristics in examined female students Wyróżnik/Characters Ogółem /Total Stosowanie suplementów/produktów wzbogaconych żelazem /Iron supplements /fortified products use Tak/Yes n=98 Nie/No n=84 Test c 2 /c 2 test (p value) n % % % Klasa BMI*/BMI category: niedobór masy ciała 15 8,2 53,3 46,7 > 0,05 /weight deficiency (<18,5 kg/m2) prawidłowa masa ciała ,1 55,6 44,4 /proper body weight (18,5-24,9 kg/m 2 ) nadwaga/overweight 14 7,7 35,7 64,3 (25,0-29,9 kg/m 2 ) Samoocena stanu zdrowia** /self-estimation of health status: bardzo dobry/very good 31 17,0 41,9 58,1 > 0,05 dobry/good ,6 58,5 41,5 średni/moderate 22 12,1 45,5 54,5 Samoocena aktywności fizycznej** /self-estimation of physical activity: duża/high 16 9,2 56,3 43,7 > 0,05 średnia/moderate ,7 55,3 44,7 mała/low 32 20,1 54,3 45,7 Honorowe krwiodawstwo** /blood donation: tak/yes 20 13,5 60,0 40,0 > 0,05 nie/no ,5 52,3 47,7 Obfitość miesiączek** /heaviness of menstruation: mało obfite/low 51 34,5 52,9 47,1 > 0,05 średnio obfite/moderate 49 33,1 49,0 51,0 bardzo obfite/very heavy 48 32,4 58,3 41,7 * BMI źródło WHO, 1998 /BMI source WHO, 1998; ** mniejsza liczba osób, ze względu na braki odpowiedzi /lower number of individuals because of the lack of answer 16% badanych kobiet, natomiast produkty wzbogacone żelazem 38%. W sumie ok. 54% studentek uzupełniało dietę tym pierwiastkiem. Suplementy diety z witaminą C stosowane były przez ok. 36% badanych studentek z tendencją do większej częstości w grupie uzupełniającej dietę żelazem (p=0,063). Tabela II. Stosowanie suplementów i produktów wzbogaconych żelazem a wybrane cechy jakościowe sposobu żywienia w grupie badanych studentek Table II. Use of supplements or foods fortified with iron vs selected characteristics of nutritional habits in examined female students Wyróżnik /Characters Ogółem /Total Stosowanie suplementów/produktów wzbogaconych żelazem /Iron supplements /fortified products use Tak/Yes n=98 Nie/No n=84 Test c 2 /c 2 test (p value) n % % % Stosowanie diety wegetariańskiej /vegetarian diet use: tak/yes 10 5, > 0,05 nie/no ,5 54,1 45,9 Ograniczanie spożycia mięsa i produktów mięsnych /limitation of meat and meat products intake: tak/yes 24 13,2 58,3 41,7 > 0,05 nie/no ,8 53,2 46,8 Stosowanie suplementów z witaminą C /vitamin C supplement use: tak/yes 65 35,7 63,1 36,9 0,0626 nie/no ,3 48,7 51,3 Spożycie żelaza ze wszystkich źródeł było istotnie wyższe w grupie stosującej uzupełnianie diety w żelazo i wyniosło 11,6 mg/d (mediana) w porównaniu do kobiet nie uzupełniających diety tym pierwiastkiem (9,0 mg/d) (tab. III). Zakres spożycia żelaza w tej grupie był szeroki, u 4 kobiet łączne spożycie żelaza przekroczyło dawkę UL dla tego pierwiastka, co było wynikiem stosowania suplementów diety. Obie grupy spożywały podobne ilości tego pierwiastka z produktami niewzbogaconymi (po 9 mg). Spożycie witaminy C ogółem było istotnie większe w grupie stosujących suplementy lub produkty wzbogacone niż wśród kobiet, których dieta bazowała tylko na produktach niewzbogaconych w żelazo (odpowiednio: 89 i 65 mg/d), przy czym różnica ta wynikała zźwiększego spożycia tej witaminy z produktami wzbogaconymi, a nie z suplementami diety. W żadnym przypadku nie stwierdzono przekroczenia wartości UL dla witaminy C (wg IOM 2000 mg/d). Racje pokarmowe badanych studentek dostarczały dziennie ok kcal, blisko 60 g białka ogółem, w tym 38 g białka zwierzęcego, przy czym nieco więcej białka ogółem spożywano w grupie uzupełniającej dietę żelazem (p=0,065) (tab. IV). Spożycie mięsa i jego przetworów wynosiło średnio 106 g/d i wahało się od 0 do 333 g. Młode kobiety w ciągu dnia wypijały prawie 500 ml naparu herbaty oraz ok. 80 ml naparu kawy. Parametry te nie były różne statystycznie w dwóch wyróżnionych podgrupach.

4 606 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): Tabela III. Stosowanie suplementów i produktów wzbogaconych żelazem a spożycie żelaza i witaminy C w grupie badanych studentek Table III. Use of supplements or foods fortified with iron and iron and vitamin C intake among examined female students Składnik odżywczy/ źródło /nutrient/ source (mg/d) Ogółem/Total Stosowanie suplementów/produktów wzbogaconych żelazem /Iron supplements/fortified products use Tak n=98 Nie n=84 Test U Manna-Whitneya /U Mann- Whitney test (p value) Fe ogółem, w tym /Fe total: M* 10,0 11,6 9,0 < 0,0001 Z** 7,8-69,1 8,6-69,1 7,8-10,6 z produktów niewzbogaconych /from M 9,06 9,07 9,02 > 0,05 unfortified foods Z 7,8-10,6 8,22-10,0 8,04-10,1 z uzupełniania łącznie, w tym /from total M 0,5 2,5 0 < 0,0001 supplementation: Z 0-60,0 0,2-60,0 0-0 z produktów wzbogaconych /from M 0 1,1 0 < 0,0001 fortified foods Z 0-8,9 0-8,9 0-0 z suplementów diety /from dietary M < 0,001 supplements Z 0-60,0 0-60,0 0-0 Witamina C ogółem, w tym M 78,4 88,6 64,7 < 0,01 /vitamin C total: Z 9, , , z produktów niewzbogaconych /from M 49,1 48,9 50,2 > 0,05 unfortified foods Z 9, , ,7-171 z uzupełniania łącznie, w tym /from total M 14,8 29,0 0 < 0,0001 supplementation: Z z produktów wzbogaconych /from M 2,4 9,2 0 < 0,0001 fortified foods Z ,3 z suplementów diety /from dietary M 0,0 0 0 > 0,05 supplements Z * mediana /median; ** zakres /range Tabela IV. Stosowanie suplementów i produktów wzbogaconych żelazem a spożycie wybranych składników odżywczych i produktów w grupie badanych studentek Table IV. Use of supplements or foods fortified with iron vs. intake of selected nutrients and food products among examined female students Składnik odżywczy/produkt /Nutrient/product Ogółem /Toatal Stosowanie suplementów/produktów wzbogaconych żelazem /Iron supplements/ fortified products use Tak /Yes n=98 Nie /No n=84 Test U Manna-Whitneya /U Mann-Whitney test (p value) Energia [kcal] /Energy [kcal] M* > 0,05 Z** Białko ogółem [g] /Total protein [g] M 59,8 60,2 56,9 0,0655 Z 29,1-95,4 36,3-92,7 29,1-95,4 Białko zwierzęce [g] /Animal protein [g] M 38,1 38,4 36,2 > 0,05 Z 16,6-63,5 16,6-61,9 18,2-63,5 Mięso i produkty mięsne [g] /Meat and M > 0,05 meat products [g] Z Herbata [ml] /Tea [ml] M > 0,05 Z Kawa [ml] /Coffee [ml] M > 0,05 Z * mediana /median; **zakres /range Podobnie, dla żadnego z analizowanych parametrów stanu odżywienia żelazem, nie stwierdzono statystycznie istotnego związku z uzupełnianiem diety tym pierwiastkiem w formie produktów wzbogaconych lub suplementów diety (tab. V). W większości przypadków wartości HGB, RBC i MCV we krwi mieściły się w zakresie referencyjnym, ustalonym przez laboratorium wykonujące oznaczenia. Poziomy poniżej wartości referencyjnych dla HGB, RBC i MCV stwierdzono odpowiednio u: 1, 2 i 6 kobiet, natomiast u żadnej nie przekraczały górnej granicy zakresów przyjętych za prawidłowe (dane nie prezentowane w tabeli). Stężenie ferrytyny w surowicy krwi wyniosło 27,1 ng/ml i przyjmowało wartości między 6,2 a 78,4 ng/ml. U ponad połowy kobiet stwierdzono zbyt małe zapasy żelaza, a u 5 brak zapasów tego pierwiastka (tab. VI).

5 Jeruszka-Bielak M i wsp. Stosowanie suplementów i produktów wzbogaconych żelazem a stan odżywienia tym Tabela V. Stosowanie suplementów i produktów wzbogaconych żelazem a parametry stanu odżywienia żelazem w grupie badanych kobiet Table V. Use of supplements or foods fortified with iron vs. iron status biomarkers in examined female students Parametr/Parameter Wartości prawidłowe /Reference values Ogółem/ Total Stosowanie suplementów/produktów wzbogaconych żelazem /Iron supplements/fortified products use Tak/Yes n=98 Nie/No n=84 Test U Manna-Whitneya /U Mann-Whitney test (p value) RBC 1 [10 6 /mm 3 ] M* 4,6 4,6 4,6 > 0,05 4,0-6,2*** Z** 3,9-5,2 4,0-5,2 3,9-5,2 HGB 2 [g/dl] M 13,4 13,5 13,4 > 0,05 11,0-18,8*** Z 9,9-15,4 11,2-15,4 9,9-15,2 MCV 3 [μm 3 ] M 88,0 87,0 88,0 > 0, *** Z 65,0-97,0 74,0-97,0 65,0-94,0 Ferrytyna /Ferritin [ng/ml] M 27,1 27,6 25,8 > 0, **** Z 6,2-78,4 8,1-78,4 6,2-72,4 * mediana/median; ** zakres/range; *** ustalone przez laboratorium Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie /established in the laboratory of the Institute of Mother and Child in Warsaw; **** wg Milman i wsp., 2004/ according to Milman et al., 2004 Tabela VI. Stosowanie suplementów i produktów wzbogaconych żelazem a zapasy żelaza w organizmie badanych studentek Table V. Use of supplements or food fortified with iron vs. iron reserves in examined female students Stężenie ferrytyny/wielkość zapasów Fe w organizmie* /Ferritin level/size of Fe reserves Ogółem/ Total Stosowanie suplementów/produktów wzbogaconych żelazem /Iron supplements/fortified products use Test c 2 Tak/Yes Nie/No /c 2 test (p value) n % n n < 12 ng/ml brak zapasów Fe /depleted Fe stores 5 2,7 2 3 > 0, ng/ml małe zapasy Fe /small Fe stores 97 53, ng/ml wystarczające zapasy Fe /sufficient Fe stores 80 44, * źródło: Milman i wsp., 2004/source: Milman et al., 2004 Dyskusja Wyniki przedstawione w niniejszej pracy dotyczą młodych kobiet, które zgłaszały się dobrowolnie do udziału w badaniu interwencyjnym, a więc nie są reprezentatywne dla grupy wiekowej lat, ale dla osób zainteresowanych problematyką żywienia. W okresie przed rozpoczęciem interwencji indywidualne zachowania wolontariuszek odnośnie stosowania suplementów diety i produktów zawierających dodatkowe ilości żelaza nie były zróżnicowane z uwagi na stan zdrowia, fakt honorowego oddawania krwi, aktywność fizyczną czy też miesięczne straty krwi. Odmienne zachowania obserwuje się wśród osób dorosłych i starszych, u których stosowanie suplementów związane jest z gorszym stanem zdrowia [11, 12], a także większą aktywnością fizyczną [13]. Na podstawie pomiarów antropometrycznych oraz wskaźników hematologicznych stwierdzono prawidłowy stan odżywienia większości badanych kobiet. U prawie wszystkich parametry hematologiczne mieściły się w zakresie prawidłowym, co było zgodne z wynikami badań kobiet w wieku lata z Warszawy [14] oraz studentek z Olsztyna, wśród których jednak większy odsetek (11,5%) odznaczał się liczbą erytrocytów poniżej wartości referencyjnych [15]. Niepokojące jednak wydaje się zbyt małe stężenie ferrytyny w surowicy krwi badanej populacji, a zwłaszcza stosunkowo duży odsetek kobiet o małych zapasach żelaza w organizmie. Wyższe stężenie ferrytyny (42,2 μg/l) obserwowano w grupie 96 młodych Polek (20-23 lata), a także w populacjach ze Szwecji, Holandii, Francji, Włoch [16], z Nowej Zelandii [17] oraz z Holandii [18]. Natomiast podobnym średnim poziomem tego parametru (27 μg/l) charakteryzowały się studentki z USA [19]. Biomarkery stanu odżywienia wskazujące na małe zapasy w organizmie stanowią podstawę do zalecenia zmiany sposobu żywienia, w tym uzupełnianie diety suplementami lub produktami wzbogaconymi w dany składnik [20]. W niniejszym badaniu odsetek studentek z małymi zapasami żelaza był taki sam w grupie stosujących i nie stosujących uzupełnianie diety. To wskazuje, że stosowanie dodatkowych źródeł żelaza było przypadkowe, niepodyktowane stwierdzonymi lub prawdopodobnymi zwiększonymi potrzebami organizmu. Uzupełnianie diety składnikami odżywczymi zalecane jest także przy sposobie żywienia, który może prowadzić do powstawania niedoborów [20]. Nie znalazło to potwierdzenia w niniejszej pracy tj. stosowanie diety wegetariańskiej, spożycie mięsa czy picie kawy i herbaty nie różniło osób, które stosowały i nie stosowały uzupełniania diety żelazem. Także w innych pracach obserwowano, że po suplementy składników odżywczych częściej sięgały osoby, których sposób żywienia był bardziej prawidłowy, a nie bar-

6 608 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): dziej potrzebujące [11]. Uzyskany w niniejszej pracy wynik odnośnie spożycia żelaza był zgodny z danymi niektórych autorów [15, 21, 22], także w przypadku, gdy uwzględniano dodatkowe źródła tego pierwiastka [23]. Jednakże w wielu innych badaniach dotyczących młodych kobiet, obejmujących oprócz spożycia z dietą także suplementację, średnie spożycie żelaza było znacznie większe i wahało się w zakresie od 12,6 do 25,6 mg/d [24, 25, 26]. Badane w niniejszej pracy kobiety z obu podgrup miały spożycie żelaza ze wszystkich źródeł wyższe od normy na poziomie średniego zapotrzebowania EAR (8 mg), jednak znacznie niższe od wartości RDA (18 mg) [27], a więc przynajmniej dla części z nich było ono niewystarczające. Stosunkowo wysokie, podobne do obserwowanego przez innych autorów [28, 29], średnie spożycie witaminy C wykazywało duże zróżnicowanie. W obu podgrupach były osoby spożywające bardzo mało tej witaminy (min. 9,7 mg/d), co wskazuje na podobne błędy żywieniowe popełniane przez kobiety uzupełniające, jak i nieuzupełniające swoją dietę żelazem i może skutkować gorszym wchłanianiem żelaza niehemowego. Nie stwierdzono także różnic w spożyciu innych składników mających wpływ na absorpcję żelaza, takich jak białko zwierzęce, herbata, kawa. Z tego można wnioskować, że stosowanie suplementów i produktów wzbogaconych żelazem nie miało związku ze sposobem żywienia w grupie objętej badaniem. Wartość energetyczna diety, podaż białka ogółem i białka zwierzęcego nie odbiegały od średnich z innych badań młodych kobiet w Polsce [15, 22], natomiast spożycie mięsa i jego przetworów było nieco niższe niż w innych populacjach studentek [26]. Podobną ilość herbaty, zaś dwukrotnie większą ilość spożywanej kawy obserwowano w dietach młodych kobiet z Warszawy [14]. Stosowanie dodatkowych źródeł żelaza w postaci suplementów lub produktów wzbogaconych bez analizy sposobu żywienia i stanu odżywienia może prowadzić do przekraczania bezpiecznych dawek. Zaobserwowane w niniejszej pracy przekroczenie dawki UL przez 4 osoby jest niepokojące, ponieważ może powodować skutki uboczne, głównie ze strony układu pokarmowego, tj. nudności, wymioty, problemy z wypróżnieniem [30], a także może upośledzać wchłanianie innych składników mineralnych, np. cynku i sprzyja powstawaniu wolnych rodników. Podsumowanie Sposób żywienia badanych młodych kobiet był nieprawidłowy, w tym stwierdzono małe spożycie żelaza. Uzupełnianie diety żelazem w postaci produktów wzbogaconych lub suplementów diety nie było związane z czynnikami zdrowotnymi (np. obfitość miesiączek, honorowe oddawanie krwi) ani sposobem żywienia i prawdopodobnie z tego powodu nie było efektywne. Wprawdzie spożycie tego pierwiastka w grupie uzupełniającej dietę było wyższe niż w grupie nieuzupełniającej, nie znalazło to jednak odzwierciedlenia w stanie odżywienia żelazem, w tym puli zapasowej w wątrobie. Na przedstawioną sytuację dodatkowo wpływ może mieć biodostępność żelaza z produktów wzbogaconych i suplementów diety, co wymaga dalszej analizy, nie tylko odnośnie ilości, ale też formy chemicznej, w jakiej żelazo występowało w produktach wzbogaconych i suplementach diety. W związku z małymi zapasami żelaza w organizmie u ponad połowy badanych kobiet, konieczne wydaje się upowszechnianie informacji o czynnikach ryzyka i skutkach takiego stanu. Należy promować zmianę sposobu żywienia takich kobiet w kierunku racjonalizacji diety, uwzględniającej nie tylko produkty będące istotnym źródłem omawianego pierwiastka, ale również produkty/składniki zwiększające jego wchłanianie. Należy również rozważyć propagowanie uzupełniania diety tym pierwiastkiem poprzez większe spożycie produktów wzbogaconych. Stosowanie suplementów diety, szczególnie przy równoczesnym spożywaniu produktów wzbogaconych, bez kontroli sposobu żywienia i stanu odżywienia stwarza ryzyko przekroczenia dawki bezpiecznej dla zdrowia, co stwierdzono u kilku osób w niniejszym badaniu. Piśmiennictwo / References 1. Haas J, Brownlie T IV. Iron deficiency anemia and reduced work capacity: a critical review of the research to determine a casual relationship. J Nutr 2001, 131: 676S-690S. 2. Świtoniak T. Stan odżywienia witaminami i mikroelementami w wybranych subpopulacjach w Polsce. Materiały z Konferencji: Witaminy i mikroelementy w żywieniu człowieka biodostępność i stan odżywienia, SGGW, Warszawa 1998, Ziemlański Ś. Żywienie a choroby cywilizacyjne. Żyw Człow Metab 2001, 28(supl): Duport N, Preziosi P, Boutron-Ruault M-C, et al. Consequences of iron depletion on health in menstruating women. Eur J Clin Nutr 2003, 57: Brownlie T IV, Utermohlen V, Hinton PS, et al. Tissue iron deficiency without anemia impairs adaptation in endurance capacity after aerobic training in previously untrained women. Am J Clin Nutr 2004, 79: Gleason G, Scrimshaw NS. An overview of the functional significance of iron deficiency. [in:] Nutritional anemia. Kraemer K, Zimmermann M (ed). Sight and Life Press, Basel 2007: 45.

7 Jeruszka-Bielak M i wsp. Stosowanie suplementów i produktów wzbogaconych żelazem a stan odżywienia tym Otten JJ, Pitzi H, Meyers LD (ed). Dietary Reference Intakes. The essential guide to nutrient requirements. National Academy of Sciences, Washington DC Allen L, de Benoist B, Dary O, et al. Guidelines on food fortification with micronutrients. WHO/ FAO, France Szponar L, Wolnicka K, Rychlik E. Album fotografii produktów i potraw. IŻŻ, Warszawa Kunachowicz H, Nadolna I, Przygoda B i wsp. Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL, Warszawa Pietruszka B, Brzozowska A. Vitamin and mineral supplement use among adults in Central and Eastern Poland. Nutr Res 1999, 19: Pietruszka B, Brzozowska A. Spożycie preparatów farmaceutycznych zawierających witaminy i składniki mineralne przez osoby dorosłe w Polsce. Lek w Polsce 1995, 2: Pietruszka B, Brzozowska A. Zmiany w stosowaniu suplementów witaminowo-mineralnych wśród osób dorosłych zamieszkałych w Warszawie w okresie Trzecie Warszawskie Forum Żywieniowe. Warszawa 2000: III. 14. Wajszczyk B, Charzewska J, Rogalska-Niedźwiedź M i wsp. Niedokrwistość a zawartość wybranych składników odżywczych w całodziennych racjach pokarmowych dziewcząt i młodych kobiet. Żyw Człow Metab 2001, 28: Wądołowska L. Studia nad uwarunkowaniami żywieniowymi i stanem odżywienia młodzieży akademickiej. UW-M, Olsztyn Van de Vijver LPL, Kardinaal AFM, Charzewska J, et al. Calcium intake is weakly but consistently negatively associated with iron status in girls and women in six European countries. J Nutr 1999, 129: Williams MJA, Poulton R, Williams S. Relationship of serum ferritin with cardiovascular risk factors and inflammation in young men and women. Atherosclerosis 2002, 165: Brussaard JH, Brants HAM, Bouman M, et al. Iron intake and iron status among adults in the Netherlands. Eur J Clin Nutr 1997, 51: S51-S Houston MS, Summers SL, Soltesz KS. Lifestyle and dietary practices influencing iron status in university women. Nutr Res 1997, 17: Position of the American Dietetic Association: Nutrient supplementation. J Am Diet Assoc 2009, 12: Paśko P, Krośniak M, Chłopicka J i wsp. Ocena sposobu żywienia studentów Wydziału Farmaceutycznego Collegium Medicum Uniwersytetu Jagielońskiego w Krakowie w latach 2003 i Część I: składniki mineralne. Żyw Człow Metab 2005, 32 (supl I, cz I): Trafalska E, Grzybowski A. Realizacja zaleceń żywieniowych przez studentów łódzkiej Akademii Medycznej. Żyw Człow Metab 2001, 28 (supl): Bujko J, Myszkowska-Ryciak J, Nitka I. Ocena spożycia składników mineralnych wśród studentów SGGW w Warszawie. Żyw Człow Metab 2005, 32 (supl I, cz I): Charkiewicz WJ, Charkiewicz AE, Markiewicz R i wsp. Realizacja norm żywieniowych na wybrane składniki mineralne i witaminy wśród studentów Akademii Medycznej w Białymstoku. Żyw Człow Metab 2007, 34: Białas S, Duda G, Saran A. Ocena spożycia przez studentów składników mineralnych pochodzących z racji pokarmowych i suplementów. Żyw Człow Metab 2005, 32 (supl. I): Olędzka R, Karpińska D, Majewska W i wsp. Ocena spożycia żelaza, cynku i miedzi przez studentów w całodziennych racjach pokarmowych i suplementach. Żyw Człow Metab 2005, 32 (supl I): Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B. Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji i otyłości. PZWL, Warszawa Olędzka R, Moczydłowska I, Rogalska-Niedźwiedź M i wsp. Ocena ilościowa sposobu żywienia studentów Wydziału Chemicznego Politechniki Warszawskiej w roku akademickim 1999/2000. Bromat Chem Toksykol 2002, 35: Szponar L, Ołtarzewski MG, Rychlik E i wsp. Żywieniowe czynniki ryzyka przewlekłych chorób niezakaźnych w populacji dorosłych. [w:] Otyłość, żywienie, aktywność fizyczna, zdrowie Polaków. Jarosz M (red). IŻŻ, Warszawa 2006: Schümann K, Solomons NW. Safety of interventions to reduce nutritional anemias. [in:] Nutritional anemia. Kraemer K, Zimmermann M (ed). Sight and Life Press, Basel 2007: 285.