Charakterystyka stosowania suplementów i produktów wzbogaconych w witaminy i składniki mineralne u dzieci w wieku 7-12 lat

Transkrypt

1 Kozyrska Probl Hig J Epidemiol i wsp. Charakterystyka 2010, 91(4): stosowania suplementów i produktów wzbogaconych w witaminy i składniki mineralne Charakterystyka stosowania suplementów i produktów wzbogaconych w witaminy i składniki mineralne u dzieci w wieku 7-12 lat Profile of dietary intake of vitamin and mineral supplements and fortified food products among children aged 7-12 years Justyna Kozyrska, Olga Januszko, Anna Urbańska, Barbara Pietruszka Katedra Żywienia Człowieka, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wstęp. Stosowanie preparatów lub żywności wzbogacanej uzupełniających dietę w składniki witaminowe i mineralne stało się powszechną praktyką. Może ona mieć dwojaki efekt korzystny poprawiający stan odżywienia lub szkodliwy niosący ryzyko przedawkowania niektórych składników odżywczych. Cel. Określenie spożycia suplementów diety oraz żywności wzbogacanej w ciągu roku poprzedzającego badanie na próbie 128 dzieci w grupie wiekowej 7-12 lat, a także analiza ilościowa i jakościowa spożycia witamin i składników mineralnych pochodzących z powyższych źródeł. Materiał i metody. Badania przeprowadzono metodą ankietową wśród rodziców dzieci w wieku 7-12 lat. Dane o spożyciu produktów wzbogaconych zebranych metodą FFQ (częstotliwości spożycia grup produktów). Wyniki. Suplementy diety przyjmowało 30% badanych dzieci, zaś produkty wzbogacone 41%. Dzieci, z których diety wykluczano pewne produkty oraz te, którym celowo do diety włączano pewne produkty istotnie częściej niż pozostałe stosowały suplementy lub produkty wzbogacone. Spośród badanych składników odżywczych najczęściej uzupełnianymi witaminami były B 6, B 12, PP oraz C, a najrzadziej witamina D, A, E i biotyna. Natomiast najczęściej uzupełnianymi składnikami mineralnymi były żelazo i wapń, a najrzadziej cynk i miedź. Nie stwierdzono ryzyka przekroczenia górnego tolerowanego poziomu spożycia (UL) z wyjątkiem pojedynczych przypadków dla żelaza (1 dziecko), magnezu (1 dziecko), witaminy B 6 (1 dziecko) i kwasu foliowego u 5 badanych dzieci. Wnioski. Istotne jest propagowanie wiedzy wśród rodziców i opiekunów odnośnie korzyści i zagrożeń płynących ze stosowania suplementów diety i żywności wzbogacanej. Słowa kluczowe: dzieci, suplementy diety, żywność wzbogacana, witaminy, składniki mineralne Introduction. Implementation of diet with vitamins and minerals through dietary supplements or fortified food products is becoming common. Such practice can cause dual effects positive, by improving nutritional status, and negative, by increasing the risk of nutrient overdose. Aim. The assessment of supplements and fortified foods intake during the previous year among 128 children aged 7-12 years. Qualitative and quantitative analysis of vitamin and mineral intake coming from the mentioned sources. Materials and methods. The survey was conducted with the use of questionnaires distributed among parents. Data on fortified products intake were collected using the food frequency questionnaire (FFQ). Results. Dietary supplements were taken by 30% of the examined children while 41% of them consumed fortified food products. There was a statistically significant relationship between the use of dietary supplements and fortified food in children and their parents declaration of including or excluding certain foods from the diet. The most commonly supplemented vitamins were B 6, B 12, PP and C, while vitamins D, A, E and biotin were given the most rarely. The most often supplemented minerals were iron and calcium, the most rarely zinc and copper. In most cases there was no risk of exceeding the upper level (UL) of intake. Only in a few individuals UL had been exceeded: i.e. for iron (1 child), magnesium (1child) vitamin B 6 (1 child) and folic acid in 5 examined children. Conclusions. It is crucial to educate parents and caregivers about benefits and risks of the intake of diet supplements and fortified foods. Key words: children, dietary supplements, fortified products, vitamins, minerals Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Mgr Justyna Kozyrska Katedra Żywienia Człowieka, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, ul. Nowoursynowska 159 C, Warszawa tel. (48 22) ; fax (48 22) kozyrska.justyna@gmail.com Wstęp i cel pracy Źródłem składników odżywczych powinna być przede wszystkim dieta, natomiast w przypadku braku możliwości jej zbilansowania także produkty wzbogacone i suplementy diety. Jednak praktyka pokazuje, że zarówno suplementy diety, jak i produkty wzbogacone są współcześnie powszechnie stosowane. Dzieci należą do grupy osób szczególnie wrażliwych

2 550 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): na wszelkie błędy żywieniowe, których konsekwencje mogą być odczuwane przez całe życie. Dlatego coraz więcej uwagi poświęca się problematyce suplementacji diety u najmłodszych. Uznaje się, że uzupełnianie diety witaminami lub składnikami mineralnymi należy do działań prozdrowotnych [1]. Według American Academy of Pediatrics nie ma potrzeby podawania zdrowym dzieciom suplementów diety, a ich stosowanie wymaga konsultacji dietetyka. Jednym z argumentów przemawiających za barkiem konieczności stosowania suplementów diety jest bogata oferta rynkowa produktów wzbogaconych skierowana do tej grupy wiekowej [2]. Niewłaściwe stosowanie tych preparatów może przynieść niekorzystny efekt, związany z przedawkowaniem niektórych składników, szczególnie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, prowadząc do hiperwitaminozy [3]. Z tego względu celem niniejszej pracy było określenie spożycia suplementów diety oraz żywności wzbogacanej przez dzieci w wieku 7 12 lat, a także analiza ilościowa i jakościowa spożycia witamin i składników mineralnych pochodzących z wyżej wymienionych źródeł. Materiał i metody Badanie przeprowadzone zostało w 2008 r. wśród rodziców 128 uczniów w wieku 7-12 lat jednej ze stołecznych szkół podstawowych. Zastosowano metodę ankietową. Kwestionariusz ankiety został rozdany rodzicom w czasie zebrania rodzicielskiego w szkole, podczas którego udzielono także dokładnych informacji o sposobie jego wypełnienia. Kwestionariusz składał się z trzech części. Część I zawierała pytania dotyczące danych o respondencie (wiek, płeć miejsce zamieszkania, rodzinna sytuacja ekonomiczna i wykształcenie rodziców), związane ze zwyczajami żywieniowymi (regularność posiłków, zwyczaj pojadania między posiłkami, rodzaj i stosowanie specjalnych diet, celowego włączania/wykluczania do/z diety dziecka pewnych produktów), dane antropometryczne (masa ciała, wzrost) oraz związane ze zdrowiem (subiektywna ocena zdrowia dziecka przez rodziców, występowanie chorób przewlekłych, a także aktywność fizyczna i forma spędzania wolnego czasu). W części II zawarte były pytania o stosowanie suplementów diety w ciągu roku poprzedzającego badanie. Proszono o podanie nazwy preparatu, stosowanej dawki, liczby dawek w ciągu dnia oraz okresu i czasu jego stosowania. Pytano także czy preparaty stosowane były aktualnie, czyli w trakcie badania. W przypadku stosowania większej liczby preparatów, proszono o wskazanie, czy i które z nich stosowane były równocześnie. Wszystkie preparaty zawierające witaminy lub składniki mineralne dostępne powszechnie bez recepty w sklepach i aptekach traktowano jako suplementy diety. Pytano także o przyczyny podawania lub niepodawania dzieciom tego typu preparatów. W części III zawarte były pytania o spożywanie żywności wzbogaconej w witaminy lub składniki mineralne. W kwestionariuszu podano definicję produktu wzbogaconego. Pytano czy dziecko spożywa produkty wzbogacone, a jeżeli tak to jakie, w jakich ilościach (wielkość zwyczajowej porcji) i jak często. Pytania dotyczyły także przyczyn podawania bądź niepodawania dziecku produktów wzbogaconych. Osoby (n=52), które dały twierdzącą odpowiedź na pytanie o stosowanie produktów wzbogaconych traktowane były jako świadomie podające dziecku tego typu żywność i uwzględnione w analizie związku między uzupełnianiem diety w witaminy lub składniki mineralne a czynnikami demograficznymi, czynnikami związanymi z żywieniem i zdrowiem. Dokładniejsze informacje o spożywaniu produktów wzbogaconych przez badane dzieci zebrano metodą częstotliwości spożycia produktów (FFQ). W kwestionariuszu FFQ wymienione były produkty wzbogacone w witaminy lub składniki mineralne znajdujące się w okresie badania na warszawskim rynku. Podano rodzaj produktu oraz nazwę handlową i producenta (np. płatki śniadaniowe Cini Minis firmy Nestle). W badaniu nie uwzględniono spożycia soli jodowanej oraz margaryn kubkowych obligatoryjnie wzbogaconych w witaminy A i D. Rodzice byli dokładnie poinformowani, że w kwestionariuszu FFQ chodzi właśnie o konkretne produkty. Rodzice (n=104), którzy wypełnili kwestionariusz FFQ traktowani byli w niniejszym badaniu, jako faktycznie podający dziecku produkty wzbogacone. Dane zawarte w kwestionariuszu FFQ posłużyły do obliczenia ilości witamin i składników mineralnych spożywanych przez dzieci z produktami wzbogaconymi. Na potrzeby niniejszej pracy dla stosowania suplementów diety i produktów wzbogaconych przyjęto sformułowanie uzupełnianie diety. Na podstawie wyników ankiet oraz informacji zamieszczonych na opakowaniach preparatów i produktów wzbogaconych obliczono dzienną dawkę każdego ze składników, pochodzącego z obu źródeł. Uzyskane wartości porównano indywidualnie dla każdego dziecka, z uwzględnieniem jego płci i wieku, z odpowiednimi normami dla witamin A, C, B 1, B 2, B 6, B 12, PP, i kwasu foliowego oraz magnezu, żelaza, cynku i miedzi na poziomie RDA, a dla kwasu pantotenowego, biotyny, witamin D, E oraz wapnia z AI [4]. W celu obliczenia stopnia realizacji normy dla folianów, spożycie kwasu foliowego z suplementami diety i produktami wzbogaconymi przeliczono na ekwiwalenty folianów z zastosowaniem współczynnika 1,7 [4].

3 Kozyrska J i wsp. Charakterystyka stosowania suplementów i produktów wzbogaconych w witaminy i składniki mineralne Łączne spożycie witamin lub składników mineralnych z obu analizowanych źródeł porównano z górnym tolerowanym poziomem spożycia (UL), przyjmując dla witamin E, D, B 6 i kwasu foliowego oraz dla cynku, miedzi wartości wg Naukowego Komitetu ds. Żywności UE (SCF), a dla witaminy C, wapnia, magnezu i żelaza wartości wg Rady ds. Żywności i Żywienia Instytutu Medycyny USA [cyt. za 4]. Dla witamin A i niacyny nie wykonano takich porównań, ponieważ na wielu preparatach suplementów diety zabrakło informacji o formie chemicznej, w jakiej te witaminy występują w danym preparacie. W analizie statystycznej różnic w występowaniu cech jakościowych w zależności od stosowania suplementów diety zastosowano test c 2 z poziomem istotności p=0,05. Wyniki W badaniu udział wzięło 128 dzieci, w tym 69 chłopców i 59 dziewczynek. Ich rodzice posiadali przeważnie średnie (39,8%) i wyższe (58,6%) wykształcenie, a materialna sytuacja rodziny przeważnie była dobra (69%). Ponad połowa badanych dzieci miała prawidłową masę ciała względem swojego wieku (51%), u 24% wystąpiła tendencja do nadwagi, natomiast nadwagę i otyłość stwierdzono odpowiednio u 13% i 2% osób [5]. Prawie wszystkie dzieci regularnie spożywały główne posiłki, 50% regularnie jadło podwieczorki, natomiast drugie śniadania pomijało 28% badanych. Zgodnie z deklaracją rodziców 52% dzieci otrzymywało dodatkowo witaminy lub składniki mineralne w formie suplementów diety lub produktów wzbogaconych (wg kwestionariusza ankiety). W tabeli I przedstawiono ogólną charakterystykę dzieci z uwzględnieniem uzupełniania diety witaminami lub składnikami mineralnymi w formie suplementów i produktów wzbogaconych. Oprócz płci uwzględniono tylko te czynniki, które miały istotny związek z uzupełnianiem diety w witaminy lub składniki mineralne. Dodatkowe porcje tych składników odżywczych istotnie częściej otrzymywał większy odsetek dzieci matek z wyższym wykształceniem, dzieci rodziców celowo włączających do diety dziecka takie produkty jak owoce, warzywa, mleko i przetwory mleczne, produkty zbożowe, wodę i soki oraz dzieci rodziców celowo wykluczających słodycze, produkty typu fast food, chipsy, napoje gazowane a także produkty mogące wywoływać alergię (mleko i przetwory mleczne, jaja, ryby, cytrusy, orzechy, kakao, ostre przyprawy) z diety dziecka. Stwierdzono znaczącą rozbieżność między danymi dotyczącymi podawania dzieciom produktów wzbogaconych z kwestionariusza ankiety a uzyskanymi metodą FFQ (tab. II). Zgodnie z kwestionariuszem ankiety suplementy diety w ciągu roku poprzedzającego badanie otrzymywało około 30%, a produkty wzbogacane 41% ogółu badanych dzieci. U około 18% dzieci stosowano równocześnie obie formy uzupełniania diety. Natomiast wg informacji zawartych w FFQ uzupełnianie diety witaminami lub składnikami mineralnymi stosowano u około 81% badanych dzieci, przy czym wszystkie dzieci, które otrzymywały suplementy diety spożywały także produkty wzbogacone. Najwięcej dzieci stosowało suplementy witaminowo-mineralne (53% badanych), najmniej zaś preparaty zawierające wyłącznie jedną witaminę (8%). Zdecydowana większość osób stosujących suplementy diety (76%) przyjmowała tylko jeden preparat, dwa preparaty podawano około 21% dzieci, a trzy około 3%. Decyzję o podawaniu dziecku suplementów diety rodzice głównie podejmowali sami (61%). Do najczęściej wskazywanych przyczyn podawania dziecku dodatkowych porcji witamin lub składników mineralnych były: korzystny wpływ tych preparatów na zdrowie (43%) oraz przeświadczenie, że dieta ich dziecka jest uboga w składniki odżywcze (41%). Rzadko suplementy diety stosowane były z zalecenia lekarza (2,2%). Najczęściej suplementy diety stosowane były w okresie od 2 tygodni do 1 miesiąca, czyli stosunkowo krótko. Najdłuższy okres trwania suplementacji wynosił od 3 do 4 miesięcy i był stosowany przez 11% badanych dzieci. Wiedza rodziców o żywności wzbogaconej opierała się przeważnie na informacji podanej na etykietach produktów (34% badanych) oraz reklamie (26%). Jako źródło informacji na powyższy temat rodzice uznali także lekarza (19%), sklep (4%) oraz Internet, literaturę, czasopisma, znajomych (2%). Najczęściej wybieranymi produktami wzbogaconymi były płatki zbożowe (31% badanych), soki i nektary (23%), produkty mleczne (17%), słodycze (15%). Mniej chętnie sięgano po desery (3%), makarony (2%) oraz inne produkty mączne (około 2%). Przy wyborze produktów wzbogacanych rodzice przeważnie kierowali się przekonaniem o ich korzystnym wpływie na zdrowie dziecka (52%), tym że smakują one dziecku (26%) oraz niedostateczną podażą w diecie składnika, w który wzbogacany jest dany produkt (20%). Część rodziców wykluczyła podawanie dzieciom żywności wzbogacanej argumentując to brakiem wpływu tych produktów na zdrowie (27% wskazań), prawidłowym odżywianiem się dziecka i brakiem potrzeby stosowania tego typu produktów (42%). Ważnym czynnikiem była także wysoka cena produktu (12%) oraz fakt, że produkty te nie smakują dziecku (7%). Część rodziców nie słyszała o takiej możliwości wzbogacania diety (12%). W kwestionariuszu można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź.

4 552 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Tabela I. Uzupełnianie diety witaminami lub składnikami mineralnymi w formie suplementów diety i produktów wzbogaconych w zależności od wybranych czynników Table I. Diet supplementation with vitamins or minerals by dietary supplements and fortified food products in relation to selected factors Wyróżnik /Characteristics Ogółem /Total Uzupełnianie /Supplementation test c 2 wartość p nie/no tak/yes /c 2 test p value n % n % 2/ n % 2/ Ogółem /Total , ,3 Płeć /Gender dziewczęta /girls 59 46, , ,2 >0,05 chłopcy /boys 69 53, , ,1 Wykształcenie matki /Mother s education podstawowe/zawodowe /Primary/vocational 8 6,3 5 62,5 3 37,5 średnie /moderate 39 30, , ,9 0,0497 wyższe /higher 81 63, , ,7 Celowe włączanie produktów do diety /Purposeful inclusion of products to diet tak /yes 34 26,6 6 26, ,4 <0,0001 nie /no 94 73, , ,9 Celowe wykluczanie produktów z diety /Purposeful exclusion of products from diet 3/ tak /yes 49 38, , ,3 0,0060 nie /no 78 73, , ,3 w stosunku do wszystkich dzieci badanych /in relation to the whole group 2/ w stosunku do dzieci z danej kategorii /in relation to children from given category 3/ jedna osoba nie odpowiedziała na to pytanie /one respondent didn t give an answer Tabela II. Stosowanie suplementów diety i produktów wzbogaconych w witaminy i składniki mineralne u badanych dzieci Table II. Intake of dietary supplements and products fortified with vitamins and minerals in examined children Wyróżnik /Characteristics Stosowanie produktów wzbogaconych /intake of fortified products Stosowanie suplementów diety tak /yes nie /no p (test c 2 ) /p value (c 2 test) /intake of diet supplements n % n % Na podstawie kwestionariusza ankiety /based on general questionnaire tak /yes (n=38) 23 18, ,7 0,00289 nie /no (n=90) 29 22, ,7 Na podstawie kwestionariusza częstotliwości spożycia produktów wzbogaconych /based on FFQ questionnaire tak /yes (n=38) 38 29,7 0 0,0 0,0004 nie /no(n=90) 66 51, ,8 w stosunku do wszystkich dzieci badanych (n=128) /in relation to the whole group W tabeli III scharakteryzowano uzupełnianie diety witaminami. Przedstawione wartości dla poszczególnych witamin dotyczą tylko tych dzieci, które otrzymywały dodatkowo te witaminy w formie suplementu diety i/lub produktu wzbogaconego. W analizie uwzględniono także dane uzyskane od rodziców, którzy w kwestionariuszu ankiety podali, że nie stosują produktów wzbogaconych, ale w kwestionariuszu FFQ wskazali produkty wzbogacone podawane dziecku. Dlatego odsetek osób stosujących uzupełnianie diety danym składnikiem może być większy od podanego wcześniej w tabeli I (52,3%). Najczęściej suplementowanymi witaminami były witaminy z grupy B oraz witamina C, nieco rzadziej witaminy D, A, E oraz biotyna. Spożycie witamin w formie suplementów diety lub produktów wzbogaconych porównano indywidualnie dla każdego dziecka z odpowiednią normą na poziomie RDA lub AI. Najczęściej przekroczenie normy stwierdzono dla biotyny (u 65% badanych), następnie witaminy C (62%), witamin B 6 i B 2 (odpowiednio 57% i 56%), najrzadziej dla witamin A i D (po około 25%) oraz B 12 (23%). W pojedynczych przypadkach stwierdzono przekroczenie dawki górnego tolerowanego poziomu spożycia (UL). Dotyczyło to witaminy B 6 (1 przypadek) i kwasu foliowego (5 przypadków). Analogiczne dane dla składników mineralnych przedstawiono w tabeli IV. Mniej dzieci uzupełniało dietę w składniki mineralne. Najczęściej uzupełnianym składnikiem mineralnym było żelazo (64% dzieci) i wapń (60%), pozostałe składniki stosowane były znacznie rzadziej Mg (16%), Zn i Cu (po 6,3%). Przekroczenie normy na poziomie RDA stwierdzono jedynie w przypadku żelaza u 11% dzieci stosujących uzupełnianie tym składnikiem mineralnym i u 5% dla magnezu, a wartości UL jedynie dla jednej osoby w przypadku żelaza i jednej osoby w przypadku magnezu.

5 Kozyrska J i wsp. Charakterystyka stosowania suplementów i produktów wzbogaconych w witaminy i składniki mineralne Tabela III. Ocena spożycia witamin w formie suplementów diety i produktów wzbogaconych łącznie Table III. Estimation of vitamin intake in the form of supplements and fortified foods together Składnik /nutrient Liczba dzieci /number of children (n) Mediana /median Zakres /range Przedział kwartylny /interquartile range Q1-Q3 Dzieci przekraczające dawkę /children exceeding the dose n (% ) RDA/AI UL Wit. A /Vit A (µg ER) , , (25,4) 2/ Wit. D /Vit D (µg) 64 2,5 0,1-15 0,2-5,8 16 (25,0) 0 Wit. E /Vit E(mg) 80 4,6 0,3-55 3,8-9,9 23 (28,8) 0 Wit. C /Vit C (mg) , (61,7) 0 Wit. B 1 /Vit B 1 (mg) 93 0,9 0,1-12,7 0,6-1,5 41 (44,1) 0 Wit. B 2 /Vit B 2 (mg) 95 1,2 0,1-6,0 0,7-1,8 53 (55,8) 0 Wit. B6 /Vit B6 (mg) 96 1,3 0,2-13,3 0,9-2,2 55 (57,3) 1(1,0) Kwas foliowy 3/ /folic acid (µg) ,3 1, , (31,2) 5(5,4) 4/ Wit. B 12 /Vit B 12 (µg) 95 0,87 0,1-4,1 0,6-1,7 22 (23,2) 0 Wit. PP /Vit PP (mg) 95 11,1 1,4-37,2 7,2-17,7 43 (45,3) 2/ Kw. Pantotenowy /pantothenic acid (mg) 93 3,3 0,2-15,9 2,3-5,6 36 (38,7) 0 Biotyna /Biotin (µg) 75 42,9 1, ,2-66,8 49 (65,3) w stosunku do dzieci uzupełniających dietę danym składnikiem/in relation to children supplementing their diet with the given nutrient 2/ nie obliczono, ponieważ dla wielu preparatów brak informacji o formie chemicznej witaminy/ not counted due to lack of information on many supplements about the chemical form of the vitamin 3/ dla porównania z normą RDA ilość kwasu foliowego przeliczono na równoważniki folianów z zastosowaniem współczynnika 1,7 /for comparison with RDA guidelines, the amount of folic acid was converted to foliate equivalents using a coefficient of 1.7 4/ dla kwasu foliowego /for folic acid Tabela IV. Ocena spożycia składników mineralnych w formie suplementów diety i produktów wzbogaconych łącznie Table IV. Estimation of mineral intake in the form of supplements and fortified foods together Składnik/ nutrient Liczba dzieci /number of children (n) Mediana /median Zakres /range Przedział kwartylny /interquartile range Q1-Q3 Dzieci przekraczające dawkę n (% ) /children exceeding the dose RDA/AI UL Wapń (mg) ,5 2, / 0 Magnez (mg) 20 2,6 0, ,7-15,8 1 (5,0) 1 (5,0) Żelazo (mg) 82 6,0 0, ,6-6,2 9 (11,0) 1 (1,2) Cynk (mg) 8 0,3 0,1-6,0 0,1-4,0 0 0 Miedź (mg) 8 0,2 0,03-0,5 0,1-0, w stosunku do dzieci uzupełniających dietę danym składnikiem/in relation to children supplementing their diet with the given nutrient 2/ AI Dyskusja Jak wykazały niniejsze badania uzupełnianie diety suplementami lub żywnością wzbogacaną było powszechne w badanej grupie dzieci. Dotyczyło to ponad 80% ogółu badanych. Suplementy diety stosowane były u 30% dzieci. Podobne badania przeprowadzone także wśród dzieci w wieku 7-12 lat, mieszkających w woj. mazowieckim (Warszawa, Nowy Dwór Mazowiecki, Legionowo i okoliczne wsie) wykazały nieco większe rozpowszechnienie suplementacji (49%) [6], a wśród dzieci letnich mieszkających w Warszawie i Ostrowi Mazowieckiej stwierdzono uzupełnianie diety witaminami w postaci suplementów aż u 68% i 61% odpowiednio [7]. Także badania wśród dzieci w wieku przedszkolnym w Krakowie wykazały dużą częstość stosowania u nich preparatów witaminowomineralnych (około 62%) [8]. Natomiast badanie przeprowadzone na próbie ogólnopolskiej wykazało, że wśród dzieci i młodzieży w wieku 1-15 lat suplementację diety ogółem stosuje około 14% badanych [9], a w Łodzi wśród dzieci letnich 17% [10]. Różnica w szacunku częstości stosowania suplementów diety może wynikać z zastosowania różnych metod zbierania danych. Także w innych krajach stwierdza się dużą powszechność suplementowania diety u dzieci. W USA stwierdza się, że suplementacja diety jest także bardzo rozpowszechniona wśród dzieci do 2 roku życia (32% dzieci) [3]. W niniejszej pracy produkty wzbogacone podawane były 81% badanych, przy czym aż u około 39% dzieci (połowy otrzymujących produkty wzbogacone) czyniono to nieświadomie. Świadczy to o niedostatecznej wiedzy rodziców na ten temat. Nieświadome podawanie dziecku produktów wzbogaconych, przy jednoczesnym stosowaniu suplementów diety stwarza ryzyko hiperalimentacji. Jednocześnie może być przyczyną niedoszacowania spożycia witamin lub składników mineralnych w badaniach żywieniowych i związanego z tym przeszacowania ryzyka niedoborów tych składników. W niniejszym badaniu u znacznej

6 554 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): części badanych dzieci stwierdzono przekroczenie normy na poziomie RDA dla witamin. Wskazuje to, że suplementy diety i produkty wzbogacone w witaminy mogą efektywnie uzupełnić dietę w te składniki z punktu widzenia uzupełnienia ich podaży. W przypadku składników mineralnych takie efektu nie uzyskano. Przekroczenie wartości RDA stwierdzono u jednej osoby dla magnezu i u pięciu dla żelaza. Wartość górnego tolerowanego poziomu spożycia (UL) przekroczona została tylko w pojedynczych przypadkach dla witaminy B 6, kwasu foliowego, żelaza i wapnia. Także inne badania wskazują, że istnieje ryzyko przekraczania bezpiecznej dawki dla niektórych witamin i składników mineralnych u dzieci. W badaniu wśród dzieci woj. mazowieckiego dotyczyło to pojedynczych przypadków dla wit. C, B 6, kwasu foliowego, magnezu, żelaza i cynku [6]. W obu badaniach analizowano spożycie tylko z suplementów diety i produktów wzbogaconych, dlatego z jednej strony ryzyko hiperalimentacji niektórymi składnikami może być niedoszacowane, a z drugiej może występować tylko okresowo, wtedy gdy podawane są suplementy diety. W niniejszej pracy czas stosowania suplementów diety był najczęściej krótki i wynosił dwa tygodnie lub miesiąc. Także badania w innych krajach wskazują na niebezpieczeństwa związane z przekroczeniem bezpiecznej dawki dla zdrowia człowieka. W badaniach przeprowadzonych na koreańskich dzieciach w wieku od 13 do 18 lat wykazano przekroczenie dawek UL dla witaminy C, niacyny oraz żelaza [11]. Natomiast w badaniu przeprowadzonym w Grecji wśród dzieci w wieku przedszkolnym stwierdzono, że zwyczajowe spożycie cynku u około 52% badanych dzieci, miedzi u około 8% i witaminy D u 0,6% przekraczało wartość UL [12]. Niedostateczna wiedza rodziców badanych dzieci o żywności wzbogacanej i suplementach diety witaminowo/mineralnych jest sygnałem niepokojącym. Należy podjąć działania upowszechniające wiedzę o tego typu produktach z wyszczególnieniem pozytywów oraz potencjalnych zagrożeń wynikających z ich stosowania. W niniejszym badaniu na uzupełnianie diety witaminami lub składnikami mineralnymi istotny wpływ miały jedynie wykształcenie matki oraz czynniki związane ze sposobem żywienia takie jak celowe włączanie bądź wykluczanie pewnych produktów do/z diety dziecka, spożywanie produktów wzbogaconych. Natomiast w badaniu przeprowadzonym na zbliżonej wiekowo grupie dzieci z województwa mazowieckiego oprócz wymienionych powyżej czynników stwierdzono, że suplementacja istotnie częściej stosowana była u dzieci mieszkających w mieście w porównaniu z dziećmi ze środowisk wiejskich, mających ojców z wyższym wykształceniem, dzieci cierpiących na choroby przewlekłe oraz otrzymujących produkty wzbogacone [6]. W obu publikacjach celowe włączanie bądź wykluczanie pewnych produktów do/z diety dziecka wiązało się z poprawą sposobu żywienia. Także badania w innych krajach wskazują, że suplementy diety otrzymują dzieci rodziców o wyższym wykształceniu [13, 14]. W badaniach, w których oceniano sposób żywienia dzieci stwierdzano także, że nie zawsze suplementacja diety jest uzasadniona. W badaniu przeprowadzonym wśród flamandzkich dzieci stwierdzono, że stosowanie suplementów uzasadnione bylo jedynie dla wit. D [13]. Suplementacja diety wskazana jest w przypadku głębokich niedoborów składników odżywczych. Taki sposób dostarczania witamin i składników mineralnych jest metodą korygowania błędów żywieniowych i w istotny sposób pomaga w realizacji norm na wymienione składniki. Badania dowodzą, iż stosowanie suplementacji witaminą A i cynkiem u dzieci z dużymi niedoborami tych składników ma wpływ na poprawę ich stanu zdrowia [15]. Wnioski 1. Suplementy diety i produkty wzbogacone mogą być wykorzystywane w diecie dzieci w celu zmniejszania ryzyka niedoboru niektórych witamin i składników mineralnych w organizmie, jeżeli z różnych powodów trudno jest zapewnić dietę pokrywającą wszystkie potrzeby żywieniowe. Droga ta powinna być jedną z alternatyw zmniejszania skutków zdrowotnych wadliwego żywienia, natomiast w badanej populacji podawanie dzieciom suplementów diety i produktów wzbogaconych było powszechne i najczęściej na skutek własnej decyzji rodziców, przy czym część rodziców stosowała u dzieci produkty wzbogacone nieświadomie. 2. Stosowanie w diecie więcej niż jednego dodatkowego źródła składników odżywczych (suplementy diety, produkty wzbogacone) spowodowało przekroczenie górnego tolerowanego poziomu spożycia (UL) dla żelaza, magnezu, witaminy B 6 oraz kwasu foliowego u pojedynczych osób. 3. Istnieje konieczność przeprowadzenia badań wśród dzieci na grupie reprezentatywnej, które pozwoliłyby ocenić czy istnieje ryzyko stałej (przewlekłej) hiperalimentacji witaminami i składnikami mineralnymi, związane z nieprawidłowym uzupełnianiem diety suplementami i produktami wzbogaconymi. 4. Należałoby podjąć edukację rodziców z zakresu zasad prawidłowego żywienia swoich dzieci oraz uzupełniania diety witaminami lub składnikami mineralnymi, jak również przekazywania wiedzy rodzicom odnośnie korzyści i zagrożeń płynących ze stosowania suplementów diety i produktów wzbogaconych. Praca realizowana w ramach badań własnych finansowanych przez SGGW.

7 Kozyrska J i wsp. Charakterystyka stosowania suplementów i produktów wzbogaconych w witaminy i składniki mineralne Piśmiennictwo / References 1. Pietruszka B, Brzozowska A. Uwarunkowana suplementacji diety witaminami i składnikami mineralnymi w Polsce. Żyw Człow Metab 2002, 29: Castiglia PT. Growth and development. Dietary supplements for children. J Pediatr Health Care 2000, 14: Gilimore E, Julie M, Hong L, et al. Longitudinal Patterns of Vitamin and Mineral Supplement Use in Young White Children. J Am Diet Assoc 2005, 105(5): Jarosz M, Bułhak-Jahymczyk B. Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji i otyłości chorób zakaźnych. PZWL, Warszawa Niedźwiecka Z, Palczewska I. Siatki centylowe do oceny rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży. Zakład Rozwoju Dzieci i Młodzieży Instytutu Matki i Dziecka, Warszawa Pietruszka B, Nowaczyk M i wsp. Spożycie witamin i składników mineralnych w formie suplementów i produktów wzbogaconych przez 7-11-letnie dzieci. Żyw Człow Metab 2009, 36(1): Wawrzyniak A, Hamułka J i wsp. Udział suplementów w spożyciu witamin przez dzieci w wieku szkolnym. Żyw Człow Metab 2009, 36(1): Kozioł-Kozakowska A, Piórecka B i wsp. Suplementacja diety preparatami witaminowo-mineralnymi wśród dzieci w wieku przedszkolnym w Krakowie. Żyw Człow Metab 2009, 36(1): Szponar L, Stoś K i wsp. Suplementy w żywieniu dzieci i młodzieży. Pediatria Współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka 2007, 9(1): Kolmaga A, Godala M i wsp. Ocena podaży witamin i składników mineralnych z dietą i suplementami diety w grupie dzieci lat letnich z łódzkich szkół. Żyw Człow Metab 2009, 36(1): Kim SH, Han JH, et al. Vitamin and mineral supplement use by healthy teenagers in Korea: motivating factors and dietary consequences. Nutrition 2001, 17(5): Manios Y, Grammatikaki E, et al. Nutrient intakes of toddlers and preschoolers In Greece: the GENESIS Study. JADA 2008, 108(2): Huybrechts I, Maes L, et al. High dietary supplement intakes among Flemish preschoolers. Appetite 2010, 54: Trumpy MS, Harnack, et al. Prevalence and use of dietary supplements among children and adolescents. JADA 2008, 108, 9, Suppl. A Zeba AN, Sorgho H, et al. Major reduction of malaria morbidity with combined vitamin A and zinc supplementationin young children in Burkina Faso. Nutr J 2008, 31(7): 7.