Ocena sposobu żywienia dzieci w wieku przedszkolnym

Transkrypt

1 Probl Sochacka-Tatara Hig Epidemiol E, Jacek 8, R, Sowa 89(3): A, Musiał A. Ocena sposobu żywienia dzieci w wieku przedszkolnym 389 Ocena sposobu żywienia dzieci w wieku przedszkolnym Assessment of preschool children s diet ELŻBIETA SOCHACKA-TATARA, RYSZARD JACEK, AGATA SOWA, AGNIESZKA MUSIAŁ Katedra Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum Wprowadzenie. Prawidłowo zrównoważona dieta zapewnia dziecku wszystkie składniki odżywcze niezbędne do prawidłowego rozwoju i wzrastania organizmu. Żywienie w okresie dzieciństwa może w dużym stopniu również wpłynąć na stan zdrowia w późniejszym okresie życia. Cel. Celem tego badania była ocena sposobu żywienia dzieci w wieku przedszkolnym. Materiał i metoda. Materiał pochodzi z badań kohortowych Wpływ środowiska na rozwój dziecka prowadzonych w Krakowie we współpracy z Columbia University z Nowego Jorku. Badana populacja obejmuje 313 dzieci w wieku 3 lat. Podaż energii i składników odżywczych oszacowano na podstawie wywiadów 24-godzinnych przeprowadzanych w kolejnych 3 dniach z opiekunem dziecka, najczęściej matką. Przeciętna podaż energii i składników pokarmowych porównana została z normami żywienia na poziomie bezpiecznym dla dzieci 3-letnich, opracowanych przez IŻŻ w Warszawie. Niedobory pokarmowe zdefiniowano jako podaż poniżej 9% normy. Wyniki. Zaobserwowano wysoki odsetek dzieci z niedoborami w podaży energii i składników odżywczych. Spośród makroskładników diety dotyczyły one przede wszystkim podaży energii (ponad 3%) tłuszczu (blisko 5% populacji), spośród mikroskładników niedobory stwierdzono u około 9% populacji w odniesieniu do witaminy D oraz wapnia i żelaza. Również około 6% badanych dzieci spożywało zbyt małe ilości witaminy PP i fosforu. Wnioski. Obserwowane spożycie składników odżywczych znacznie odbiega od zaleceń żywieniowych dla tej grupy wiekowej. Sugeruje to konieczność edukacji rodziców w zakresie prawidłowego żywienia dzieci. Słowa kluczowe: dzieci, żywienie, niedobory Background. A correct diet incorporates the variety of ingredients a child needs for normal growth and development. Nutrition in the childhood plays also an important role for the health in later adulthood. Aim. The aim of this study was to assess dietary habits of preschool children. Material and methods. This is a part an ongoing comparative longitudinal investigation being conducted in Krakow in cooperation with Columbia University, N.Y. Study population consisted of years old children. Intakes of energy and nutrients were assessed on the basis of 24h dietary recall for 3 consecutive days. These intakes were compared with Polish RDA at safe level. Dietary deficiencies was define as <9% of guidelines. Results. We observed a high prevalence of children with nutritional deficiencies; more than 3% of them did not meet guidelines for energy and about 5% for fat. We found also deficiencies of vitamins; most children did not meet recommendations for vitamin D and PP. Especially low intake was observed for vitamin D almost whole population consumed too small amount of this vitamin. Intake of mineral components was very low in the children; about 9% of them did not meet the recommended intake for calcium and iron, and 6% for phosphorus. There were no statistically significant differences in energy and nutrients intakes in relation to gender and season. Conclusion. The study demonstrated that there are significant deviations from the optimal recommendations for the intake of nutrients in preschool children. Results suggest a potential need for nutritional education for parents. Key words: children, nutrition, deficiencies Probl Hig Epidemiol 8, 89(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Elżbieta Sochacka-Tatara Katedra Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej UJ CM ul. Kopernika 7A, Kraków tel. (12) , fax. (12) mytatara@cyf-kr.edu.pl Badanie finansowane z grantu badań międzynarowodych Vulnerability of the Fetus/Infant to PAH, PM2,5 and ETS (5 R1 ES1165 NIEHS; 2/1/ - 1/31/4) oraz The Gladys and Roland Harriman Foundation, N. York. Kierownik badań: Prof. FP. Perera. Program badań w Krakowie jest również współfinansowany przez International Center for Studies and Research in Biomedicine in Luxembourg. Kierownik badań: Prof. dr hab. med. Wiesław Jędrychowski Praca wygłoszona na II Konferencji EPISTATKAT Środowisko Geny Zdrowie na Śląskim Uniwersytecie Medycznym w Katowicach w dniach września 8 r. Prawidłowo zrównoważona dieta zapewnia dziecku wszystkie składniki odżywcze niezbędne do prawidłowego rozwoju i funkcjonowania organizmu. Według aktualnego stanu wiedzy żywienie w okresie dzieciństwa może w dużym stopniu również wpłynąć na stan zdrowia w późniejszym okresie życia [1,2]. W tym okresie zaczynają się także kształtować nawyki żywieniowe i jeśli pojawią się błędy w nawykach żywieniowych, mogą się one utrwalić, skutkując nieprawidłowościami w żywieniu dorosłego człowieka.

2 39 Probl Hig Epidemiol 8, 89(3): Pierwsze trzy lata życia dziecka to czas szczególnie intensywnego rozwoju fizycznego, umysłowego i motorycznego dziecka. W tym czasie zmienia się także sposób żywienia dzieci, z właściwego dla okresu niemowlęcego na żywienie typowe dla osób dorosłych, chociaż zapotrzebowanie na składniki odżywcze trzylatka jest inne niż u osoby dorosłej [3]. Dotychczas publikowane badania skupiają się w głównej mierze na ocenie żywienia w przedszkolach lub innych placówkach zbiorowego żywienia [4, 5]. Ponieważ stosunkowo niewiele jest doniesień dotyczących oceny całodziennych racji pokarmowych [6, 7, 8], dlatego celem tego badania była ocena sposobu żywienia dzieci trzyletnich, głównie pod kątem występowania niedoborów pokarmowych. Materiał i metody Materiał pochodzi z prospektywnych badań kohortowych Wpływ zanieczyszczeń środowiska na rozwój dziecka prowadzonych w Krakowie przez Katedrę Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej UJ CM we współpracy z Columbia University z Nowego Jorku oraz International Center for Sudies and Research in Biomedicine in Luxembourg. Szczegółowe informacje na temat planu badania i wyboru kohorty opublikowano wcześniej [9]. Rekapitulując do badań zrekrutowano 528 ciężarnych niepalących kobiet w wieku lat, zgłaszających się kolejno do wybranych przychodni ginekologiczno-położniczych w Krakowie w okresie od października do listopada 3 roku. W trakcie badań uzyskiwano informacje na temat czynników środowiskowych, stanu zdrowia badanych kobiet, podstawowych danych demograficznych, wyniku ciąży. W następnym okresie obserwacji zbierano dane dotyczące między innymi rozwoju psychosomatycznego dziecka oraz sposobu jego żywienia. Aktualnie analizą objęto dzieci w wieku 3 lat, dla których przeprowadzono 24-godzinny wywiad żywieniowy z trzech kolejnych dni w tygodniu. W czasie wizyt domowych przeszkoleni ankieterzy zbierali wywiad z opiekunem dziecka dotyczący spożytych przez dziecko wszystkich produktów i potraw w dniu poprzednim. W przypadku nieobecności ankietowego w czasie posiłków dziecka, opiekun proszony był o uzyskanie informacji na temat rodzaju i ilości spożytych produktów od osoby, która sprawowała opiekę nad dzieckiem w tym czasie. W większości przypadków wywiad udzielany był przez matkę dziecka (86,8%), a jedynie 2,4% wywiadów pochodziło od opiekunów niebędących członkami rodziny. W ponad 34% przypadków opiekun deklarował obecność przy wszystkich posiłkach a w 42,5% przynajmniej przy połowie posiłków dziecka. Wielkość porcji określano na podstawie Albumu fotografii produktów i potraw [1] lub w miarach handlowych (np. opakowanie serka 15 g, kartonik soku ml). Oszacowanie zawartości składników odżywczych w diecie dzieci przeprowadzono w oparciu o program Nutri-Day [11], wykorzystując najnowsze tabele składu i wartości odżywczej żywności [12]. Ogółem uzyskano wywiady żywieniowe dla 335 dzieci, jednak analizą objęto 313 z nich (18 osób wykluczono z powodu braku kompletnych danych i 4 z powodu choroby przebiegającej z biegunką i konieczną okresową modyfikacją diety). Sposób żywienia analizowano na podstawie przeciętnego dziennego spożycia, wyliczonego jako średnia z trzech 24-godzinnych wywiadów dla każdego z dzieci. Zawartość składników odżywczych porównano do norm spożycia na poziomie bezpiecznym dla tej grupy wiekowej, opracowanych przez Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie. Niedobory pokarmowe zdefiniowano jako podaż poniżej 9% normy dla poszczególnych składników pokarmowych. Z uwagi na to, że analizowane zmienne żywieniowe charakteryzowały się skośnymi rozkładami, w opisie podaży poszczególnych składników odżywczych posłużono się zarówno średnią i odchyleniem standardowym, jak i medianą oraz 1 i 3 kwartylem rozkładu. Do określenia istotności różnic w sposobie żywienia pomiędzy chłopcami i dziewczynkami zastosowano test Manna-Whitney a dla zmiennych ciągłych oraz Chi2 lub test Fischera dla zmiennych skategoryzowanych. Do analizy wykorzystano pakiet statystyczny BMDP New System ver.2. Wyniki Badaniem objęto 155 chłopców i 158 dziewczynek w wieku trzech lat. Chłopcy byli nieco wyżsi i mieli większą masę ciała niż dziewczynki odpowiednie wartości dla wzrostu i masy ciała wynosiły 99,7 ±3,77cm i 98,9 ±4,3cm oraz 15,6 ±1,88kg i 15, ±2,11kg, jednak przeciętna wartość wskaźnika BMI była zbliżona w obydwu grupach. Tabela I przedstawia przeciętną dzienną podaż energii i podstawowych składników odżywczych. Chłopcy i dziewczynki nie różnili się pod względem podaży makroskładników pokarmowych. Przeciętne spożycie większości składników odżywczych mieściło się w granicach normy, jednak w przypadku białka i węglowodanów stwierdzono znacznie wyższą podaż, niż zalecana dla dzieci w tym wieku. Nie stwierdzono również istotnych różnic w podaży witamin pomiędzy grupami, zarówno rozpuszczalnych w wodzie jak i w tłuszczach (tab. II). Jednak w odróżnieniu od makroskładników diety, jedynie przeciętne spożycie witaminy E, B 1 i B 6 było zbliżone do zaleceń, natomiast dla pozostałych witamin znacznie od niej odbiegało. Dla witamin A, B 12, folianów i witaminy C przeciętna podaż ponad dwukrotnie

3 Sochacka-Tatara E, Jacek R, Sowa A, Musiał A. Ocena sposobu żywienia dzieci w wieku przedszkolnym 391 Tabela I. Przeciętna dzienna podaż energii i podstawowych składników pokarmowych Table I. Average daily intake of energy and macronutrients Energia [kcal]/ Energy Tłuszcz [g] /Fat Cholesterol [mg] Białko [g] /Protein Węglowodany [g] /Carbohydrates ogółem/total chłopcy/boys dziewczynki/girls X (SD) 1516,6 (356,12) 1546,3 (366,77) 149,4 (674,5) ME 15,5 1522,6 1467,3 (Q1-Q3) (126,8-1721,8) (1276,9-1745,8) (1249,6-172,6) X (SD) 47,8 (14,75) 48,1 (13,58) 47,5 (15,85) ME 47,1 48,7 45,9 (Q1-Q3) (37,-57,4) (38,1-57,6) (35,8-57,1) X (SD) 259,2 (127,21) 256,5 (116,97) 261,9 (136,83) ME 244, 236,5 247,6 (Q1-Q3) (176,9-318,) (179,33-313,1) (168,2-329,2) X (SD) 5,6 (13,86) 51,5 (15,21) 49,7 (12,36) ME 48,6 5,4 48,3 (Q1-Q3) (,9-59,2) (41,2-6,8) (,6-56,9) X (SD) 232,9 (6,44) 238, (64,7) 227,9 (56,4) ME 229,8 238,5 223,6 (Q1-Q3) (189,1-268,6) (19,7-274,7) (188,7-26,2) Tabela II. Przeciętna dzienna podaż witamin Table II. Average daily intake of vitamins Witamina A [μg] /Vitamin A Witamina E [mg] /Vitamin E Witamina D [μg] /Vitamin D ogółem/total chłopcy/boys dziewczynki/girls X (SD) 1193,5 (828,92) 1199,9 (857,41) 1187,3 (82,66) ME 94,6 896,4 99,4 (Q1-Q3) (68,-1535,1) (589,8-1614,6) (669,4-1393,6) X (SD) 5,3 (2,6) 5,1 (1,77) 5,5 (2,3) ME 4,9 4,7 5,2 (Q1-Q3) (3,9-6,3) (3,9-6,2) (3,9-6,4) X (SD) 1,2 (,59) 1,2 (,57) 1,2 (,62) ME 1,1 1,1 1,1 (Q1-Q3) (,8-1,4) (,9-1,4) (,8-1,5) Witamina B 1 X (SD),77 (,223),77 (,221),76 (,223) [mg] ME,73,74,73 /Vitamin B1 (Q1-Q3) (,62-,88) (,62-,9) (,62-,86) Witamina B 2 X (SD) 1,3 (,) 1,3 (,43) 1,3 (,37) [mg]/vitamin B2 ME 1,3 1,3 1,3 (Q1-Q3) (1,2-1,55) (1,-1,54) (1,3-1,56) Witamina B 6 X (SD) 1,3 (,42) 1,3 (,44) 1,3 (,) [mg] ME 1,2 1,2 1,2 /Vitamin B 6 (Q1-Q3) (,99-1,51) (,99-1,53) (1,-1,48) Witamina X (SD) 2,5 (1,26) 2,5 (1,48) 2,4 (1,) B 12 [μg] ME 2,3 2,3 2,3 /Vitamin B 12 (Q1-Q3) (1,73-2,96) (1,73-2,91) (1,72-2,98) Witamina X (SD) 7,7 (2,64) 7,8 (2,77) 7,6 (2,51) PP [mg] ME 7,4 7,3 7,5 /Vitamin PP (Q1-Q3) (5,93-8,98) (6,7-9,38) (5,83-8,88) Foliany [ug] X (SD) 192,6 (56,31) 191,4 (57,3) 193,8 (55,48) /Folate ME 188, 186,9 188,4 (Q1-Q3) (156,8-218,) (156,5-212,3) (158,2-221,) Witamina C X (SD) 9,3 (55,21) 88,1 (52,65) 92,4 (57,7) [mg] ME 76,2 76, 77,3 /Vitamin C (Q1-Q3) (52,4-117,5) (5,4-118,3) (54,3-117,4) przekraczała zalecenia. Odwrotną sytuację zaobserwowano dla witaminy D, przeciętne dzienne spożycie tej witaminy wynosiło zaledwie około 1,1-1,2 μg przy normie wynoszącej 1 μg. Jedyna różnica w diecie badanej populacji dotyczyła podaży sodu (tab. III). Chłopcy spożywali go znacznie więcej niż dziewczynki, przy czym należy zaznaczyć, że w obydwóch grupach przeciętna podaż tego pierwiastka przekraczała poziom bezpiecznego spożycia około trzykrotnie. Również podaż potasu znacznie przekraczała zalecenia. Natomiast przeciętne spożycie wapnia, fosforu i żelaza znajdowało się poniżej poziomu bezpiecznego spożycia. Tabela III. Przeciętna dzienna podaż składników mineralnych Table III. Average daily intake of minerals Sód [mg] * /Sodium ogółem/total chłopcy/boys dziewczynki/girls X (SD) 148,9 (362,44) 19, (375,33) 989,8 (3,28) ME 1,2 138,8 937,1 (Q1-Q3) (78,6-1274,1) (843,1-137,6) (745,3-1216,5) Potas [mg] X (SD) 225,1 (653,54) 2255,2 (672,37) 2245,1 (636,63) /Potassium ME 219,4 22,3 2187, (Q1-Q3) (1833,9-2617,3) (18,1-2538,9) (1772,6-263,5) Wapń [mg] X (SD) 61,3 (237,61) 66,1 (237,) 596,5 (238,46) /Calcium ME 575,2 578,5 573,87 (Q1-Q3) (414,6-757,) (422,5-781,2) (411,3-732,3) Fosfor [mg] X (SD) 868,1 (243,38) 877,2 (267,78) 859,2 (217,31) /Phosphorus ME 839,8 851,1 86, (Q1-Q3) (698,1-127,) (694,3-136,) (697,9-112,5) Magnez X (SD) 188,2 (53,64) 188, (56,6) 188,4 (51,34) [mg] /Magniesium ME 182,4 183,4 182,4 (Q1-Q3) (151,6-215,2) (152, 6-212,1) (149,-115,9) Żelazo X (SD) 7, (1,79) 6,9 (1,75) 7,1 (1,83) [mg] /Iron ME 6,7 6,7 6,8 (Q1-Q3) (5,8-7,9) (5,7-7,9) (5,9-7,9) * p<,5 Niedobory w diecie badanej populacji przeanalizowano w zależności od płci dzieci i od sezonu (zima/ wiosna, lato/jesień). Nie stwierdzono różnic w częstości występowania niedoborów energii, głównych składników pokarmowych i błonnika w zależności od płci i sezonu (ryc. 1). W badanej populacji częstość występowania niedoborów makroskładników diety była stosunkowo wysoka. W najniższym stopniu były realizowane normy dla spożycia tłuszczu, u blisko 5% populacji spożycie to kształtowało się poniżej 9% zalecanego poziomu. Dla podaży energii odsetek niedoborowych racji pokarmowych przekraczał 3%. Węglowodany były spożywane na ogół w dużych ilościach przez badaną grupę, zaledwie u około 1% dzieci podaż ta znajdowała się poniżej zaleceń.

4 392 Probl Hig Epidemiol 8, 89(3): energia i główne składniki odżywcze 1 minerały energia białko tłuszcz węglowodany chłopcy dziewczynki ogółem 1 sód potas fosfor wapń magnez żelazo chłopcy dziewczynki ogółem energia białko tłuszcz węglowodany sód potas fosfor wapń magnez żelazo lato/jesień zima/wiosna ogółem lato/jesień zima/wiosna ogółem Ryc. 1. Odsetek dzieci z niedoborami makroelementów (podaż poniżej 9% poziomu bezpiecznego) w zależności od płci i sezonu Fig. 1. Percentage of children with macroelements deficiencies (below 9% RDA) according to gender and season A* E D C B1 B2 PP B6 B12 chłopcy witaminy dziewczynki ogółem *p<,5 A E D C* B1 B2 PP B6 B12 lato/jesień zima/wiosna ogółem *p<,5 Ryc. 2. Odsetek dzieci z niedoborami witamin (podaż poniżej 9% poziomu bezpiecznego) w zależności od płci i sezonu Fig. 2. Percentage of children with vitamins deficiencies (below 9% RDA) according to gender and season Ryc. 3. Odsetek dzieci z niedoborami minerałów (podaż poniżej 9% poziomu bezpiecznego) w zależności od płci i sezonu Fig. 3. Percentage of children with minerals deficiencies (below 9% required amount) according to gender and season Jedyne różnice dotyczące częstości występowania niedoborów w badanej populacji dotyczyły podaży witaminy A i C (ryc. 2). Niedobory witaminy A występowały jedynie u 5,2% chłopców, nie zaobserwowano ich wśród dziewczynek. Natomiast dla spożycia witaminy C zaobserwowano różnicę zależną od sezonu, w którym było przeprowadzane badanie. Mimo ogólnie wysokiego spożycia tej witaminy wśród badanych, częstość występowania niedoborów w sezonie zima/wiosna była dwukrotnie wyższa niż w okresie lato/jesień. W najmniejszym stopniu w badanej grupie realizowane były normy dla spożycia witaminy D i PP. Ponad 9% populacji nie pokrywało zapotrzebowania na witaminę D a około 6% na witaminę PP. Odwrotną sytuację zaobserwowano dla witaminy A, B 12 i folianów, gdzie niedobory dotyczyły tylko pojedynczych osób. Nie stwierdzono różnic w częstości występowania niedoborów mikroelementów w zależności od płci i pory roku, w której przeprowadzono badanie (ryc. 3). Najczęściej niedobory pokarmowe dotyczyły podaży wapnia i żelaza, niedoborowe racje pokarmowe dla tych składników występowały u około 9% badanej populacji, dla fosforu odsetek ten kształtował się na poziomie 6%. Niedobory pozostałych minerałów były znacznie rzadsze, a w przypadku sodu zaobserwowano je jedynie u jednego dziecka.

5 Sochacka-Tatara E, Jacek R, Sowa A, Musiał A. Ocena sposobu żywienia dzieci w wieku przedszkolnym 393 Dyskusja Sposób żywienia dzieci nie różnił się istotnie w zależności od płci dziecka ani pory roku, w którym przeprowadzono badanie. Ujawniono szereg nieprawidłowości w sposobie żywienia małych dzieci. Uwagę zwraca przede wszystkim bardzo wysoka podaż białka, które choć istotne w okresie wzmożonego wzrostu, nie powinno być spożywane w tak dużej ilości, gdyż może to obciążać wątrobę i nerki poprzez zwiększenie ilości wydalanych związków azotowych. Długotrwała nadmierna podaż białka może w późniejszym wieku przyczyniać się do powstawania zaburzeń metabolicznych np. metioniny, zwiększenia syntezy homocysteiny, której wysokie stężenie może sprzyjać rozwojowi procesów miażdżycowych [13, 14]. Podobne wyniki uzyskał Szponar i wsp. w badaniach przeprowadzontch na reprezentatywnej próbie populacji polskiej w roku [6], gdzie na podstawie oceny 24-godzinnych wywiadów żywieniowych przeprowadzonych u ponad 4 tysięcy osób, w tym 152 dzieci w wieku 1-6 lat, stwierdzono również nieodpowiednie zbilansowanie diety oraz nadmierne spożycie białka w tej grupie wiekowej. Także u nieco starszych dzieci stwierdza się zbyt duże jego spożycie [15]. Niepokojąca jest również nadmierna podaż węglowodanów w badanej populacji. W dużej mierze ich źródłem są słodycze i dosładzane napoje, które spożywała większość badanych dzieci. Mogą one zwiększać ryzyko pojawienia się próchnicy już w tym wieku [16], a w późniejszym okresie przyczyniać się do powstania nadwagi lub otyłości, poprzez długotrwałe utrzymywanie dodatniego bilansu energetycznego. Szczególną uwagę zwracają niedobory witaminy D, wapnia i żelaza w diecie, dotyczące około 9% badanej populacji. Występują one niezależne od płci i sezonu, w którym przeprowadzano badanie. Przy niedoborach witaminy D zostaje zachwiana homeostaza wapnia w ustroju, co może prowadzić do zaburzeń rozwoju układu kostnego. W połączeniu z bardzo niską podażą wapnia efekt ten może się potęgować, co w późniejszym okresie życia prowadzi do demineralizacji i zniekształceń kośćca [3]. Zwraca na to uwagę również Szponar [17] i Charzewska [18], którzy badaniach ogólnopolskich, zaobserwowali poważny niedobór wapnia i witaminy D w dietach dzieci. Potwierdzają to również badania Jakubik [19], w których największe niedobory obserwowano w odniesieniu do wapnia, witaminy D, żelaza. Niedobory żelaza mogą prowadzić do niedokrwistości, jednak obniżony poziom hemoglobiny występuje dopiero przy znacznym i długotrwałym deficycie. Wcześniej pojawić się może zmniejszenie wydolności fizycznej oraz zaburzenia funkcji układu immunologicznego. U dzieci wpływają także na funkcje poznawcze i procesy uczenia się [3]. Wysoka zawartość witaminy A, C, B 12 i folianów, oraz w większości przypadków prawidłowa zawartość witaminy E, B 1 i B 6 w dietach badanych dzieci, skłania do poddania w wątpliwość celowości stosowania suplementacji preparatami wielowitaminowymi u dzieci zdrowych. Wnioski Spożycie składników odżywczych odbiega od zaleceń żywieniowych dla tej grupy wiekowej. Niepokojące są niedobory w podaży wapnia, fosforu i witaminy D, zważywszy, iż jest to okres gwałtownego wzrostu organizmu i budowy tkanki kostnej. Niedobory w podaży żelaza, witaminy PP i tłuszczu, zaobserwowane także we wcześniejszych badaniach prowadzonych wśród matek badanej populacji, wydają się świadczyć o bezkrytycznym przenoszeniu zasad żywienia z osób dorosłych na dzieci. Uzyskane rezultaty sugerują konieczność edukacji rodziców w zakresie prawidłowego żywienia dzieci. Piśmiennictwo / References 1. Vatanparast H, Baxter-Jones A, Faulkne RA i wsp. Positive effects of vegetable and fruit consumption and calcium intake on bone mineral accrual in boys during growth from childhood to adolescence: the University of Saskatchewan Pediatric Bone Mineral Accrual Study. Am J Clin Nutr 5; 82: Law C. Early growth and chronic disease: a public health overview. Mat Child Nutr 5; 1: Ziemlański Ś. (red.) Normy żywienia człowieka. Fizjologiczne Podstawy. Wyd Lek PZWL Warszawa Czech A, Kęska A. Zawartość składników pokarmowych w racjach przedszkolnych w okresie wiosennym i jesiennym. Żyw Człow 7, 34(1/2): Hamułka J, Wawrzyniak A. Ocena wartości odżywczej jadłospisów dekadowych dzieci w wieku 1-6 lat. Bromatol Chem Toksykol 3, 36(1): Szponar L, Sekuła W, Rychlik E i wsp. Badania indywidualnego spożycia żywności i stanu odżywienia w gospodarstwach domowych. Prace IŻŻ Warszawa Gawęcki J, Galiński G, Konieczka M i wsp. Ilościowa i jakościowa ocena spożycia tłuszczów i węglowodanów przez dzieci przedszkolne z różnych środowisk i regionów. Nowiny Lek 5, 74(4): Weker H, Więch M. Ocena jakościowa sposobu żywienia dzieci w wieku poniemowlęcym - wyniki badań ankietowych. Żyw Człow 3, 3(1/2):

6 394 Probl Hig Epidemiol 8, 89(3): Jedrychowski W, Whyatt RM, Camann DE i wsp. Effect of prenatal PAH exposure on birth outcomes and neurocognitive development in a cohort of newborns in Poland. Study design and preliminary ambient data. Int J Occup Med Environ Health 3, 16(1): Szponar L, Wolnicka K, Rychlik E. Album fotografii produktów i potraw. IŻŻ Warszawa. 11. Penar A. Ocena żywienia przy pomocy autorskiego programu komputerowego nutri-day. Probl. Higieny, Problemy wieku dojrzewania, Część II. Prozdrowotny styl życia., 69: Kunachowicz H, Nadolna I, Przygoda B i wsp. Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL Warszawa Gawędzki J, Hryniewiecki L. (red.) Żywienie człowieka podstawy nauki o żywieniu. Tom 1. PWN Warszawa Szponar L, Ciok J. ( red.). Suplementacja a zdrowie człowieka. Prace IŻŻ Warszawa Kiliańska A, Chlebna-Sokół D, Kulińska-Szukalska K. Ocena wartości odżywczej całodziennych racji pokarmowych dzieci łódzkich w wieku szkolnym składniki podstawowe. Prz Pediatr 8, 38(1): Bagińska J, Stokowska W. nawyki żywieniowe a intensywność próchnicy wczesnej u małych dzieci. Wiad Lek 6, 59(1-2): Szponar L, Ołtarzewski M. Żywieniowe czynniki ryzyka zaburzeń gospodarki wapniowo-fosforanowej. Stand Med 7, 4(3): Charzewska J, Weker H. Ogólnopolskie badanie nad zawartością wapnia i witaminy D w dietach dzieci w wieku 4 lat. Pediatr Współcz 6, 8(2): Jakubik N, Krzych-Fałta E, Samoliński B i wsp. Ocena jadłospisów dzieci w wieku szkolnym pod kątem zapotrzebowania na składniki mineralne i witaminy. Pielęg Pol 6, (1):