Teresa Jakubowska, Mirosława Ledzion FILM VIDEO I KOM PUTER W N AUC ZANIU HISTORII SŁU CHAC ZY CUD ZOZIEM CÓW *

Transkrypt

1 ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS K SZTA ŁCENIE POLO NISTY CZNE CU DZO ZIEM CÓW 7/8, 1996 Teresa Jakubowska, Mirosława Ledzion FILM VIDEO I KOM PUTER W N AUC ZANIU HISTORII SŁU CHAC ZY CUD ZOZIEM CÓW * c z ę ść l. f i l m v id e o ( Teresa Jakubowska) N auczanie języka polskiego jak o obcego na przedm iotach kierunkow ych, takich ja k histo ria i wiedza o Polsce, nastręcza wiele trudności. N ależy więc już od pierwszych tygodni nauczania stosow ać takie m etody i techniki, które: 1) ułatw ią nauczycielom przekazywanie określonych treści merytorycznych, 2) umożliwią stu dentom szybkie i w m iarę bezstresowe opanow yw anie wiedzy historycznej oraz skuteczne rozw ijanie spraw ności w zakresie rozum ienia, mów ienia, czytania i pisania w języku polskim, 3) po m og ą słuchaczow i kształtow ać um iejętności w iązania ko nkretu z abstrakcją i posługiw ania się uogólnieniami w now ych sytuacjach poznaw czych. Jed ną z efektyw nych m etod nauczania studentów cudzoziemców jest praca z obrazem lub ilustracją, przy zastosow aniu now oczesnych technik audiow izualnych, w śród których szczególne miejsce zajmuje m agnetow id. lec h n ika video może i pow inna być stosow ana, gdyż obrazy dźw iękowe ułatw iają kontekstualizację form języka polskiego, wiążą form ę znakow ą ze znaczeniem, transm itują treści historyczne, ułatw iają ich rozumienie i zapamiętywanie. A udiow izualne m ateriały dydaktyczne (program y) pełnią najczęściej w struk turze zajęć następu jące funkcje: - w prow adzenia d o tem atu, - ilustracji przekazyw anych wiadomości, - głównego źródła wiedzy, - uzupełnienia w iadom ości podaw anych werbalnie, - program u ćwiczeniowego1. * Stan z m aja L. L e j a, Techniczne środki dydaktyczne, Warszawa 1978, s

2 W Studium najczęściej stosuje się film pod koniec zajęć ja ko uzupełnienie m ateriałem w izualnym znanych już treści oraz po opracow aniu określonego działu program u. Jest to bardzo cenne, tym bardziej że ucząc cudzoziemców, czasem nie m am y pewności, czy percepcja m ateriału je st praw idłow a, całkow ita czy tylko fragm entaryczna. G orzej jest z w ykorzystyw aniem filmów w prow adzających do tem atyki zajęć ze względu na wielość słów i ; 'jęć nic znanych słuchaczowi. M ożna więc jedynie wyświetlić kilka obrazów w celu zwiększenia zainteresow ania tem atem, np. przy om aw ianiu pow stania kościuszkow skiego pokazać portret T. K ościuszki i o braz ilustrujący jego przysięgę na Ryku K ra kow skim. Film ja k o główne źródło wiedzy stosujemy raczej dopiero w drugim semestrze. Przy doborze filmu należy kierow ać się kryterium m erytorycznym i m etodycznym. Należy spraw dzić popraw ność przekazyw anych treści i ich zgodność z obo w iązującym aktualnie stanem wiedzy ora z dostosow ać program na danym etapie nauki w Studium do możliw ości percepcyjnych słuchacza cudzoziemca. D la efektywności procesu dydaktycznego, student musi być przygotow any d o aktyw nego odbioru pro gram u. D o spraw ważnych zaliczamy: - w izualną lub audytyw ną spraw ność słuchaczy, - zrozumienie przez nich mediów, - zdolność do zrozum ienia abstrakcji, - m aksym alne dostosow anie do potrzeb i możliwości psychofizycznych słuchacza cudzoziemca, - właściwe rozdzielenie zadań pomiędzy: nauczyciela, słuchacza i wykorzysta ne środki dydaktyczne2. P o nad to konieczne jest posiadanie pewnej kultury oglądania. Inform acje, jak należy oglądać i jak analizow ać program, studenci pow inni wynieść ze szkoły ojczystej. W większości je dnak przypadków słuchacze Studium nie są przygotow ani do odbioru program u AV. N a ogół nie oglądali filmów video w swoich macierzystych szkołach i tylko nieliczni m ają w akadem iku telew izor i video. Nauczyciel Studium m usi starać się w yrabiać u studentów odpow iednie um iejętności aktyw n eg o odbioru program u A V, pam iętając o barierze językow ej. Nauczyciel musi również starannie przygotow ać słuchaczy do odbioru każdego program u. Czyni to przede wszystkim poprzez: - pow tórzenie faktografii, - lokalizację czasow o-przestrzenną zagadnień, które w ystępują w audycji, 2 A. S u c h o ń s k i, Komputer a nauczanie i uczenie się historii, W iadomości H istoryczne 1898, nr 5, s. 408.

3 - pow iązanie now ych treści z wiedzą wcześniej poznaną, - w ypisanie na tablicy pojęć, zw rotów, wyrażeń i now ych słów, które są niezbędne do zrozum ienia tem atyki, - podanie na tablicy dat, nazw i nazwisk pojaw iających się w program ie, - wytyczenie kierunku obserwacji filmu, np. podanie planu czy wskazanie ważnych zagadnień. W pew nych p rz yp adk ach m ożna studentów nastaw ić na w ybiórcze p otrak tow a n ie p roblem atyki - zgodnie z celami zajęć i m ożliw ościami słuchaczy. M usimy w drażać studentów do obserwacji i analizy obrazów telewizyjnych, to jest - do ich czynnego odbioru. Słuchacz bowiem musi wiedzieć, czego od niego oczekujemy, musi rozumieć nasze pytania i wymagania. Studenci często bowiem chcą trak to w a ć film video og lą dow o ja k o rozryw kę, przeżycie emocjonalne i wypoczynek. Prog ram y AV, jak ie mam y w Studium, to najczęściej wykład lub opow iadanie ilustrow ane obrazem, fragm enty filmów dokum entalnych i inscenizacje. Przystępność filmu dla cudzoziemca jest w dużym stopniu uzależniona nie tylko od struk tury program u, ale i od języka oraz dykcji osoby prezentującej program. Często jest to niestety potok nieznanych słuchaczowi słów i pojęć na tle zmieniających się obrazów. Tym bardziej że filmy video nie posiadają struktu ry lekcyjnej, a m ateria ł jest wyrwany z ogólnego kontekstu. Z naszych obserw acji, analizy prac słuchaczy, jak i opinii ich samych, w ynika, że najbardziej efektyw ne są program y o charakterze m onotem atycznym oraz pośw ięcone kulturze i sztuce. D la przykładu filmy: T. Kościuszko, G otyk - architektura są doskonałym m ateriałem do nauczania treści historycznych i ćwiczeń językow ych. N a tom iast trudn e do zrozumienia dla słuchaczy są filmy wielow ątkow e np.: II Rzeczpospolita (konstytucja marcowa, przew rót m ajowy, problem y oświaty i nauki). T u konieczne jest sta ranne przygotow anie studentów do od bioru filmu i częsta interwencja nauczyciela w czasie jego wyświetlania. B ardzo d ob rą rolę spełniają filmy dokum entalne, np. D rogi do niepodległości czy Okupacja hitlerowska w Polsce. M ożna je potraktow ać jak o główne źródło wiedzy. Po obejrzeniu tych filmów słuchacze bez większych trudności potrafili określić w arunki odbudow y niepodległej Polski w 1918 r., czy opisać m etod y terroru stosow anego przez hitlerowców. Najwięcej filmów m a formę w ykładu lub opow iadania ilustrow anego obrazem. Ich zrozumienie uzależnione jest od możliwości percepcyjnych słuchacza cudzoziem ca na danym etapie nauki języka polskiego. W ykorzystyw ać je m ożna raczej dopiero w drugim semestrze. Z tych samych względów m ało przystępne dla słuchaczy są programy z tekstami dialogowymi ( gadające głow y ), np. film Szlachta polska: kultura i ideologia okazał się m ało efektywny.

4 O kazuje się rów nież, że inscenizacje, tak łubiane przez m łodzież polską, w Studium są mniej przydatne. Słuchacze nie posiadają zwłaszcza w pierwszym sem estrze odp ow ied nio w yrobione j w izualnej i audytyw nej spra w ności w odbieraniu program u inscenizacyjnego. D odatkow ą trudnością jest używany w tego typu filmach język epoki. Stosow anie filmów video w Studium, w małym stopniu ułatw ia kształtow anie pojęć historycznych. Progra; у utrw alają przede wszystkim pojęcia proste, takie jak: broń, narzędzia, stroje, elem enty architektury. N a tom iast w mniejszym zakresie pom agają w zrozum ieniu istotnej treści pojęcia złożonego i jego wieloznaczności w różnych okresach dziejów. N a przykład takie pojęcie, ja k chłop wiąże się ściśle z okresem historycznym i w zależności od panujących wtedy stosunków nabiera różnych zabarw ień. Należy więc zw rócić uwagę słuchaczy na elementy składow e podaw anych w filmie pojęć i ich inne znaczenie w różnych okresach historycznych. Studen t cudzoziemiec w pierw szych miesiącach nauki historii w obcym dla niego języku polskim, nie jest zdolny do abstrakcyjnego uchw ycenia istoty d anego pojęcia bez pom ocy nauczyciela. W nauczaniu chronologii historycznej program y AV są m ało skuteczne, a często pow odują wręcz błędne skojarzenia. Filmy video często nie określają dokładnie czasu wydarzeń lub podają go w porządku niechronologicznym, co pow oduje niepraw idłow e przyswajanie przez słuchaczy m ateriału fa kto graficznego, pow ażn e tru dności w określeniu wieku lub daty w ażnego w yd arzenia, przesuw anie działalności znanych postaci historycznych do innego okresu. Tym bardziej że w narracji historycznej w ystępują różne znaczenia term inu czas. Program y AV są nieefektywne w kształtow aniu pojęć przestrzennych. Prezentow an e m apy na małym ekranie telewizyjnym są m ało czytelne, nie orientują w przestrzeni. Słuchacze m ają trudności w przeniesieniu elem entów m apy z obrazu AV na m apę ścienną, czy do atlasu, tym bardziej że wszystkie objaśnienia i napisy są w obcym dla nich języku - języku polskim. D u ż ą rolę w procesie nauczania m oże spełniać podkład muzyczny filmu. T ło muzyczne bowiem intensyfikuje stany em ocjonalne słuchaczy, podkreśla wymow ę ob razu i kom en tarza. Jeżeli są to fragm enty z oryginalnych dzieł, zw iązanych z danym okresem historycznym, to podkład muzyczny posiada tak że w alory poznawcze. Po kilku latach stosow ania techniki video na zajęciach z historii w Studium, należy stwierdzić, że program y AV, chociaż ich efektyw ność dy da ktyczna wydaje się być znacznie niższa niż w polskich szkołach, m ogą spełniać ważną rolę w procesie nauczania studentów cudzoziem ców 3. 3 A. S u c h o ń s k i, O efektywności szkolnych programów telewizyjnych, W iadomości H istoryczne 1976, n r 4, s. 162.

5 C ZĘ ŚĆ 2. KOM PU TER ( Mirosława Ledzion) K om p uter w yposażony w odpow iednie program y, w spółpracujący z tzw. urządzeniami peryferyjnymi: druka rką, ploterem, skanerem, ekranem ciekłokrystalicznym, czytnikiem płyt kom paktow ych jest uniw ersalnym środkiem dydaktycznym. M oże pełnić funkcje środków tradycyjnych: m apy, planszy, album u, tekstu źródłow ego, słow nika, tablicy i wielu środków technicznych: rzutnik a slajdów, epidiaskopu, częściowo także m agnetow idu i m agnetofonu. W ydaje się wspaniałym narzędziem do realizacji kształcenia m ultimedialnego4. O możliw ościach w ykorzystania kom putera decyduje program. W n au czaniu, uczeniu się historii przydatne są program y pozwalające: a) napisać i sform ato w ać tekst oraz dołączyć do niego ilustracje (edytory tekstow e i tekstow o-graficzne), b) stw orzyć diagram y, wykresy, schem aty, skom plikow ane rysunki, ru chom e obrazy (arkusze kalkulacyjne, program y graficzne i anim acyjne), c) grom adzić, porządkow ać i szybko wyszukiw ać inform acje (bazy d a nych)5. Umiejętność posługiwania się wymienionymi rodzajami programów pomoże nauczycielow i w sporządzeniu rozm aitych, ściśle przystosow anych do potrzeb danej lekcji i grupy uczniów środków dydaktycznych, a zatem usprawni proces nauczania. W ostatnich latach próbuje się tw orzyć specjalistyczne program y dydaktyczne wspomagające nauczanie przedmiotów ścisłych i także humanistycznych. Powstaje rów nież teoria ich budow y i funkqonow a nia6. W zakresie nauczania historii brakuje jednak program ów uniwersalnych, które m ożna by użytkow ać w rozmaitych typach szkół, na wielu poziomach, w realizacji różnych tematów. Istnieją p rog ram y o funkcjach ilustracyjno-inform a cyjno-kontrolnych dostosowane d o nauczania podającego. Są one zbiorem środków poglądowych, symbolicznych, tabel i zadań testowych. M ogą stanowić obudow ę dydaktyczną ko nkretn ych lekcji zintegrow aną przez kom puter. Pow stały też program y w postaci gotow ych testów w yboru bądź uzupełnień, służące tylko do spraw dzania wiedzy. Istnieją kom puterow e zestawy w iadomości na określony tem at (np. baza danych PIA ST). Z aopa trzono je w indeksy i katalogi umożliw iające dotarcie do informacji. 4 A. S u c h o ń s k i, Komputer a nauczanie i uczenie się historii, W iadomości Historyczne 1989, nr 5, s H. B i a ł e k, G. C h o m i c k i, Możliwość wykorzystania komputerów w nauczaniu i uczeniu się historii, W iadomości Historyczne 1993, n r 5, s J. M o r b i t z e r, M ikrokomputer jak o narzędzie nauczania, W iadomości Historyczne 1993, n r 4, s ; A. S z e w c z y k, Kryteria klasyfikacji i oceny komputerowych programów dydaktycznych, [w:] System y telewizji dydaktycznej w edukacji nauczycieli, red. Z. Zuber, Zielona G ó ra 1988, s

6 O drębną grupę program ów stanow ią gry kom puterow e o scenariuszach o partych na realiach historycznych. N iektóre z nich przypom inają gry planszow e, gdzie uczestnik m usi posiadać odpow iednią wiedzę lub zdobyw ać ją w czasie gry, żeby posuw ać się do przodu. Inne podobne są do historycznego filmu przygodow ego, którego głównym bohaterem - politykiem, wodzem, podróżnikiem - staje się sam grający. M usi on rozwiązyw ać problem y, doko nyw ać w yborów dysponując ograniczonym i środka m i7. W ymienione program y, jeśli tylko nie zawierają błędów m erytorycznych czy estetycznych, m ogą wpływać na rozbudzenie zainteresow ań historycznych, utrw alać fak ty, naw et rozw ijać umiejętność historycznego myślenia. Program y te, choć są z pew nością atrakcyjnymi środkam i dydaktycznym i, w ydają się m ało przydatne w pracy ze studentam i cudzoziemcami. U łożono jc zgodnie z program em nauczania historii w szkole podstaw ow ej bądź średniej, przeznaczono do w ykorzystania podczas określonych lekcji dla polskich uczniów. Nauczyciel, posługujący się tymi program am i, nie m oże zmienić zaw artych tam treści ani sform ułow ań. W SJPC realizowany jest inny niż w polskich szkołach program nauczania historii. D ostosow an o go ściśle do potrzeb i możliwości słuchaczy Studium. Istnieją dw ie główne odm iany program u: ekonom iczna i hum anistyczna oraz kilka w ariantów każdej z nich. N a podstaw ie wieloletniej praktyki SJPC w iadom o, że w pracy ze studentam i cudzoziemcam i efektyw ne jest n auczanie głęboko zindyw idualizow ane. O m ów ionych wyżej program ów nie m ożna przystosow ać do zróżnicow anych i zmieniających się potrzeb słuchaczy Studium. Nauczyciel historii w SJPC i inform atyk opracow ali pró bną wersję uniw ersalnego p rogram u w spom agającego nauczanie historii studentów cudzoziem ców 8. Program nie zawiera treści historycznych, jest natom iast rodzajem narzędzia, które zależnie od woli i pom ysłów nauczyciela może służyć po daw aniu inform acji, kształceniu umiejętności, kontroli i utrw alaniu wiedzy9. Program pozw ala nauczycielowi ułożyć dow olny test w yboru10. T est m oże obejm ow ać m ateriał jednej lub wielu lekcji, m oże dotyczyć zagadnień z zakresu historii politycznej, gospodarczej, społecznej, także z historii ku ltury; może być dow olnie rozbudow any, zaopa trzony w rozm aite notatk i pomocnicze i odsyłacze. Program pozw ala grom adzić testy - tw orzyć testotekę, a także kataloguje wyniki pracy studentów nad testam i. 7 B i a ł e k, C h o m i c k i, op. cii., s. 298; M o r b i t z e r, op. cit., s Program zapisany jest na dyskietce. Stanowi on integralną część referatu. 9 Program może wspomagać nauczanie różnych przedmiotów: biologii, geografii, chemii, języka polskiego itd. Nadaje się do wykorzystania wszędzie, gdzie jest zasadne stosowanie testów. 10 Istnieje możliwość rozbudowania programu o test uzupełnień i krótkich odpowiedzi na pytania.

7 Program jest tak ułożony, aby pom óc studentow i pow tórzyć i utrw alić przerob ion y m ateriał. Umożliw ia mu kontrolę, rów nież obiektyw ną ocenę własnej wiedzy i um iejętności, po nadto ułatw ia zdobyw anie inform acji uzupełniających. W ykorzystanie p rogram u przedstaw ia się inaczej z pozycji nauczyciela, inaczej z pozycji stud en ta. Po uruchomieniu program u nauczyciel może zapisać w k om puterze zadania testowe. Z ostaną one zapam iętane i po num erow ane w takiej kolejności, w jakiej je w prow adzono. Przy każdym zadaniu kom puter będzie przypominał o zaznaczeniu prawidłowej odpowiedzi. Jeśli nauczyciel stwierdzi, że którekolw iek z pytań jest niewłaściwe lub źle sform ułow ane, m oże do konać dowolnej m odyfikacji. K om puter za każdym razem uaktualni numerację. Z adania nie m uszą ograniczać się do formy tekstowej. M o gą być zilustrowane diagramem, wykresem, rysunkiem, zdjęciem, m apą, zależnie od zamierzeń nauczyciela. K om p ute r proponuje użytkownikow i napisanie notatki pomocniczej do każdego zad ania. Nauczyciel m oże nadać tej notatce treść, ja k ą uzna za najlepszą. W ydaje się, że w konkretnym teście między zadaniam i i od pow iadającymi im no tatk am i pom ocniczymi musi w ystąpić ścisła zależność, jedne i drugie pow inny służyć realizacji tego samego celu. Student widzi nota tkę n a ekranie m on itora tylko wtedy, kiedy udzielił błędnej odpowiedzi. Nauczyciel za pom o cą notatki przekazuje słuchaczowi inform acje, które w przyszłości (np. przy ponow nym rozwiązywaniu testu) ułatwią m u popraw ną odpow iedź. W teście pełniącym funkcję wyłącznie kontrolną m ogą zaw ierać dowolnie w yrażone stw ierdzenie błędu, np. słowo źle. Jeżeli nauczyciel przeznaczy test do utrw alenia w iadomości, umieści w notatka ch krótkie prawidłow e odpow iedzi. Jeśli celem testu będzie poszerzenie wiedzy studentów lub kształtow anie określonych umiejętności, w notatka ch znajdą się w yczerpujące w yjaśnienia, fotografie, rysunki, m apy, odsyłacze do książek, filmów itp. Nauczyciel za po m o cą program u może stw orzyć dow olną liczbę testów i przechow yw ać je na dyskietkach. M usi każdem u z nich nadać tytuł, aby kom puter umiał je skatalogow ać i wyszukiwać. Nauczyciel m oże zawsze wrócić do opracow anych już testów, przystosow ać je do aktualnych potrzeb, m oże zapisać w pamięci ko m putera wiele w ariantów tego samego testu. W inny sposób pracuje z programem student. Po uruchomieniu program u wpisuje on w odpow iednie okienko na ekranie swoje imię, nazw isko, nr grupy i w ybiera z katalog u test. N astępnie odczytuje pierw sze zadanie, ogląda dołączony do niego m ateriał ilustracyjny i w skazuje odpow iedź. Jeśli rozw iązanie jest praw idłow e, na ekranie pokazuje się duży napis dobrze. Jednocześnie użytkow nik zostaje poinform ow any, że otrzym ał punkt za pop raw n ą odpow iedź. Jeśli student w ybrał błędne rozw iązanie, na ekranie otw iera się o kn o zatytu łow ane Pomoc. Zaw iera ono notatkę, ja k ą nauczyciel

8 sporządzi! do tego właśnie zadania. Student m oże dow olnie długo czytać i analizow ać treść notatki. Program nic pozw ala m u jednak popraw ić odpowiedzi i uzyskać punktu. Po zakończeniu pracy nad pierwszym zadaniem (niezależnie od jej rezultatu) student przechodzi do następnego. Z a każde praw idłow e rozw iązanie otrzym uje 1 punkt. Po ostatnim pytaniu testu k om pu ter inform uje użytkow nika, ile uzyskał punktów, na ile możliw ych do uzyskania. Program nie pozw ala studentow i dokonyw ać jakichkolw iek m odyfikacji w teście ani w racać do poprzednich zadań. Program k atalo guje wszystkie próby rozw iązyw ania testów. W pamięci k om pute ra za każdym razem zostaje odnotow ane imię i nazw isko studenta, n um er grupy, d a ta dzienna, tytuł testu, liczba pytań oraz wynik - ilość uzyskanych p unktów. N auczyciel m a do katalogu sw obodny dostęp. M oże spraw dzić, kto i kiedy pracow ał, nad jakim i testam i, ile razy próbow ał rozw iązać dany test, z jakim skutkiem. Program ułatw ia nauczycielowi analizę w yników nauczania, ocenę pracy studentów, zdobycie inform acji, z jak im i zagadnieniam i, którzy słuchacze m ają najwięcej kłopotów. Pozw ala więc racjonalnie planow ać proces nauczania, umożliwia także efektywne realizow anie zasady indywidualizacji. D o pełnego wykorzystania programu potrzebna jest pracow nia wyposażona w k om putery przynajm niej średniej klasy połączone w sieć. W takiej pracow ni mogłyby odbyw ać się lekcje prow adzone m e todą poszukującą, w czasie których o dpow iednio skonstruow any te st służyłby po daw aniu nowego m ateriału w atrakcyjnej formie. T u również nauczyciel m iałby m ożliw ość realizow ania zindyw idualizow anej kontroli w iadom ości, dając każdem u słuchaczow i inne zadania testowe. W pracow ni studenci m ogliby sami p o zajęciach rozwiązyw ać testy zalecone przez nauczyciela i w ten sposób utrw alać m ateriał, doskonalić umiejętności, pogłębiać wiedzę ucząc się o pró cz historii obycia z kom puterem. O bsługa przez stu den ta prezentow anego program u jest bardzo prosta. Po kilku nastom inu tow ym przeszkoleniu osoba, k tó ra nigdy nie pracow ała z kom puterem, pow inna umieć korzystać z program u. W ydaje się, że użytkow anie w Studium - w procesie nauczania - uczenia się historii program ów kom puterow ych, uw zględniających potrzeby i m ożliwości studentów cudzoziemców, w płynęłoby korzystnie na poziom ich wiedzy i umiejętności. Oczywiście należy pamiętać, że kom puter nie zastępuje w ykładow cy w prow adzeniu zajęć. Procesem nauczania kieruje nauczyciel i on decyduje o zastosow aniu odpow iednich środków dydaktycznych.