Logistyka - nauka. Informatyczne wspomaganie procesu planowania dostaw w Lasach Państwowych

Transkrypt

1 dr inż. Jerzy Korczak Wyższa Szkoła Gospodarki, Politechnika Koszalińska Informatyczne wspomaganie procesu planowania dostaw w Lasach Państwowych Wstęp Od wielu lat pod wpływem rewolucji informatycznej zmienia się obraz współczesnej organizacji. Globalne społeczeństwo wkracza w nową erę, gdzie informacja staje się najważniejszym zasobem organizacji ułatwiając jej osiągnięcie sukcesów 1. Praktyka wskazuje, jak dowodzi M. Ciesielski, że współczesny, zintegrowany system informatyczny to system zorganizowany modułowo, wspomagający wszystkie obszary zarządzania przedsiębiorstwem: logistykę, zasoby ludzkie i finansowe 2. Ponadto umożliwia modelowanie systemu zarządzania oraz śledzenie powstawania wartości dodanej i analizowanie kosztów powstających na poszczególnych etapach wytwarzania 3. Analiza i ocena wykorzystania systemów klasy ERP w przedsiębiorstwach pozwala wyodrębnić następujące jego atrybuty 4. kompleksowość funkcjonalną zawiera wszystkie aspekty działalności technicznoekonomicznej przedsiębiorstwa, integrację danych i procesów dotyczy rotacji danych z otoczeniem wewnętrznym i zewnętrznym, rozpiętość strukturalną i funkcjonalną, która gwarantuje maksymalne dopasowanie rozwiązań sprzętowo programowych do każdego obiektu w chwili wdrażania i uruchamiania systemu. Pozwala też na szybkie jego dopasowanie do zmieniających się wymagań i potrzeb otoczenia, otwartość możliwość rozszerzania systemu o nowe komponenty oraz udostępnianie połączeń z systemem zewnętrznym, np. z systemami kontrahentów rynkowych, zastosowanie merytoryczne wspomaga procesy informatyczno decyzyjne z wykorzystaniem mechanizmów pozwalających na pobieranie i agregację danych, wspiera proces przewidywania itp. zaawansowanie technologiczne jest gwarancją kompatybilności z najnowszymi kanonami sprzętowo programowymi, która umożliwi: bezproblemową migrację na 1 K. Ficoń, Systemy Informatyczne Zarządzania, BEL studio Warszawa 2007, s M. Ciesielski, Logistyka w biznesie, PWE Warszawa s szerzej w: A. Lenart, Zintegrowane systemy informatyczne klasy ERP. Teoria i praktyka na przykładzie systemów BAN IV, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdański J. Korczak, Logistyka. Systemy. Modelowanie. Informatyzacja, BelStudio, Warszawa 2010, s Logistyka 6/

2 nowe platformy sprzętu komputerowego oraz systemy operacyjne, poruszanie się w aktualnych protokołach komunikacyjnych, zgodność z polskimi przepisami np. z ustawą o rachunkowości, zasad ustalania i raportowania wyników finansowych itp. Warto zauważyć, że zastosowanie zintegrowanych systemów informatycznych klasy ERP nie rozwiąże problemów biznesowych przedsiębiorstwa i jego logistyki. Może jednak, w wyniku jego poprawnej implementacji, umożliwić koordynację przepływu informacji w otoczeniu wewnętrznym i zewnętrznym przedsiębiorstwa wykorzystując w coraz większym stopniu środowisko Internetu. Podczas implementacji systemu klasy ERP ważnym elementem jest konfiguracja i integracja wszystkich składników. Rezultatem takich działań powinien być wgląd do działań finansowych, sprzedaży i produkcji w trakcie cyklu przetwarzania. Produkcja musi być sprzężona z gospodarką zapasami i controlingiem, sprzedaż z controlingiem i gospodarką zapasami 5. Zintegrowane systemy informatyczne klasy ERP, jak podkreśla P. Lech 6, pozwalają uzyskiwać menadżerom szereg informacji, które wspomagają ich w podejmowaniu decyzji, dają możliwość wykonywania pracy w innowacyjny sposób i są źródłem pożądanych zmian w przedsiębiorstwie. Mogą być również ważnym przyczynkiem w procesie uzyskiwania przewagi konkurencyjnej poprzez podniesienie poziomu kontroli procesów wewnętrznych i zewnętrznych oraz poprawienie sprawności działania przedsiębiorstwa. 1. Identyfikacja systemu informatycznego Obszar badań zakreślony w artykule wpisuje się w problematykę zarządzania łańcuchem dostaw (SCM). Podmiotem badań są Lasy Państwowe, a w szczególności Nadleśnictwo Trzebielino leżące w I Krainie Bałtyckiej, dzielnicy 5 Pojezierza Drawsko-Kaszubskiego, w mezoregionach: Wysoczyzny Polanowskiej i Pojezierza Bytowskiego. Przedmiotem badań był proces planowania pozyskania drewna w Nadleśnictwie Trzebielino przy wykorzystaniu Systemu Informatycznego Lasów Państwowych (SILP). Problem badawczy sprowadzono do poszukiwania odpowiedzi na pytanie o stopień wpływu SILP na funkcjonowanie procesu planowania w początkowym ogniwie łańcucha dostaw Nadleśnictwa Trzebielino. Jako podstawowe metody badawcze zastosowano analizę dokumentów źródłowych oraz obserwację własną. 5 J. Korczak, op.cit., s P. Lech, Zintegrowane systemy zarządzania ERP/ERP II. Wykorzystanie w biznesie, wdrażanie, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2003, s. 5 i dalsze. Logistyka 6/

3 Lasy Państwowe (LP) obsługuje zintegrowany System Informatyczny Lasów Państwowych (SILP). W systemie jest zarejestrowanych prawie użytkowników w podległych jednostkach organizacyjnych LP. Struktura Lasów Państwowych ma charakter wieloszczeblowy i składa się z: Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych (DGLP), 17 regionalnych dyrekcji LP (RDLP), 5 zakładów o zasięgu krajowym i 23 regionalnym, 430 nadleśnictw i około 5500 leśnictw. Więzi organizacyjne tej struktury wspomagane są przez System Informatyczny Lasów Państwowych (SILP). SILP złożony jest z wielu współdziałających ze sobą podsystemów. Każdy z nich zapewnia analizowanie danych transakcyjnych w czasie rzeczywistym we wszystkich jednostkach organizacyjnych Lasów Państwowych. Przebieg operacji na zagregowanych i odpowiednio przetworzonych danych z baz transakcyjnych wspomaga procesy zarządzania i kontroli. Rdzeniem Systemu Informatycznego Lasów Państwowych (SILP) jest System LAS odpowiadający za przetwarzanie danych transakcyjnych w całej strukturze Lasów Państwowych. Ze względów organizacyjnych został podzielony na 7 podsystemów, które odpowiadają za prowadzenie niezbędnych ewidencji i koordynują podstawowe procesy biznesowe: Planowanie, Gospodarka Leśna, Finanse i Księgowość, Kadry i Płace, Gospodarka Towarowa, Dane Wspólne, Sprawozdawczość, Leśna mapa numeryczna. W systemie obowiązuje zasada jednokrotnej rejestracji dokumentu źródłowego. Zapis następuje w jednym podsystemie i jest z nim ściśle powiązany umożliwiając jednocześnie korzystanie z niego pozostałym użytkownikom. Lasy Państwowe oprócz wykonywania zadań gospodarczych, zobowiązane są do realizacji szeregu zadań publicznych związanych z ochroną przyrody. Taka specyfika działalności i otoczenie prawne odróżnia system LAS od podobnych systemów zarządzania przedsiębiorstwem dostępnych na rynku. Istniejąca wersja systemu ma wdrożone unikalne funkcje obsługujące Leśną Mapę Numeryczną (LMN). W czasie rzeczywistym leśniczowie wyposażeni w mobilne rejestratory z dostępem do sieci mają możliwość wprowadzania zmian w LMN, dzięki czemu bazy danych opisów taksacyjnych są na bieżąco aktualizowana. Wspomniana wyżej zasada jednokrotnej rejestracji dokumentu źródłowego powoduje silną integrację wszystkich składników (aplikacji, modułów, podsystemów) i skomplikowane powiązania wewnątrz systemu. Wskazane powyżej cechy pozwalają uznać system LAS jako platformę należącą do grupy systemów klasy ERP. Początkowa wersja systemu LAS została ukończona w 1994 roku. Była to aplikacja tekstowa działająca na terminalach znakowych. Sposób projektowania systemu adekwatnie do panujących wówczas trendów prowadził do jego rozproszenia. Docelowo przeznaczony był do eksploatacji na lokalnych serwerach o architekturze PA - RISC, działających pod kontrolą Logistyka 6/

4 systemu operacyjnego HP - UX Środowisko pracy odbywało się na bazie danych gromadzonych na platformie Informix SE 4.x. W wyniku zaprzestania w 1999 roku działalności pierwotnej firmy, która stworzyła system LAS, serwery E25 zostały zastąpione przez serwery HP A180C. Ich działanie oparto na architekturze RISC z systemem operacyjnym HP - UX oraz oprogramowaniem Informix w wersji OnLine 5.0. Część z nich obecnie jest jeszcze eksploatowana w nielicznych jednostkach LP. W tym samym okresie Lasy Państwowe pomimo braku dokumentacji technicznej uzyskały kody źródłowe aplikacji LAS. W latach ponownie nie udało się udokumentować systemu LAS. W 2003 roku zastąpiono część systemu, który był najmniej dopasowany do zmieniającego się otoczenia, w tym podsystem Gospodarka Leśna oraz Kadry i Płace. Od roku 2005 rozpoczął działanie internetowy system zgłaszania i obsługiwania błędów i modyfikacji systemu SILP. Wszyscy użytkownicy uzyskali dostęp i bieżące informacje o zgłoszonych problemach i stanie ich realizacji. Do r. system zarejestrował ponad zgłoszeń administratorów, opiekunów aplikacji i użytkowników. Zgłoszone zdarzenia przyczyniły się do wprowadzenia ponad 3,5 tys. poprawek systemu, co podkreśla jego złożoność. Liczba niezbędnych adaptacji wskazuje jednoznacznie na zmieniające się warunki otoczenia organizacyjno-prawnego w Lasach Państwowych. W tym samym roku system LAS osadzono na platformie o architekturze: x86, systemie operacyjnym: RedHat Linux ES 4.0 i bazie danych: Informix W pierwszej kolejności wdrożono nowe aplikacje w 10% nadleśnictw wykazujących się największym przyrostem danych w poprzednich latach. W roku 2006 Lasy Państwowe zaczęły wprowadzać unikalne rozwiązanie zwane Repozytorium Kodów Źródłowych. Jako narzędzie typu open - source pozwala ono utrzymywać kolejne wersje kodów źródłowych. Wdrożenie takiego rozwiązania pozwoliło sprawnie administrować wszystkimi kodami źródłowymi wchodzącymi w skład aplikacji LAS, jak i innych pobocznych systemów. Mechanizm automatycznej kompilacji umożliwia tworzenie autoryzowanych kluczy elektronicznych do pakietów instalacyjnych nowych wersji oprogramowania. W 2008 roku rozpoczęto projekt pod nazwą: Centralizacja SILP/LAS, który polegał na zlokalizowaniu 17 centrów przetwarzania danych w każdej RDLP. Początkowo wdrożono system w 60 wybranych jednostkach z czterech RDLP. Po roku wnikliwych testów i doświadczeń topologię sieci WAN LP zastąpiono technologią MPLS, w wyniku czego zadecydowano o pełnej centralizacji systemu LAS. Pod koniec 2010 r. zakończono transformację systemu uruchamiając Centralny Ośrodek Przetwarzania Danych przy DGLP w Warszawie. W roku 2012 wszystkie jednostki organizacyjne LP zostały podłączone do Logistyka 6/

5 centralnego systemu i pracują w jego środowisku. Podsystemy centralne oparte są o agregaty z baz transakcyjnych jednostek, które wchodzą w skład systemu LAS. W skład systemu LAS wchodzi: około 5,9 mln linii programowych i ponad 12,5 tys. plików źródłowych. W atrybutach i 1234 tabelach zestawiono podstawową bazę transakcyjną LP. Wśród wykorzystanych w systemie LAS technologii, języków i narzędzi programistycznych, wymienić należy: Informix ESQL-C, Informix 4GL Compiler v 7.32.UC2, GeoServer v.1.7.7, język C (do 2010 roku z systemem HP-UX wymagana była zgodność z K&R C), Informix Spatial Data Blade 8.21.FC3X2, Informix Dynamic Server v IDS FC7, sterownik Informix JDBC 3.50.JC7, Eclipse BIRT 2.3.2, Eclipse Platform 3.6.1, Sun Java JDK 1.6, skrypty powłoki (bash), OpenLayers v.2.7, JBoss RichFaces 3.3.1, JBoss Web Server GA, BusinessObjects XI Studium przypadku Podstawą sporządzania planu pozyskania drewna na dany rok w jednostkach Lasów Państwowych jest szacunek brakarski. Pozwala on na określenie ilości, przydatności technicznej surowca drzewnego oraz możliwych do pozyskania sortymentów z drzewostanów przeznaczonych do wyrębu. Szacunek brakarski opracowuje się we wszystkich użytkach rębnych i przedrębnych, które zostały ujęte w planie cięć na określony rok 8. Na każdej pozycji cięć wykonuje się szacunek brakarski indywidualnie. Przy wykonywaniu szacunku brakarskiego określa się również warunki i sposób pozyskiwania oraz wywozu drewna, a także przybliżony termin wykonywania prac. Zestawienia szacunku brakarskiego są podstawą do sporządzania rzeczowego i finansowego planu pozyskania drewna oraz 7 ( ) 8 E. Więcko, Słownik encyklopedyczny leśnictwa, drzewnictwa, ochrony środowiska, łowiectwa oraz dziedzin pokrewnych, Wydawnictwo SGGW, Warszawa1996, s Logistyka 6/

6 dostarczają dane do krajowego bilansu drewna. Całokształt prac obejmujących szacunek brakarski dzieli się na dwa etapy: prace terenowe, do których zalicza się wybranie powierzchni i prace pomiarowe, prace kameralne obejmujące wprowadzenie zebranych danych do komputera, ich przetworzenie i wyprowadzenie wyników. Zasady sporządzania szacunku brakarskiego przewidują trzy metody zbierania danych, które stanowią podstawę do przeliczeń w programie komputerowym Acer. Szacowanie metodą posztuczną nazywaną też szacowaniem posztucznym lub też metodą pomiaru wszystkich drzew - polega na pomiarze każdego drzewa oddzielnie i ocenie jakości pod kątem przydatności na określone sortymenty 9. Szacowanie na podstawie powierzchni próbnych (metoda powierzchni próbnych) polega na określeniu wymiarów i jakości sortymentów drzew na powierzchni próbnej zajmującej minimum 5-10% z całości. Stosowana jest w młodszych drzewostanach przeznaczonych do takich zabiegów gospodarczych jak trzebieże i czyszczenia późne. Trzecią metodą szacunku brakarskiego jest szacowanie na podstawie wyników z lat ubiegłych (metoda porównawcza). Drzewostany planowane do pozyskania na przyszły rok są porównywane z powierzchniami, na których w latach ubiegłych zostało już wykonane pozyskanie drewna 10. W planowaniu sortymentów drzewnych do pozyskania zgodnie z polskimi normami na surowiec drzewny określa się następujące grupy drewna: wielkowymiarowe (W), średniowymiarowe (S) oraz małowymiarowe (M). Tabela 1. Klasyfikacja drewna wielkowymiarowego drewno drewno drewno klasy klasy specjalnego ogólnego wielkowymiarowe jakości grubości przeznaczenia przeznaczenia A 1 W B C 3 D Źródło: Opracowano na podstawie normy PN-92/D ( ) 10 M. Suwała, Poradnik użytkowania lasu dla leśników praktyków, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2000, s Logistyka 6/

7 Przy klasyfikacji drewna wielkowymiarowego stosuje się podział na klasy jakości i grubości (tabela 1). Jako ostatnie w oznaczeniu drewna wielkowymiarowego oznacza się klasę grubości symbolem liczbowym od 1 do 3. Klasyfikacja polega na pomiarze pierśnicy na wysokości ok. 1,30 m od podłoża. Drewno średniowymiarowe to drewno okrągłe o średnicach mierzonych bez kory górnej od 5 cm i dolnej do 24 cm. W zależności od jakości i wymiarów drewno średniowymiarowe dzieli się na cztery grupy (tabela 2). Tabela 2. Klasyfikacja drewna średniowymiarowego drewno klasa podklasa klasa grubości średniowymiarowe jakości jakości a b S 3 a b 4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie normy PN-92/D Symbole w oznaczeniu drewna średniowymiarowego (S) dotyczą: S1- drewna średniowymiarowego dłużycowego, S10 - drewna kopalniakowego, S11 - drewna specjalnego przeznaczenia, sklasyfikowanego jako słupy teletechniczne, S2 - drewna średniowymiarowego o średnicy w grubszym końcu bez kory 24 cm, S3 - drewna średniowymiarowego, okrągłego tzw. żerdzi, S4 - drewna średniowymiarowego, mierzonego w stosach tzw. opałowego. Drewno małowymiarowe ( M ) to drewno okrągłe o średnicy dolnej mierzonej bez kory do 5 cm, w korze do 7 cm. W zależności od jakości i wymiarów drewno małowymiarowe dzieli się na: M1 drobnicę tyczkową oraz M2 drobnicę gałęziową. Sporządzając szacunek brakarski na etapie prac terenowych szczegółowo są określane parametry drewna planowanego do pozyskania. Dane zebrane w terenie są przetwarzane za pomocą programu Acer pozwalającego na budowę i optymalizację planu pozyskania drewna. Acer jest kompatybilny ze środowiskiem Systemu Informatycznego Lasów Państwowych. Interfejs systemu umożliwia wymianę danych pomiędzy rejestratorem leśniczego (program Brakarz zainstalowany na rejestratorze leśniczego) a programem bazowym. Wymiana danych między bazami jest w całości realizowana przez system Acer. Po wykonaniu szacunków brakarskich w terenie zebrane dane są wprowadzane do programu wyliczającego miąższość i sortymenty do pozyskania oraz koszty, które zostaną poniesione przy wyróbce drewna. Metodą wiodącą zbierania danych do planowania w Nadleśnictwie Trzebielino jest szacunek Logistyka 6/

8 brakarski metodą porównawczą. W celu porównania zbierane są dane z programu Racer przy RDLP, systemu LAS i podsystemu Gospodarka Towarowa. Rys.1. Wprowadzanie danych do programu Acer Źródło: Zrzut ekranowy z programu Acer Nadleśnictwa Trzebielino Szacowanie metodą porównawczą drzewostanu proponowanego do cięcia wymaga określenia w pierwszej kolejności adresu, a następnie planowanej grupy czynności. Następnie system analizuje drzewostany podobne, biorąc pod uwagę następujące parametry: udział, wiek, wysokość, pierśnicę dla gatunków warstwy głównej oraz typ siedliskowy i zadrzewienie powierzchni. Tabela 3. Zestawienie planu i wykonania pozyskania dla poszczególnych sortymentów drzewnych za lata w m 3 Rok 2008 r r r. Grupa planowa Plan (m 3 ) Wykonanie(m 3 ) % wykonanie Plan Wykonanie % wykonania Plan Wykonanie % wykonania M , ,13 158,95% 5 000, ,07 232,86% 7 300, ,17 177,28% S , ,25 94,49% 1 773, ,69 75,47% 3 200, ,34 88,49% S11 1,30 0,00 0,00% 0,00 0,00 0,00% 0,20 95, ,00% S , ,93 97,69% , ,84 119,77% , ,99 100,92% S3 608,90 548,14 90,02% 485,60 349,12 71,89% 575,30 439,15 76,33% S4 286,40 325,08 113,51% 433,00 759,68 175,45% 498, ,56 258,14% S , ,40 98,93% 29689, ,33 110,64% 41649, ,00 130,97% WA 208,70 584,95 280,28% 938,20 632,06 67,37% 98,60 85,53 86,74% WB 2 622, ,04 153,00% 3 695, ,06 77,57% 1 655, ,85 157,60% WB1 292,10 309,37 105,91% 428,90 408,62 95,27% 392,70 703,12 179,05% WC , ,94 94,50% , ,32 86,54% , ,65 91,45% WD 1 529, ,95 137,18% 1 237, ,33 108,40% 1 320, ,90 143,28% W ,25 154,18% 31218,39 87,03% 37193,05 131,63% Źródło: Opracowano na podstawie danych z raportów SILP Nadleśnictwa Trzebielino za lata Logistyka 6/

9 Drzewostany porównywalne z projektowanym wyszukiwane są jedynie pośród drzewostanów ciętych w ostatnich latach, co więcej, grupa czynności musi się pokrywać z projektowaną. Analizując proces planowania metodą porównawczą należy zwrócić uwagę, że drzewostany brane do porównania muszą spełniać ściśle określone kryteria. W Nadleśnictwach wykazujących się dużym zróżnicowaniem drzewostanów zastosowanie tej metody nie jest możliwe. Przykładową analizę porównawczą przedstawiono w tabeli 3. Stosując kryterium klas wymiarowych surowca drzewnego najdokładniej planowano drewno średniowymiarowe (44% całości pozyskania) oraz drewno wielkowymiarowe (42% pozyskania). Uwzględniając kryterium miąższości najdokładniej szacowano w 2010 roku. Najwyższy poziom błędu w szacowaniu osiągnięto w drewnie małowymiarowym - w analizowanym okresie we wszystkich latach przekroczono plan, a w 2009 aż dwukrotnie. Najdokładniej były określane miąższości do pozyskania dla sortymentu S2 i WC. W każdym roku wykonanie planu oscylowało w granicach 100%. Należy zwrócić uwagę na rok 2010, gdzie WB i WB1 znacznie przekroczyło plan, obniżając tym wykonanie WA i WC. Surowiec wielkowymiarowy klasy D (WD) w każdym roku przekroczył plan w tym znacznie w roku 2008 i Podsumowanie System Informatyczny Lasów Państwowych skutecznie wspomaga procesy zarządzania całą organizacją. Ewolucyjne zmiany w systemie podążają w kierunku umożliwienia przetwarzania rosnącej liczby danych, przy zachowaniu wymaganej spójności i szybkości działania systemu. Ilość języków programowania, niejednorodność kodów źródłowych oraz brak spójnej dokumentacji całości może utrudniać dalszy, szybki rozwój systemu. Sugeruje się zatem ujednolicenie baz danych i kodów źródłowych poszczególnych podsystemów. Odchylenia wyników badań procesu pozyskania drewna mieszczą się w granicach tolerancji. W badanych latach pozyskanie nie przekroczyło planu o więcej niż +/- 10%, czyli normy błędu dopuszczalnego przy szacunkach brakarskich. Acer jest oprogramowaniem planistycznym służącym do planowania pozyskania drewna. Jako podsystem SILP wykazuje się wysoką dokładnością sporządzania planów pozyskania drewna. Rozbudowane funkcje programu pozwalają na określanie szczegółowych parametrów w procesie planowania. Logistyka 6/

10 Przesył danych następuje bezpośrednio z terenu (z rejestratorów leśniczych) do bazy głównej zmniejszając ryzyko popełnienia błędu oraz pracochłonność przy wykonywaniu szacunków brakarskich. Różnorodność parametrów, które uwzględnia Acer w trakcie tworzenia planów pozwala prowadzić zrównoważoną gospodarkę leśną uwzględniającą sytuację na rynku drzewnym. Computer power supply planning process in The State Forests Summary The article attempted to analyze and assess the functioning of the computer system supporting the supply chain. It has been shown that the integrated information system is a system of organized modularly, supporting all areas of organization management. The evolution of information system focused on improving the management process is SILP organization, including its supply chain. Acer is planning software for planning of timber. It has high accuracy drawing up plans for timber. Powerful features allow you to specify parameters in the planning process. Literatura 1. Ciesielski M., Logistyka w biznesie, PWE, Warszawa Ficoń K., Systemy Informatyczne Zarządzania, BelStudio, Warszawa Korczak J., Logistyka. Systemy. Modelowanie. Informatyzacja, BelStudio, Warszawa Lech P., Zintegrowane systemy zarządzania ERP/ERP II. Wykorzystanie w biznesie, wdrażanie, Wydawnictwo Difin, Warszawa Lenart A., Zintegrowane systemy informatyczne klasy ERP. Teoria i praktyka na przykładzie systemów BAN IV, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdański PN-92/D Surowiec drzewny. Podział, terminologia i symbole 9. Raporty SILP Nadleśnictwa Trzebielino Suwała M., Poradnik użytkowania lasu dla leśników praktyków, Wydawnictwo Świat, Warszawa Więcko E., Słownik encyklopedyczny leśnictwa, drzewnictwa, ochrony środowiska, łowiectwa oraz dziedzin pokrewnych, Wydawnictwo SGGW, Warszawa1996 Logistyka 6/