MIĘDZY RELACJONIZMEM A SUBTSANCJALIZMEM
|
|
- Henryka Wieczorek
- 5 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Paweł Skowroński Uniwersytet Śląski Wydział Nauk Społecznych Instytut filozofii MIĘDZY RELACJONIZMEM A SUBTSANCJALIZMEM PROBLEMATYKA STATUSU ONTYCZNEGO CZASU I PRZESTRZENI NA PRZYKŁADZIE XVIII-WIECZNEGO SPORU MIĘDZY NEWTONEM, LEIBNIZEM, CLARKIEM I BERKELEYEM. Wstęp Czas i przestrzeń w filozofii były wielorako rozumiane w filozofii, można wyróżnić bowiem takie znaczenia, jak np. c zas psychologiczny i fizjologiczny, które są uwarunkowane antropologicznie i odnoszą się do czasu przeżywanego przez podmiot 1, które chociaż są ciekawą tematyką, to nie będą przedmiotem tej pracy. Filzoofia czasu, którą jest tematem tej pracy, odnosi się do innego sposobu rozumienia, które jest wolne od antropologizmów lub psychologizmów. Tak rozumiana filozofia zajmuje się definicją czasu fizycznego, badaniem jego stosunku do świata materialnego (który w tej pracy jest rozumiany jako teoriomnogościowy zbiór wszystkich punktowych zdarzeń fizycznych, gdzie termin zdarzenie punktowe oznacza zdarzenie, które nie jest czasoprzestrzennie rozciągłe 2 ) lub innymi jego własnościami 3. To rozróżnienie pozwala na przejście do przedstawienia stanowisk, które odnoszą się do czasu fizycznego. To rozróżnienie pozwala na przejście do przedstawienia stanowisk, które odnoszą się do czasu fizycznego. Należy też dodać, że czas w takim rozumieniu jest wielkością fizyczną, będącą miarą zmienności zjawisk, umożliwiającą określanie kolejności zdarzeń i pomiar różnicy między zdarzeniami. Jest wielkością 1 Zob.: Z. Augustynek: Natura czasu. (Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975), s 9. 2 Zob.: Idem: Własności czasu. (Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970), s Zob.: Idem: Natura, s
2 jednowymiarową i anizotropową ma wyznaczony kierunek: płynie z przeszłości do przyszłości 4. Pojęcie przestrzeni zrodziło się stosunkowo niedawno, bo w reakcji na osiągnięcia Mikołaja Kopernika i pojawienie się nowych teorii kosmologicznych. Spowodowało, że dotychczasowa nauka nie mogła się utrzymać i potrzebna była nowa terminologia naukowa, która byłaby w stanie spełnić wymogi nowopowstałego przyrodoznawstwa. Jako pierwszy takie pojęcie utworzył Kartezjusz, tworząc podstawy analizy matematycznej. Według filozofa, przestrzeń wszechświata jest rozciągająca się w nieskończoność trójwymiarową przestrzenią euklidesową 5. Przestrzeń w odróżnieniu od czasu, jest wielkością trójwymiarową i izotropową (jest bez wyróżnionego kierunku). Należy zacząć od prezentacji problemu ontologii czasu i przestrzeni, tj. jakiego rodzaju bytem są czas i przestrzeń czy są niezależnie istniejącym bytem, czy też są pochodne względem rzeczywistości. Stanowiska te to substancjalizm i relacjonizm. Wśród tych koncepcji występuje też stanowisko czasu absolutnego i czasu relatywistycznego. Głównym problemem tego sporu jest to, czy upływ czasu wszędzie jest taki sam, czy jest zależny od obserwatora lub układu odniesienia. Status ontologiczny czasu i przestrzeni Rozważania nad statusem ontologicznym czasu i przestrzeni pojawiły się stosunkowo niedawno, bo dopiero wraz z wystąpieniem Isaaca Newtona. W swoim dziele podał sposób rozumienia czasu, który spotkał się z krytyką Gottfrieda Wilhelma Leibniza 6.. Pomimo tego, że w sporze o czas i przestrzeń Newton nie brał bezpośredniego udziału, był on reprezentowany przez ucznia, anglikańskiego duchownego Samuela Clarke a. Spór rozpoczął się w momencie, gdy księżna Karolina Walijska poprosiła Clarke a o przetłumaczenie Teodycei Leibniza. W reakcji Niemiec napisał list do księżnej będący również filozoficzną krytyka poglądów Newtona - gdzie próbował dowodzić, że Clarke jest osobą nieodpowiednią do pracy translatorskiej. Gdy list Leibniza został przekazany duchownemu, rozpoczęła się polemika między dwoma uczonymi, która trwała od roku 1715 aż do śmierci filozofa w Rezultatem było pojawienie się dwóch stanowisk w filozofii 4 Zob.: T. Pabjan: Czas. W: Encyklopedia Filozofii Przyrody. (Katolicki Uniwersytet Lubelski), s. 1. [dostęp: 2 sierpnia 2014]. World Wide Web 5 Zob.: M. Heller i T. Pabjan: Elementy filozofii przyrody. (Kraków: Copernicus Center Press, 2014), s. 26. s Zob.: M. Heller: Fizyka ruchu i czasoprzestrzeni. (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993), 7 Zob.: Ibidem, s
3 czasu i przestrzeni substancjalizm i relacjonizm. Pierwsze reprezentował Netwon, drugie Leibniz.. Zanim jednak przejdę do dalszego omówienia tych stanowisk, muszę wpierw dokonać rozróżnienia pewnych terminów, które mogą spowodować niejasności. Zwykło się przyjmować, że nazwa substancjalizm jest traktowana zamiennie z nazwą absolutyzm. Ale po sformułowaniu szczególnej teorii względności (w roku 1905), pojawiły się nowe znaczenia tych nazw. Dlatego dokonuję koniecznego rozróżnienia, gdy używam przymiotnika absolutny w kontekście czasu i przestrzeni. Po pierwsze należy zwrócić uwagę na sens ontologiczny tego przymiotnika, który jest związany z terminologią nowożytną a współcześnie jest związany z substancjalizmem. Drugi sens tego przymiotnika jest związany z rozumieniem kinematycznym, gdzie absolutny odnosi się do miary upływu czasu. Gdy omawiam poglądy filozofów nowożytnych, to zaznaczam, że przymiotnik absolutny jest rozumiany w sensie ontologicznym. Absolutny czas i absolutna przestrzeń - substancjalizm Przez substancjalizm rozumie się taką koncepcję czasu i przestrzeni, która głosi, że wielkości te są obiektami, które istnieją niezależnie od materii. Carl Friedrich von Weizsäcker stwierdza, że taki pogląd prowadzi do dualizmu materii i czasoprzestrzeni, gdzie czasoprzestrzeń istnieje jako przedmiot sui generis w swoim własnym rodzaju 8. Można wskazać na dwie odmiany tego poglądu. Pierwszym z nich jest substancjalizm umiarkowany, który głosi równorzędność ontyczną czasu i przestrzeni (czasoprzestrzeni) ze światem materialnym. Drugie stanowisko jest substancjalizmem skrajnym, który głosi redukowalność świata materialnego do czasu i przestrzeni. Marek Łagosz wskazuje na to, że należy odróżnić kategorie redukowalności epistemologiczno-metodologicznej od redukowalności ontologicznej. Redukcja epistemologiczno-metodologiczna ma charakter wyjaśniającej procedury, która pozwala docierać do głębszych warstw rzeczywistości, gdzie jej efektem nie musi być odrzucenie istnienia świata w pewnym momencie czasu i przestrzeni. Natomiast, gdy chodzi o redukowalność ontologiczną, Łagosz rozumie ją jako redukcję eliminacyjną, która sprowadza pewien rodzaj bytów do innego rodzaju bytów. Substancjalizm silny jest redukcją w sensie epistemologiczno-metodologicznym 9. Jeżeli mielibyśmy skategoryzować myśl Isaaca Newtona, to wpisywałaby się w historię empiryzmu brytyjskiego. Wiąże się to z faktem, że jego poglądy nie były efektem 8 Zob.: C.F. von Weizsäcker: Jedność przyrody. Tłum. K. Napiórkowski i inni (Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1978), s Zob.: M. Łagosz: Realność czasu. (Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007), s
4 apriorycznej spekulacji filozoficznej, lecz wywodził ją ze swojej mechaniki, która rozpoczęła nowy rozdział w historii nauki. W przypadku określenia czasu w koncepcji Newtona ważne jest przytoczenie klasycznej zasady względności. Stwierdza ona: Jeśli mamy ciało zanurzone w pewnej przestrzeni, to ich ruchy wzajemne w odniesieniu do siebie nawzajem są takie same bez względu na to, czy przestrzeń ta jest w spoczynku, czy porusza się jednostajnie wzdłuż linii prostej, nie wykonując ruchu obrotowego. Współcześnie pojęcie ciała zastępuje się układem odniesienia. Natomiast takie układy odniesienia, które poruszają się względem siebie jednostajnie i prostoliniowo są znane jako i nercjalne układy odniesienia. Daje to możliwość wyrażenia klasycznej zasady względności w ten sposób w mechanice klasycznej wszystkie inercjalne układy odniesienia są równouprawnione (żaden z nich nie jest wyróżniony) 10. Newton przedstawia swoje poglądy na czas i przestrzeń w Scholium do definicji w pierwszej księdze Philosophiae Naturalis Principia Mathematica. Doprecyzowuje w niej pojęcie czasu i przestrzeni, a także dokonuje rozróżnienia między absolutnym i względnym czasem i przestrzenią. Na temat czasu twierdzi: Absolutny matematyczny i prawdziwy czas sam w sobie i przez jego naturę płynie równo w odniesieniu do wszystkiego zewnętrznego, który inaczej zwie się trwaniem; względny i powszechny czas jest pewną zmysłowo postrzegalną, zewnętrzną (czy to dokładną, czy to nierówną) miarą trwania poprzez ruch, który jest powszechnie używany zamiast czasu, tak jak nasza godzina, dzień, miesiąc, rok. 11 Dalej podaje definicję przestrzeni: Absolutna przestrzeń przez jej własną naturę niezależnie od wszystkiego zewnętrznego pozostaje ta sama i nieruchoma. Przestrzeń względna jest pewnym ruchomym wymiarem lub miarą przestrzeni absolutnych; którą nasze zmysły obierają jako położenie w odniesieniu do ciała i która jest potocznie brana za przestrzeń nieruchomą. Taka jest miara przestrzeni podziemnej, powierzchni lub przestrzeni gwiezdnej określona przez jej położenie względem Ziemi. Absolutna i względna przestrzeń są takie same co do kształtu i wielkości, ale nie zawsze są ilościowo tymi samymi. Bowiem jeżeli na przykład Ziemia porusza się, przestrzeń naszego powietrza, która względnie i w odniesieniu do Ziemi pozostaje zawsze taka sama, będzie w jednej chwili jedna częścią przestrzeni absolutnej, zaś w innej chwili będzie inna jej częścią i co jest absolutnie zrozumiałe, zmiana ta będzie w sposób ciągły kontynuowana Zob.: M. Heller i T. Pabjan: Elementy, s Por.: I. Newton: Matematyczne zasady, s Por.: Ibidem, s
5 Absolutny czas i absolutna przestrzeń mają charakter obiektów, podczas gdy czas względny i względna przestrzeń są tylko miarami ich absolutnej postaci. Absolutny czas i absolutna przestrzeń istnieją niezależnie od czegokolwiek zewnętrznego, są niezmiennym tłem dla świata zjawisk. Procesy fizyczne nie wywierają żadnego wpływu na ich strukturę. Tak rozumiany czas towarzyszy wszystkim zdarzeniom świata materialnego, ale nie jako własność tych zdarzeń, lecz jako analogiczny do świata materialnego obiekt. Same momenty istnieją niezależnie od zdarzeń, natomiast zdarzenia zawsze wymagają czasu, tj. nie mogą być pozaczasowe. W takim ujęciu czas może być pozbawiony elementów, tj. zdarzeń. Podobnie wygląda sytuacja z przestrzenią 13. Pozostaje ona niezależnym tłem, w którym mogą wystąpić zdarzenia i nie ma zdarzeń pozaprzestrzennych. Nie stanowi ona ich własności, ale sama jest specyficznym obiektem i, podobnie jak w przypadku absolutnego czasu, dopuszcza istnienie momentów bezzdarzeniowych. Nie istnieje także nic, co determinowałoby przestrzeń w jakikolwiek sposób, więc jej własności pozostają niezależne od własności czasu. Nie oznacza to jednak, że stanowisko substancjalizmu prowadzi w sposób konieczny do odrzucenia istnienia świata w jakimś momencie. Jedynie głosi niezależność własnościową czasu i przestrzeni, a świat fizyczny jedynie jest pochodnym w stosunku do nich; masa, ładunek i pola fizyczne są ich własnościami. Czyli jest to zabieg redukcji w sensie epistemologiczno-metodologicznym. W skrócie można powiedzieć, że stanowisko substancjalne ujmuje czas lub przestrzeń jako autonomiczne obiekty. Newton mylił się sądząc, że jego mechanika zakłada absolutną przestrzeń. Dynamika Newtona nie zakłada absolutnego spoczynku i, przez to, nie zakłada absolutnej przestrzeni 14. Pogląd substancjalizmu m.in. wynikał z motywacji teologicznofilozoficznych poglądów Newtona, o których pisze Leibniz: Wydaje się, że religia naturalna bardzo słabnie. Wielu uważa dusze za cielesne, jeszcze inni za cielesnego maja samego Boga. Pan Locke i jego stronnicy powątpiewają, co najmniej w to, czy dusze nie są materialne i z natury swej podatne na zniszczenie. Pan Newton powiada, że przestrzeń jest narzędziem, którego Bóg używa, aby doznawać rzeczy.. 15 Newton w swoich poglądach głosił, że czas i przestrzeń są narzędziami Boga, które miałyby umożliwiać mu kontakt ze światem materialnym. Czas miał być narzędziem Bożej 13 Zob.: Z. Augustynek: Własności czasu, s Zob.: M. Heller i T. Pabjan: Elementy...,s Por.: G. W. Leibniz: Polemika z S. Clarke iem. W: Idem: Wyznanie wiary filozofa: Rozprawa metafizyczna. Monadologia. Zasady natury i łaski oraz inne pisma filozoficzne. Inne pisma filozoficzne. Tłum. S. Cichowicz i inni. (Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969), s
6 wieczności, a przestrzeń narzędziem Bożej wszechobecności27. Pomimo tego należy pamiętać, że teoretycznymi fundamentami jego koncepcji była matematyka, występująca w jego mechanice. Warto dodać, że z zasad jego dynamiki wynika, że nowożytna mechanika nie przyjmuje absolutnego spoczynku, a tym samym pogląd Newtona jest słabo uzasadniony na gruncie jego nauki. Koncepcja Newtona spotkała się w XVII wieku z krytyką ze strony Leibniza i Berkeleya. Sukcesy mechaniki klasycznej spowodowały, że poglądy angielskiego fizyka stanowiły wzór myślenia o czasie i przestrzeni aż do przełomu XIX i XX wieku30. Dopiero doświadczenie Michelsona - Morleya 16, krytyka Ernsta Macha 17 i powstanie mechaniki relatywistycznej 18 sprawiły, że koncepcja absolutnego układu inercjalnego straciła na swojej atrakcyjności. Należy mieć na uwadze to, że koncepcja absolutnej czasoprzestrzeni nie została zanegowana, a jedynie osłabły sympatie związane z tym stanowiskiem. Czas i przestrzeń jako własność zdarzeń relacjonizm Przez relacjonizm rozumiem taka koncepcję czasu i przestrzeni (czasoprzestrzeni), która głosi, że wielkości te są relacjami, które nie istnieją jako byty samodzielne i samoistne względem zdarzeń świata materialnego. Oznacza to, że fundament bytowy tych relacji znajduje się w innych przedmiotach, tj. w zdarzeniach 19. Należy mieć przy tym świadomość, że relacjonizm nie musi implikować relatywistycznej teorii czasu, bo czas może być relacyjny, ale jego upływ może być takim sam we wszystkich układach (i taka właśnie jest teoria Leibniza) 20. Wcześniej wspomniany oponent Newtona, Leibniz, zaproponował koncepcję relacyjnej przestrzeni i relacyjnego czasu 21 Celem filozofii Leibniza było zbudowanie modelu świata przez wyprowadzenie go z kilku podstawowych zasad logicznych. Tymi zasadami są zasada sprzeczności a raczej niesprzeczności dzięki której możemy przypisać zdaniom prawdę lub fałsz, i zasada racji dostatecznej. Druga z nich głosi, że żaden fakt nie jest rzeczywisty, istniejący, żadna wypowiedź nie jest prawdziwa, gdy nie można podać przyczyny, która 16 Zob.: Ibidem, s Zob.: M. Heller: Fizyka ruchu i czasoprzestrzeni, s Zob,M. Heller i T. Pabjan: Elementy, s Zob.: Marek Łagosz: Realność czasu, s Zob.: Ibidem, s Gdy Newton wyprowadzał swoje poglądy z fizyki, Leibniz postępował na odwrót racjonalna metafizyka miała dostarczyć zasad i teorii dla ufundowania fizyki. Dlatego można wpisać polemikę Leibniza- Newtona do historii sporów empiryzmu z racjonalizmem. Relacyjna koncepcja wydaje się obecnie bardziej atrakcyjna, ale należy pamiętać, że cały jego relacjonizm był bardziej domysłem, niż efektem systematycznie prowadzonej nauki empirycznej. Dlatego koncepcja Newtona była bardzo mocną konkurencją dla Leibniza. 6
7 mogłaby je uwarunkować 22. Jednak dlatego, że te racje często pozostają dla nas nieznane, zasada ta nie jest dla nas zasada logiczną. Jest ona logiczna dla Boga, ponieważ dedukuje on rzeczywistość z przesłanek logicznych. Nie ma dla niego takiego zdarzenia, które nie byłoby koniecznym wynikaniem z logicznych aksjomatów. Ludzie nie są w stanie tego dostrzec, wiec mogą sobie jedynie dobierać jakieś racje, które zwiększają prawdopodobieństwo danego faktu, czyli racje dostateczne. Filozof twierdzi, że czasu i przestrzeni nie można pojmować substancjalnie, bo mają one charakter relacji. W polemice z Clarkiem pisał:: Co do mnie, niejednokrotnie podkreślałem, że mam przestrzeń za coś względnego, podobnie jak czas, mianowicie za porządek współistnienia rzeczy [tj. zdarzeń P.S.], podczas gdy czas stanowi porządek ich następstwa. 23 Zgodnie z przyjęta terminologią, przez termin rzecz rozumie się to, co Zdzisław Augustynek nazywał zdarzeniem punktowym (w skrócie zdarzenie ), natomiast rzeczywistość (świat materialny) jest zbiorem tego typu zdarzeń. Dlatego można stwierdzić, że ten zbiór jest porządkowany przez dwie relacje. Pierwsza jest związana z porządkiem współistnienia, tj. równoczesności, zdarzeń tą relacją jest przestrzeń. Druga odnosi się do następstwa zdarzeń jest nią czas. Pojawia się jednak pytanie: dlaczego Leibniz przyjmuje taką koncepcję? Na to pytanie daje odpowiedź poniższy fragment polemiki: Otóż powiadam, że gdyby przestrzeń była bytem absolutnym, to zachodziłoby coś, czego racji dostatecznej niepodobna podać, co jest wiec wbrew naszemu pewnikowi A oto dowód. Przestrzeń jest czymś absolutnie jednorodnym i gdy brak rzeczy w niej umieszczonych jeden punkt w przestrzeni nie różni się absolutnie niczym od punktu drugiego. Otóż przy założeniu, że przestrzeń sama w sobie jest czymś odmiennym od porządku, w jakim pozostają ciała względem siebie, okazuje się, że niemożliwe jest, aby istniała racja, dla jakiej Bóg zachowując te same położenia ciał względem siebie umieścił je w przestrzeni właśnie tak, a nie inaczej, i dla jakiej nie ułożył wszystkiego na opak zastępując (na przykład) zachód wschodem. 24 Substancjalne pojmowanie przestrzeni powoduje, że nie można dla niej odnaleźć racji dostatecznej, dla której danym zdarzeniom można byłoby przypisać, to, a nie inne, miejsce w przestrzeni. Podobnie rzecz ma się z czasem. Nie można niczym uzasadnić zachodzenia 22 Zob.: G.W. Leibniz, Prawdy pierwotne metafizyki. W: Idem: Wyznanie wiary filozofa, s. 88; Idem: Zasady filozofii, czyli monadologia. W: Idem: Wyznanie wiary filozofa, s Zob.: Idem: Polemika z S. Clarke'iem. W: Idem: Wyznanie wiary filozofa, s Zob.: Ibidem, s
8 zdarzeń w danych momentach czasu. Natomiast koncepcja Leibniza jest wolna od tego problemu. Pisze on: Jeśli jednak przestrzeń nie jest niczym innym, jak tym porządkiem czy związkiem, i bez ciał jest niczym innym, tylko możliwością ich umieszczenia w niej, to oba te stany jeden taki, jaki jest, drugi zaś założenia odwrotny nie różniłyby się zgoła między sobą, różnica ich tkwi bowiem jedynie w naszym urojonym założeniu o rzeczywistości przestrzeni samej w sobie, ale naprawdę jeden będzie akurat tym samym, co drugi skoro oba są absolutnie nierozróżnialne; a zatem nie ma potrzeby pytać o rację pierwszeństwa jednego z nich przed drugim. 25 Dalej pisze o czasie: To samo jest z czasem; przyjmując, że ktoś pyta, dlaczego Bóg nie stworzył wszystkiego raczej o rok wcześniej oraz, że ta sama osoba zechce stąd wnosić, iż uczynił coś, dla czego niepodobna znaleźć racji, dla jakiej uczynił właśnie tak a nie inaczej, należałoby mu odpowiedzieć, że jego wywód byłby słuszny, gdyby czas był czymś zewnętrznym wobec rzeczy czasowo trwających, jako że niepodobna znaleźć racji, dla jakiej rzeczy przy zachowaniu tego samego ich następstwa miałyby być połączone raczej z tymi chwilami, niż z innymi. 26 Dlatego, że w koncepcji Newtona można pomyśleć sobie czas i przestrzeń bez zdarzeń, np. przed stworzeniem świata, można domagać się racji tego, że świat powstał w tym, a nie innym momencie. Koncepcja Leibniza nie rodzi takich problemów, bo czas i przestrzeń są tylko relacjami, które są pochodne wobec świata materialnego. Ruch zawsze jest mierzony względem innego układu odniesienia. Zaś pojęcia czasu i przestrzeni powstają na drodze abstrakcji, gdy ludzie dostrzegają jakiś porządek zachodzenia zdarzeń 27. Clarke w polemice z Leibnizem przedstawił (a raczej przekazał dyktowane przez Newtona uwagi) dwa poważne zarzuty. Pierwszy dotyczy pojęcia przestrzeni. Twierdzi, że świat poruszany przez Boga po linii prostej dalej znajdowałby się w tym samym miejscu, tak że nie wystąpiłby jakikolwiek wstrząs przy nagłym wstrzymaniu tego ruchu czyli pojawia się problem zgodności z bezwładnością ciał, która wynika z I prawa dynamiki Newtona 28. Drugi zarzut polegał na tym, że czas nie jest jedynie porządkiem zdarzeń następujących sobie i poza tymi własnościami (topologicznymi) ma jeszcze własności metryczne, czyli da się określić czasową odległość między tymi zdarzeniami45. Uwagi 25 Zob.: Ibidem, s Zob.: Ibidem, s Zob.: Ibidem, s Zob.: Ibidem, s
9 Clarke a są bardzo ważne, gdy rozpatruje się relacjonizm Leibniza, gdyż taka koncepcja nie może rościć praw do obowiązywania, trudności tych się nie przezwycięży. Leibniz jednak nie zdawał sobie sprawy z wagi tych argumentów. Inny współczesny Leibnizowi filozof, Irlandczyk George Berkeley, również podjął się krytyki substancjalizmu. Wychodzi on ze stanowiska immaterializmu. Zakładał, że przedmiot dany w doświadczeniu nie może istnieć inaczej, jak tylko jako zjawisko postrzegane przez umysł. To, co nazywane jest rzeczą materialną jest tylko terminem relacji poznawczej 29. Dlatego celem badania naukowego, zdaniem Berkeleya, powinny być prawa przyrody, które rządzą zjawiskami, a nie opisywanie istoty rzeczy. Z kolei pojęcia prawa przyrody mają być oczyszczone z prób odnalezienia przyczyny sprawcze i celowej, bo te leżą poza obszarem doświadczenia. Prawa mają służyć do przewidywania prawidłowości w naturze. Pogląd ten znany jest pod nazwą fenomenalizm u. Berkeley dokonuje krytyki newtonowskiego substancjalizmu przez odwołanie się do swojej filozofii. Dokonuje najpierw zanegowania rozróżnienia ruchu, czasu i przestrzeni na absolutne i względne, bo w postaci absolutnej musiałaby istnieć niezależnie od ludzkiego umysłu, co jest niemożliwe na gruncie jego filozofii. Dokonuje jednak wzmocnienia tego argumentu przez odwołanie się do samej mechaniki: Wziąwszy pod uwagę powyższe twierdzenia, muszę pomimo wszystko wyznać, iż nie wydaje mi się, aby jakikolwiek ruch mógł nie być ruchem względnym, jako że myśląc o ruchu, musimy sobie koniecznie przedstawić przynajmniej dwa ciała, których odległość, czyli położenie względem siebie, ulega zmianie. Zatem, gdyby istniało tylko jedno ciało, nie mogłoby się poruszać, co wydaje się oczywiste, zważywszy że idea ruchu zawiera w sobie koniecznie ideę relacji. 30 M. Heller zauważa, że słabym punktem tej argumentacji jest jej interpretacja kinematyczna, która nie odwołuje się do pojęcia siły. Dla Newtona było jasne, że kinematycznie wszystkie ruchy jednostajne są względne, tj. wszystkie są równoważne. Według Newtona, dopiero dynamika pozwala zidentyfikować ruch absolutny, gdyż układ odniesienia porusza się absolutnie, względem absolutnej przestrzeni, jeżeli pojawiają się w nim siły bezwładności 31. Berkeley odpierał argument Newtona, sądząc, że siły bezwładności nie świadczą o istnieniu absolutnego ruchu, gdyż są tylko abstrakcjami, o których mechanika 29 Zob.: G. Berkeley: Traktat o zasadach ludzkiego poznania: w którym poddano badaniu główne przyczyny błędów i trudności w różnych dziedzinach wiedzy oraz podstawy sceptycyzmu, ateizmu i niewiary. Tłum. J. S alamon (Warszawa: Zielona Sowa, 2004), s Zob.: G. Berkeley: Traktat o zasadach ludzkiego poznania, s Zob.: M. Heller: Fizyka ruchu i czasoprzestrzeni, s
10 nie może orzekać, że istnieją. W przeciwnym razie mechanika odrzucałaby fenomenalizm i stałaby się ontologią 32. W paragrafie 116, tego samego traktatu, podejmuje krytykę absolutnej przestrzeni: [ ] wynika, że filozoficzna analiza tego, czym jest ruch, nie wskazuje na istnienie absolutnej przestrzeni, różnej od tej, która jest postrzegana za pomocą zmysłów i w powiązaniu z ciałami. To zaś, że nie może ona istnieć poza umysłem, można w jasny sposób stwierdzić na podstawie tych samych zasad, które dowodzą czegoś podobnego w odniesieniu do wszystkich innych przedmiotów poznania zmysłowego.[ ] Gdybym więc założył, że cały świat, wyjąwszy moje własne ciało, został unicestwiony i stwierdził, że pozostaje jeszcze czysta przestrzeń, to nie miałbym na myśli niczego innego, jak tylko to, że wydaje mi się możliwe, aby członki mojego ciała poruszały się swobodnie bez jakiegokolwiek oporu, ale gdyby moje ciało również zostało unicestwione, wówczas nie byłoby żadnego ruchu, a zatem i przestrzeni. 33 Samoistna przestrzeń, zdaniem Berkeleya, jest jedynie pojęciem umysłu, które zostało utworzone na drodze abstrakcji. Nie możemy sobie pomyśleć istnienia czystej przestrzeni, która nie byłaby zajmowana przez jakieś ciało. Z tego wynika, że potrzebne są przynajmniej dwa ciała, aby mógł zaistnieć ruch. Natomiast istnienie przestrzeni wymaga, żeby istniało przynajmniej jedno ciało. Gdy podmiot istnieje sam w czystej przestrzeni, może on odnosić przestrzeń do własnego ciała. Usunięcie tego ciała byłoby równoznaczne z usunięciem przestrzeni. Na pogląd, że do opisu absolutnego przyspieszenia jest niezbędna absolutna przestrzeń, Berkeley stwierdza, że jest to pomyłka Newtona. Wystarczy aby fizycy zastąpili pojęcie absolutnej przestrzeni względną, która będzie określona przez niebo gwiazd stałych czyli odległe galaktyki które jest wystarczająco dobrym układem odniesienia 34. Jeżeli chodzi o rozumienie czasu, to Berkeley stwierdza, że czas jest jedynie pojęciem umysłu, które przedstawia ciąg idei w ludzkim umyśle. Odrzuca jego realizm, bo czas nie może istnieć niezależnie od podmiotu poznającego. Jego stanowisko należy do antropocentrycznego ujęcia czasu, które, z powodu obszaru tej pracy, nie jest czymś, co jest warte szerszego omówienia 35. Gdy chodzi o rozumienie czasu, to Berkeley stwierdza, że czas jest jedynie pojęciem umysłu, które przedstawia ciąg idei w ludzkim umyśle. Odrzuca jego realizm, bo czas nie może istnieć niezależnie od podmiotu poznającego. 32 Zob.: Ibidem, s Zob.: G. Berkeley: Traktat o zasadach ludzkiego poznania, s Zob.: M. Heller: Fizyka ruchu i czasoprzestrzeni, s Zob.: G. Berkeley: Traktat o zasadach ludzkiego poznania, s
11 Zakończenie Relacjonizm jest współcześnie jednym z najbardziej powszechnych stanowisk w filozofii czasu. W minionym stuleciu do najbardziej znanych zwolenników tego stanowiska należeli m.in. Ernst Mach, Henri Poincaré, Albert Einstein i Carl Friedrich von Weizsäcker 36. W Polsce można wymienić takich filozofów jak np. Henryk Mehlberg, który reprezentował je przez 30 lat (w 1966 zmienił swoje stanowisko na substancjalizm); Kazimierz Ajdukiewicz 37, Zdzisław Augustynek oraz Marek Łagosz. Spór pozostaje dalej nierozwiązany. Zarzuty wysunięte przez Clarke a wydają się nadal aktualne. Można również przyjąć za Hellerem, że współczesny aparat pojęciowy w fizyce jest nadal niewystarczający, aby przedstawić ontologię względnej czasoprzestrzeni Zob.: C.F. von Weizsäcker: Jedność przyrody, s Zob.: K. Ajdukiewicz: Język i poznanie. T. 2. (Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985), s Zob.: M. Heller: Fizyka ruchu i czasoprzestrzeni, s
Filozofia, Historia, Wykład IX - Filozofia Kartezjusza
Filozofia, Historia, Wykład IX - Filozofia Kartezjusza 2010-10-01 Plan wykładu 1 Krytyka nauk w Rozprawie o metodzie 2 Zasady metody Kryteria prawdziwości 3 Rola argumentów sceptycznych Argumenty sceptyczne
Bardziej szczegółowoRodzaje argumentów za istnieniem Boga
Rodzaje argumentów za istnieniem Boga Podział argumentów argument ontologiczny - w tym argumencie twierdzi się, że z samego pojęcia bytu doskonałego możemy wywnioskować to, że Bóg musi istnieć. argumenty
Bardziej szczegółowoFilozofia przyrody - Filozofia Eleatów i Demokryta
5 lutego 2012 Plan wykładu 1 Filozofia Parmenidesa z Elei Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej filozofii 2 3 4 Materializm Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej
Bardziej szczegółowoFilozofia, ISE, Wykład III - Klasyfikacja dyscyplin filozoficznych
Filozofia, ISE, Wykład III - Klasyfikacja dyscyplin filozoficznych 2011-10-01 Plan wykładu 1 Klasyczny podział dyscyplin filozoficznych 2 Podział dyscyplin filozoficznych Klasyczny podział dyscyplin filozoficznych:
Bardziej szczegółowoDlaczego matematyka jest wszędzie?
Festiwal Nauki. Wydział MiNI PW. 27 września 2014 Dlaczego matematyka jest wszędzie? Dlaczego świat jest matematyczny? Autor: Paweł Stacewicz (PW) Czy matematyka jest WSZĘDZIE? w życiu praktycznym nie
Bardziej szczegółowoFilozofia, Germanistyka, Wykład I - Wprowadzenie.
2010-10-01 Plan wykładu 1 Czym jest filozofia Klasyczna definicja filozofii Inne próby zdefiniowania filozofii 2 Filozoficzna geneza nauk szczegółowych - przykłady 3 Metafizyka Ontologia Epistemologia
Bardziej szczegółowoARGUMENTY KOSMOLOGICZNE. Sformułowane na gruncie nauk przyrodniczych
ARGUMENTY KOSMOLOGICZNE Sformułowane na gruncie nauk przyrodniczych O CO CHODZI W TYM ARGUMENCIE Argument ten ma pokazać, że istnieje zewnętrzna przyczyna wszechświata o naturze wyższej niż wszystko, co
Bardziej szczegółowoFilozofia, Historia, Wykład VIII - Wprowadzenie do filozofii nowożytnej
Filozofia, Historia, Wykład VIII - Wprowadzenie do filozofii nowożytnej 2010-10-01 Plan wykładu Epistemologia centralną dyscypliną filozoficzną W filozofii starożytnej i średniowiecznej dominującą rolę
Bardziej szczegółowoO argumentach sceptyckich w filozofii
O argumentach sceptyckich w filozofii - Czy cokolwiek można wiedzieć na pewno? - Czy cokolwiek można stwierdzić na pewno? Co myśli i czyni prawdziwy SCEPTYK? poddaje w wątpliwość wszelkie metody zdobywania
Bardziej szczegółowoFilozofia przyrody, Wykład V - Filozofia Arystotelesa
Filozofia przyrody, Wykład V - Filozofia Arystotelesa 2011-10-01 Tematyka wykładu 1 Arystoteles - filozof systematyczny 2 3 4 Różnice w metodzie uprawiania nauki Krytyka platońskiej teorii idei Podział
Bardziej szczegółowoFilozofia, Germanistyka, Wykład IX - Immanuel Kant
Filozofia, Germanistyka, Wykład IX - Immanuel Kant 2011-10-01 Plan wykładu 1 Immanuel Kant - uwagi biograficzne 2 3 4 5 6 7 Immanuel Kant (1724-1804) Rysunek: Immanuel Kant - niemiecki filozof, całe życie
Bardziej szczegółowoPodstawy Procesów i Konstrukcji Inżynierskich. Dynamika
Podstawy Procesów i Konstrukcji Inżynierskich Dynamika Prowadzący: Kierunek Wyróżniony przez PKA Mechanika klasyczna Mechanika klasyczna to dział mechaniki w fizyce opisujący : - ruch ciał - kinematyka,
Bardziej szczegółowoFilozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna.
Filozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna. 2011-10-01 Plan wykładu 1 Filozofia średniowieczna a starożytna 2 3 Ogólna charakterystyka filozofii średniowiecznej Ogólna charakterystyka filozofii
Bardziej szczegółowoSpór o poznawalność świata
ROMAN ROŻDŻEŃSKI FILOZOFIA A RZECZYWISTOŚĆ Spór o poznawalność świata Wydawnictwo WAM Kraków 2012 Spis treści Przedmowa 11 Rozdział I Myślenie filozoficzne w cieniu zwątpienia 15 1. Wprowadzenie 15 2.
Bardziej szczegółowoFilozofia, Historia, Wykład V - Filozofia Arystotelesa
Filozofia, Historia, Wykład V - Filozofia Arystotelesa 2010-10-01 Tematyka wykładu 1 Arystoteles - filozof systematyczny 2 3 4 Podział nauk Arystoteles podzielił wszystkie dyscypliny wiedzy na trzy grupy:
Bardziej szczegółowoFILOZOFOWIE UMYSŁU. Angielskie oświecenie
FILOZOFOWIE UMYSŁU Angielskie oświecenie JOHN LOCKE (1632-1704) NOWY ARYSTOTELES Locke w 1690 roku wydaje swoje podstawowe dzieło filozoficzne: En essay concerning the human understanding (Rozważania dotyczące
Bardziej szczegółowoZAGADNIENIA NA KOLOKWIA
ZAGADNIENIA NA KOLOKWIA RACJONALIZM XVII WIEKU [COPLESTON] A. KARTEZJUSZ: 1. metoda matematyczna i) cel metody ii) 4 reguły iii) na czym polega matematyczność metody 2. wątpienie metodyczne i) cel wątpienia
Bardziej szczegółowoGWSP GIGI. Filozofia z aksjologią. dr Mieczysław Juda
GWSP Filozofia z aksjologią dr Mieczysław Juda GIGI Filozofia z aksjologią [5] Systemy nowożytne: empiryzm Locke a i sceptycyzm Hume a Filozofia z aksjologią [5] Systemy nowożytne: empiryzm Locke a i sceptycyzm
Bardziej szczegółowoCzy i/lub w jakim sensie można uważać, że świat jest matematyczny? Wprowadzenie do dyskusji J. Lubacz, luty 2018
Czy i/lub w jakim sensie można uważać, że świat jest matematyczny? Wprowadzenie do dyskusji J. Lubacz, luty 2018 Do czego odnoszą się poniższe stwierdzenia? Do tego, czym jest matematyka dla świata, w
Bardziej szczegółowoElementy filozofii i metodologii INFORMATYKI
Elementy filozofii i metodologii INFORMATYKI Filozofia INFORMATYKA Metodologia Wykład 1. Wprowadzenie. Filozofia, metodologia, informatyka Czym jest FILOZOFIA? (objaśnienie ogólne) Filozofią nazywa się
Bardziej szczegółowoPrzeszłość i perspektywy protofizyki
Jan Czerniawski Przeszłość i perspektywy protofizyki Koncepcje protofizyki: dział protonauki (przednaukowa refleksja poprzedzająca powstanie dojrzałej postaci fizyki lub teorii fizykalnej) 2 Koncepcje
Bardziej szczegółowoGeorge Berkeley (1685-1753)
George Berkeley (1685-1753) Biskup Dublina Bezkompromisowy naukowiec i eksperymentator Niekonwencjonalny teoretyk poznania Zwalczał ateizm Propagował idee wyższego szkolnictwa w Ameryce Podstawą badań
Bardziej szczegółowoZasady dynamiki Newtona. dr inż. Romuald Kędzierski
Zasady dynamiki Newtona dr inż. Romuald Kędzierski Czy do utrzymania ciała w ruchu jednostajnym prostoliniowym potrzebna jest siła? Arystoteles 384-322 p.n.e. Do utrzymania ciała w ruchu jednostajnym prostoliniowym
Bardziej szczegółowoFilozofia, Germanistyka, Wykład VIII - Kartezjusz
2013-10-01 Plan wykładu 1 Krytyka nauk w Rozprawie o metodzie 2 Idea uniwersalnej metody Prawidła metody 3 4 5 6 Krytyka Kartezjusza Podstawą wiedzy jest doświadczenie Krytyka nauk Kartezjusz - krytyka
Bardziej szczegółowoEGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY Klucz punktowania odpowiedzi MAJ 2010 2 Zadanie 1. (0 2) problemów i tez z zakresu ontologii, epistemologii,
Bardziej szczegółowoKauzalna teoria czasu Henryka Mehlberga
Ks. Tadeusz Pabjan Lublin 31 stycznia 2007 Kauzalna teoria czasu Henryka Mehlberga autoreferat rozprawy doktorskiej Niewiele jest zagadnień, które na styku nauki i filozofii wzbudzałyby tak wiele kontrowersji,
Bardziej szczegółowoFilozofia, ISE, Wykład V - Filozofia Eleatów.
2011-10-01 Plan wykładu 1 Filozofia Parmenidesa z Elei Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej filozofii 2 3 Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej filozofii
Bardziej szczegółowoAndrzej L. Zachariasz. ISTNIENIE Jego momenty i absolut czyli w poszukiwaniu przedmiotu einanologii
Andrzej L. Zachariasz ISTNIENIE Jego momenty i absolut czyli w poszukiwaniu przedmiotu einanologii WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO RZESZÓW 2004 Opiniowali Prof. zw. dr hab. KAROL BAL Prof. dr hab.
Bardziej szczegółowoNIE FAŁSZOWAĆ FIZYKI!
* Jacek Własak NIE FAŁSZOWAĆ FIZYKI! Zdania: 1. Ziemia krąży wokół Słońca 2. Słońce krąży wokół Ziemi Są jednakowo prawdziwe!!! RUCH JEST WZGLĘDNY. Podział Fizyki 1. Budowa materii i oddziaływania 2. Mechanika
Bardziej szczegółowoFilozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk
Filozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk 10 października 2009 Plan wykładu Czym jest filozofia 1 Czym jest filozofia 2 Filozoficzna geneza nauk szczegółowych - przykłady Znaczenie
Bardziej szczegółowoZasady względności w fizyce
Zasady względności w fizyce Mechanika nierelatywistyczna: Transformacja Galileusza: Siły: Zasada względności Galileusza: Równania mechaniki Newtona, określające zmianę stanu ruchu układów mechanicznych,
Bardziej szczegółowoBaruch Spinoza ( )
Baruch Spinoza (1632-1677) Dla jednych: najszlachetniejszy i najbardziej godny miłości z wielkich filozofów (B. Russell). Dla innych: Największy heretyk XVII wieku. Obrońca diabła. Duchowy sabotaŝysta.
Bardziej szczegółowoNazwa. Wstęp do filozofii. Typ przedmiotu. Jednostka prowadząca Jednostka dla której przedmiot jest oferowany
Nazwa Kierunek Poz. kształcenia Jednostka prowadząca Jednostka dla której przedmiot jest oferowany Typ Opis Wstęp do filozofii kognitywistyka studia st. stacjonarne Wydział Filozofii i Socjologii, nstytut
Bardziej szczegółowoCzy możemy coś powiedzieć o istocie Boga?
Przymioty Boga Czy możemy coś powiedzieć o istocie Boga? dowody na istnienie Boga ustaliły, że On jest, ale czy poza wiedzą o Jego istnieniu możemy coś wiedzieć o Jego istocie? Św. Tomasz twierdzi, że
Bardziej szczegółowoSpis treści. Wstęp Wybrane zagadnienia z teorii i metodologii filozofii przyrody... 17
Wstęp... 13 1. Wybrane zagadnienia z teorii i metodologii filozofii przyrody... 17 1.1. Przedmiot, cele i zadania filozofii przyrody... 17 1.2. Współczesne koncepcje filozofii przyrody... 19 1.3. Filozofia
Bardziej szczegółowoUWAGI O ROZUMIENIU CZASU I PRZESTRZENI
UWAGI O ROZUMIENIU CZASU I PRZESTRZENI W FIZYCE I FILOZOFII Wiesław M. Macek Wydział Matematyczno-Przyrodniczy Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Wóycickiego 1/3, 01-938 Warszawa; Centrum Badań
Bardziej szczegółowoFilozofia i etyka. Podyplomowe studia kwalifikacyjne na Wydziale Filozofii i Socjologii UMCS
Filozofia i etyka. Podyplomowe studia kwalifikacyjne na Wydziale Filozofii i Socjologii UMCS 1 Nazwa Wprowadzenie do filozofii 2 Kod Erasmus --- 3 Język wykładowy Polski 4 Strona WWW 5 Godzinowe ekwiwalenty
Bardziej szczegółowoSylabus LICZBA GODZIN. Treści merytoryczne przedmiotu
Sylabus Nazwa Przedmiotu: Teoria bytu (ontologia) Typ przedmiotu: obligatoryjny Poziom przedmiotu: zaawansowany rok studiów, semestr: I rok, semestr II; II rok, semestr I (studia filozoficzne I stopnia)
Bardziej szczegółowo6. Zagadnienia źródła poznania I Psychologiczne zagadnienie źródła poznania
6. Zagadnienia źródła poznania I Psychologiczne zagadnienie źródła poznania Andrzej Wiśniewski Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016 Dwa zagadnienia źródła poznania
Bardziej szczegółowoModele i teorie w kosmologii współczesnej przykładem efektywnego wyjaśniania w nauce
Modele i teorie w kosmologii współczesnej przykładem efektywnego wyjaśniania w nauce ks. Paweł Tambor Wydział Filozofii, Katedra Fizyki Teoretycznej Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Przyrodoznawstwo
Bardziej szczegółowoElementy filozofii i metodologii INFORMATYKI
Elementy filozofii i metodologii INFORMATYKI Filozofia INFORMATYKA Metodologia Czym jest FILOZOFIA? (objaśnienie ogólne) Filozofią nazywa się Ogół rozmyślań, nie zawsze naukowych, nad naturą człowieka,
Bardziej szczegółowoFilozofia, Pedagogika, Wykład III - Filozofia archaiczna
Filozofia, Pedagogika, Wykład III - Filozofia archaiczna 2009-09-04 Plan wykładu 1 Jońska filozofia przyrody - wprowadzenie 2 3 Jońska filozofia przyrody - problematyka Centralna problematyka filozofii
Bardziej szczegółowoJerzy Gołosz Jak nie należy rozumieć sporu między absolutyzmem a relacjonizmem. Filozofia Nauki 21/4,
Jak nie należy rozumieć sporu między absolutyzmem a relacjonizmem Filozofia Nauki 21/4, 117-124 2013 POLEMIKI Filozofia Nauki Rok XXI, 2013, Nr 4(84) Jak nie należy rozumieć sporu między absolutyzmem a
Bardziej szczegółowoŚw. Augustyn, Wyznania, przekład Z. Kubiak, Znak, Kraków 1997
Św. Augustyn, Wyznania, przekład Z. Kubiak, Znak, Kraków 1997 ks. XI 1. Wyznania nie informują Boga, o czym i tak wie, lecz są wyrazem miłości Augustyna do Boga jako Ojca. 2. Augustyn pragnie poznać Prawo
Bardziej szczegółowoPOJECIE BYTU I NICOŚCI W TEORII KWANTOWEJ A
POJECIE BYTU I NICOŚCI W TEORII KWANTOWEJ A RZECZYWISTOŚĆ Wiesław M. Macek Wydział Matematyczno-Przyrodniczy Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Wóycickiego 1/3, 01-938 Warszawa; Centrum Badań Kosmicznych,
Bardziej szczegółowoDavid Hume ( )
David Hume (1711-1776) Chciał być Newtonem nauk o człowieku. Uważał, że wszystkie nauki (oprócz matematyki i logiki), również filozofia, powinny kierować się metodą eksperymentalną, opartą na doświadczeniu.
Bardziej szczegółowoINFORMATYKA a FILOZOFIA
INFORMATYKA a FILOZOFIA (Pytania i odpowiedzi) Pytanie 1: Czy potrafisz wymienić pięciu filozofów, którzy zajmowali się także matematyką, logiką lub informatyką? Ewentualnie na odwrót: Matematyków, logików
Bardziej szczegółowoArgument teleologiczny
tekst Argument teleologiczny i piąta droga św. Tomasza z Akwinu Argument z celowości 1. W świecie obserwujemy celowe działanie rzeczy, które nie są obdarzone poznaniem (np. działanie zgodnie z prawami
Bardziej szczegółowoFizyka współczesna a ontologie Demokryta i Platona
Fizyka współczesna a ontologie Demokryta i Platona Współczesne interpretacje zjawisk mikroświata niewiele mają wspólnego z prawdziwie materialistyczną filozofią. Można właściwie powiedzieć, że fizyka atomowa
Bardziej szczegółowoSCENARIUSZ LEKCJI DO DZIAŁU:
Autorka: Małgorzata Kacprzykowska SCENARIUSZ LEKCJI DO DZIAŁU: Wprowadzenie do filozofii Temat (4): Dlaczego zadajemy pytania? Cele lekcji: poznanie istoty pytań filozoficznych, stawianie pytań filozoficznych,
Bardziej szczegółowoWeronika Łabaj. Geometria Bolyaia-Łobaczewskiego
Weronika Łabaj Geometria Bolyaia-Łobaczewskiego Tematem mojej pracy jest geometria hiperboliczna, od nazwisk jej twórców nazywana też geometrią Bolyaia-Łobaczewskiego. Mimo, że odkryto ją dopiero w XIX
Bardziej szczegółowoZASADY DYNAMIKI. Przedmiotem dynamiki jest badanie przyczyn i sposobów zmiany ruchu ciał.
ZASADY DYNAMIKI Przedmiotem dynamiki jest badanie przyczyn i sposobów zmiany ruchu ciał Dynamika klasyczna zbudowana jest na trzech zasadach podanych przez Newtona w 1687 roku I zasada dynamiki Istnieją
Bardziej szczegółowoCzy świat istnieje w umyśle?
Czy świat istnieje w umyśle? W XVIII wieku żył pewien anglikański biskup irlandzkiego pochodzenia, nazwiskiem George Berkeley (1685-1753). Ten erudyta, który za cel postawił sobie zwalczanie ateizmu, studiował
Bardziej szczegółowoCZAS I PRZESTRZEŃ EINSTEINA. Szczególna teoria względności. Spotkanie I (luty, 2013)
CZAS I PRZESTRZEŃ EINSTEINA Szczególna teoria względności Spotkanie I (luty, 2013) u Wyprowadzenie transformacji Lorentza u Relatywistyczna transformacja prędkości u Dylatacja czasu u Skrócenie długości
Bardziej szczegółowoMIND-BODY PROBLEM. i nowe nadzieje dla chrześcijańskiej antropologii
MIND-BODY PROBLEM i nowe nadzieje dla chrześcijańskiej antropologii CZŁOWIEK JEST MASZYNĄ (THOMAS HOBBES) Rozumienie człowieka znacząco zmienia się wraz z nastaniem epoki nowożytnej. Starożytne i średniowieczne
Bardziej szczegółowoPodstawowy problem mechaniki klasycznej punktu materialnego można sformułować w sposób następujący:
Dynamika Podstawowy problem mechaniki klasycznej punktu materialnego można sformułować w sposób następujący: mamy ciało (zachowujące się jak punkt materialny) o znanych właściwościach (masa, ładunek itd.),
Bardziej szczegółowoDialektycy i antydialektycy. Filozofia XI w.
Dialektycy i antydialektycy Filozofia XI w. Stanowiska Odrodzenie filozofii w XI w. rozpoczęło się od postawienia pytania o to, jak możemy poznać prawdy wiary. Czy możemy je w pełni zrozumieć przy pomocy
Bardziej szczegółowoElementy dynamiki klasycznej - wprowadzenie. dr inż. Romuald Kędzierski
Elementy dynamiki klasycznej - wprowadzenie dr inż. Romuald Kędzierski Po czym można rozpoznać, że na ciało działają siły? Możliwe skutki działania sił: Po skutkach działania sił. - zmiana kierunku ruchu
Bardziej szczegółowoJOANNA GONDEK UNIWERSYTET GDAŃSKI INSTYTUT FIZYKI DOŚWIADCZALNEJ ZAKŁAD DYDAKTYKI FIZYKI 3 XII 2015 TORUŃ
O DOBRZE ZNANYCH ZASADACH DYNAMIKI NEWTONA JOANNA GONDEK UNIWERSYTET GDAŃSKI INSTYTUT FIZYKI DOŚWIADCZALNEJ ZAKŁAD DYDAKTYKI FIZYKI DOBRZE ZNANE ZASADY DYNAMIKI NEWTONA I. Jeśli na ciało nie działajążadne
Bardziej szczegółowoCzy świat istnieje w umyśle?
Czy świat istnieje w umyśle? W XVIII wieku żył pewien anglikański biskup irlandzkiego pochodzenia, nazwiskiem George Berkeley (1685-1753). Ten erudyta, który za cel postawił sobie zwalczanie ateizmu, studiował
Bardziej szczegółowoFilozofia, Socjologia, Wykład II - Podział filozofii. Filozofia archaiczna
Filozofia, Socjologia, Wykład II - Podział filozofii. Filozofia archaiczna 2011-10-01 Plan wykładu 1 Klasyczny podział dyscyplin filozoficznych Metafizyka Ontologia Epistemologia Logika Etyka Estetyka
Bardziej szczegółowoRENÉ DESCARTES (KARTEZJUSZ)
(1596-1650) mal. Frans Hals (1648) RENÉ DESCARTES (KARTEZJUSZ) NAJWAŻNIEJSZE DZIEŁA Discours de la Méthode (Rozprawa o metodzie) 1637 Meditationes de prima philosophia (Medytacje o filozofii pierwszej)
Bardziej szczegółowoArgument teleologiczny
tekst Argument teleologiczny i piąta droga św. Tomasza z Akwinu Tekst piątej drogi (z celowości): Piąta Droga wywodzi się z faktu kierowania rzeczami. Stwierdzamy bowiem, że pewne rzeczy, które są pozbawione
Bardziej szczegółowoEGZAMIN MATURALNY 2011 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2011 FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY MAJ 2011 2 Egzamin maturalny z filozofii poziom rozszerzony Zadanie 1. (0 1) Obszar standardów B. Opis wymagań
Bardziej szczegółowoWielcy rewolucjoniści nauki
Isaak Newton Wilhelm Roentgen Albert Einstein Max Planck Wielcy rewolucjoniści nauki Erwin Schrödinger Werner Heisenberg Niels Bohr dr inż. Romuald Kędzierski W swoim słynnym dziele Matematyczne podstawy
Bardziej szczegółowoEGZAMIN MATURALNY W ROKU SZKOLNYM 2014/2015
EGZAMIN MATURALNY W ROKU SZKOLNYM 204/205 FORMUŁA DO 204 ( STARA MATURA ) FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZ MFI-R MAJ 205 Uwaga: Akceptowane są wszystkie odpowiedzi merytorycznie
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚCI I. WPROWADZENIE - FILOZOFIA JAKO TYP POZNANIA. 1. Człowiek poznający Poznanie naukowe... 16
SPIS TREŚCI P r z e d m o w a... 5 P r z e d m o w a do d r u g i e g o w y d a n i a... 7 P r z e d m o w a do t r z e c i e g o w y d a n i a... 9 P r z e d m o w a do c z w a r t e g o w y d a n i a...
Bardziej szczegółowoHistoria ekonomii. Mgr Robert Mróz. Zajęcia wprowadzające
Historia ekonomii Mgr Robert Mróz Zajęcia wprowadzające 04.10.2016 Plan Organizacja zajęć Warunki zaliczenia Co to jest historia ekonomii i po co nam ona? Organizacja zajęć robertmrozecon.wordpress.com
Bardziej szczegółowoDYNAMIKA dr Mikolaj Szopa
dr Mikolaj Szopa 17.10.2015 Do 1600 r. uważano, że naturalną cechą materii jest pozostawanie w stanie spoczynku. Dopiero Galileusz zauważył, że to stan ruchu nie zmienia się, dopóki nie ingerujemy I prawo
Bardziej szczegółowoTrochę historii filozofii
Natura, a jej rozumienie we współczesnej nauce Janusz Mączka Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych Ośrodek Badań Interdyscyplinarnych Wydział Filozoficzny Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie
Bardziej szczegółowoEGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY Kryteria oceniania odpowiedzi MAJ 2013 2 Zadanie 1. (0 4) Obszar standardów Opis wymagań Znajomość i rozumienie
Bardziej szczegółowoZasady dynamiki Newtona. Autorzy: Zbigniew Kąkol Kamil Kutorasiński
Zasady dynamiki Newtona Autorzy: Zbigniew Kąkol Kamil Kutorasiński 2019 Zasady dynamiki Newtona Autorzy: Zbigniew Kąkol, Kamil Kutorasiński Podstawowa teoria, która pozwala przewidywać ruch ciał, składa
Bardziej szczegółowoFizyka 1 Wróbel Wojciech. w poprzednim odcinku
w poprzednim odcinku 1 Wzorce sekunda Aktualnie niepewność pomiaru czasu to 1s na 70mln lat!!! 2 Modele w fizyce Uproszczenie problemów Tworzenie prostych modeli, pojęć i operowanie nimi 3 Opis ruchu Opis
Bardziej szczegółowoK o n cep cje filo zo fii przyrody
K o n cep cje filo zo fii przyrody Podręczniki filozofii przyrody rozpoczynają się zwykle rozdziałem, w którym uzasadnia się - odwołując się zazwyczaj do historii nauki - że coś takiego jak filozofia przyrody
Bardziej szczegółowoZasady dynamiki przypomnienie wiadomości z klasy I
Zasady dynamiki przypomnienie wiadomości z klasy I I zasada dynamiki Newtona Jeżeli na ciało nie działa żadna siła lub działające siły się równoważą, to ciało pozostaje w spoczynku lub porusza się ruchem
Bardziej szczegółowoEGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY Kryteria oceniania odpowiedzi MAJ 2013 2 Egzamin maturalny z filozofii Część I (20 punktów) Zadanie 1. (0
Bardziej szczegółowo3. Spór o uniwersalia. Andrzej Wiśniewski Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016
3. Spór o uniwersalia Andrzej Wiśniewski Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016 Nieco semiotyki nazwa napis lub dźwięk pojęcie znaczenie nazwy desygnat nazwy każdy
Bardziej szczegółowoCZAS I PRZESTRZEŃ A ŚWIAT FIZYCZNY
ARTYKUŁY ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE W NAUCE XVII / 1995, s. 49 61 Jerzy GOŁOSZ CZAS I PRZESTRZEŃ A ŚWIAT FIZYCZNY WSTĘP Celem niniejszej pracy jest próba analizy związku, jaki łączy między sobą czas i przestrzeń
Bardziej szczegółowoWykład FIZYKA I. 3. Dynamika punktu materialnego. Dr hab. inż. Władysław Artur Woźniak
Wykład IZYKA I 3. Dynamika punktu materialnego Dr hab. inż. Władysław Artur Woźniak Instytut izyki Politechniki Wrocławskiej http://www.if.pwr.wroc.pl/~wozniak/fizyka1.html Dynamika to dział mechaniki,
Bardziej szczegółowoOGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FILOZOFII XIII WIEKU
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FILOZOFII XIII WIEKU POWSTANIE UNIWERSYTETÓW Najwcześniej powstają dwa uniwersytety: Sorbona - Paryż Oxford Uniwersytety zostają zorganizowane na wzór struktury cechowej, w której
Bardziej szczegółowoEGZAMIN MATURALNY W ROKU SZKOLNYM 2014/2015
EGZAMIN MATURALNY W ROKU SZKOLNYM 014/015 FORMUŁA OD 015 ( NOWA MATURA ) FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZ MFI-R1 MAJ 015 Uwaga: akceptowane są wszystkie odpowiedzi merytorycznie
Bardziej szczegółowoFilozoficzna interpretacja doświadczenia mistycznego w ujęciu Mieczysława Gogacza. Izabella Andrzejuk
Filozoficzna interpretacja doświadczenia mistycznego w ujęciu Mieczysława Gogacza. Izabella Andrzejuk Doświadczenie mistyczne w filozofii i teologii Wydaje się, iż ujęcie doświadczenia mistycznego zarazem
Bardziej szczegółowoTomasz Dreinert Zagadnienie "rzeczy samej w sobie" w transcendentalizmie Immanuela Kanta. Pisma Humanistyczne 3,
Tomasz Dreinert Zagadnienie "rzeczy samej w sobie" w transcendentalizmie Immanuela Kanta Pisma Humanistyczne 3, 137-143 2001 Tomasz D reinert ZAGADNIENIE RZECZY SAMEJ W SOBIE W TRANSCENDENTALIZMIE IMMANUELA
Bardziej szczegółowoElementy rachunku różniczkowego i całkowego
Elementy rachunku różniczkowego i całkowego W paragrafie tym podane zostaną elementarne wiadomości na temat rachunku różniczkowego i całkowego oraz przykłady jego zastosowania w fizyce. Małymi literami
Bardziej szczegółowoCZAS I PRZESTRZEŃ EINSTEINA. Szczególna teoria względności. Spotkanie II ( marzec/kwiecień, 2013)
CZAS I PRZESTRZEŃ EINSTEINA Szczególna teoria względności Spotkanie II ( marzec/kwiecień, 013) u Masa w szczególnej teorii względności u Określenie relatywistycznego pędu u Wyprowadzenie wzoru Einsteina
Bardziej szczegółowoKLASYCZNA KONCEPCJA RELIGII
KLASYCZNA KONCEPCJA RELIGII Różnice w koncepcjach religii człowiek Bóg człowiek doświadcza Boga człowiek doświadcza Boga i odnosi się do Niego nie za bardzo wiadomo, czy jakiś przedmiot istnieje można
Bardziej szczegółowoSzczegółowe wymagania edukacyjne na poszczególne oceny śródroczne i roczne z przedmiotu: FIZYKA. Nauczyciel przedmiotu: Marzena Kozłowska
Szczegółowe wymagania edukacyjne na poszczególne oceny śródroczne i roczne z przedmiotu: FIZYKA Nauczyciel przedmiotu: Marzena Kozłowska Szczegółowe wymagania edukacyjne zostały sporządzone z wykorzystaniem
Bardziej szczegółowoUJĘCIE SYSTEMATYCZNE ARGUMENTY PRZECIWKO ISTNIENIU BOGA
UJĘCIE SYSTEMATYCZNE ARGUMENTY PRZECIWKO ISTNIENIU BOGA ARGUMENTY PRZECIW ISTNIENIU BOGA ARGUMENTY ATEISTYCZNE 1 1. Argument z istnienia zła. (Argument ten jest jedynym, który ateiści przedstawiają jako
Bardziej szczegółowoDedukcja transcendentalna
Dedukcja transcendentalna Problem Hume a-kanta Immanuel Kant (1724-1804, Krytyka czystego rozumu 1781, Prolegomena 1783, fragmenty): Na podstawie (samego) doświadczenia poznanie naukowe nie jest możliwe,
Bardziej szczegółowoElementy fizyki relatywistycznej
Elementy fizyki relatywistycznej Transformacje Galileusza i ich konsekwencje Transformacje Lorentz'a skracanie przedmiotów w kierunku ruchu dylatacja czasu nowe składanie prędkości Szczególna teoria względności
Bardziej szczegółowoKinematyka relatywistyczna
Kinematyka relatywistyczna Fizyka I (B+C) Wykład V: Prędkość światła historia pomiarów doświadczenie Michelsona-Morleya prędkość graniczna Teoria względności Einsteina Dylatacja czasu Prędkość światła
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚCI. Część pierwsza KRYTYKA ESTETYCZNEJ WŁADZY SĄDZENIA
SPIS TREŚCI Przedmowa tłumacza................. XI KRYTYKA WŁADZY SĄDZENIA Przedmowa do pierwszego wydania............ 3 Wstęp...................... 11 I. O podziale filozofii............... 11 II. O suwerennej
Bardziej szczegółowoKatarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności prawa a derywacyjne argumenty systemowe. Studenckie Zeszyty Naukowe 9/13, 84-87
Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności prawa a derywacyjne argumenty systemowe Studenckie Zeszyty Naukowe 9/13, 84-87 2006 Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności
Bardziej szczegółowoCzy da się zastosować teorię względności do celów praktycznych?
Czy da się zastosować teorię względności do celów praktycznych? Witold Chmielowiec Centrum Fizyki Teoretycznej PAN IX Festiwal Nauki 24 września 2005 Mapa Ogólna Teoria Względności Szczególna Teoria Względności
Bardziej szczegółowoPodstawy fizyki wykład 9
D. Halliday, R. Resnick, J.Walker: Podstawy Fizyki, tom 4, PWN, Warszawa 2003. H. D. Young, R. A. Freedman, Sear s & Zemansky s University Physics with Modern Physics, Addison-Wesley Publishing Company,
Bardziej szczegółowoFeynmana wykłady z fizyki. [T.] 1.1, Mechanika, szczególna teoria względności / R. P. Feynman, R. B. Leighton, M. Sands. wyd. 7.
Feynmana wykłady z fizyki. [T.] 1.1, Mechanika, szczególna teoria względności / R. P. Feynman, R. B. Leighton, M. Sands. wyd. 7. Warszawa, 2014 Spis treści Spis rzeczy części 2 tomu I O Richardzie P. Feynmanie
Bardziej szczegółowoPrawa ruchu: dynamika
Prawa ruchu: dynamika Fizyka I (Mechanika) Wykład III: Bezwładność I zasada dynamiki, układ inercjalny II zasada dynamiki III zasada dynamiki Bezwładność Bezwładność (inercja) PWN 1998: właściwość układu
Bardziej szczegółowoEGZAMIN MATURALNY 2012 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna EGZAMIN MATURALNY 2012 FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY Kryteria oceniania odpowiedzi MAJ 2012 2 Egzamin maturalny z filozofii Część I (20 punktów) Zadanie 1. (0 2) Obszar standardów
Bardziej szczegółowoFilozofia I stopień. Dokumentacja dotycząca opisu efektów kształcenia dla programu kształcenia dla kierunku Filozofia dla I stopnia studiów
Załącznik nr 1 do Uchwały Nr 49/2015 Senatu UKSW z dnia 23 kwietnia 2015 r. Filozofia I stopień Dokumentacja dotycząca opisu efektów kształcenia dla programu kształcenia dla kierunku Filozofia dla I stopnia
Bardziej szczegółowo