2. kafli Eðli lífsins - Istota ycia

Transkrypt

1 Eðli lífsins - Istota ycia KAFLAHLUTAR 2-1 Einkenni lífvera Cechy organizmów 2-2 Nauðþurftir lífvera Potrzeby yciowe organizmów 2-3 Efni í lífverum Budulec organizmów Markmiðið kaflans: Powiniene umie: 2-1 Lýst megineinkennum allra lífvera Opisa g ówne cechy wszystkich organizmów ywych 2-1 Lýst efnaskiptum lífvera og þeirri starsemi sem tengjast efnaskiptum Opisa ca okszta t procesów zachodz"cych w organizmach oraz ich przebieg w powi"zaniu z przemian" materii 2-2 Gert grein fyrir frumþörfum allra lífvera Omówi potrzeby podstawowe (energia, poywienie, woda itd.) wszystkich organizmów 2-3 Gert greinarmun á frumefnum og efnasamböndum Wykaza rónic( mi(dzy pierwiastkami(czystymi substancjami), a zwi"zkami chemicznymi 2-3 Lýst þeim lífrænu efnasamböndum sem eru byggingareiningar lífvera Opisa zwi"zki organiczne, które stanowi" budulec organizmów Orðaforði - bls. 47 hugtak merking termin polski znaczenie amínósýra áreiti byggingareining prótína; í lífverum finnast um 20 mismunandi tegundir amínósýra; þær raðast saman á margvíslega vegu og geta myndað þúsundir mismunandi prótina eitthvað sem vekur viðbrögð (ósjálfráða svörun) hjá lífveru aminokwasy bodziec materia, budulcowy wszystkich bia,ek; wyró0nia si1 20 ró0nych rodzajów aminokwasów; mog3 uk,ada4 si1 w ro0ne sekwencje i w ten sposób tworzy4 tysi3ce zwi3zków bia,e (protein) czynnik wywo,uj3cy pobudzenie/reakcj1 organizmu (bodziec bezwarunkowy) - 1 -

2 DKS (DNA) stórsameind úr deoxýríbósakjarnsýru sem er efni genanna, geymir upplýsingar sem þarf til að búa til prótín og varðveittir allar erfða upplýsingar frumna DNA kwas dezoksyrybonukleinowy makromoleku,a (cz3steczka zbudowana z bardzo du0ej liczby atomów (powy0ej 1000), jest sk,adnikiem genów, przenosi informacje dotycz3ce budowy bia,ek, jest no>nikiem cech dziedzicznych efni sem myndast þegar tvö eða fleiri frumefni hvarfast saman og bindast efnatengjum. Dæmi um er matarsalt HCL zwi3zek chemiczny zwi3zek chemiczny, po,3czenie, co najmniej dwóch atomów ró0nych pierwiastków chemicznych, w którym wyst1puje wi3zanie chemiczne, przyk,ad to sól HCL efnaskipti öll efnahvörf sem fara fram í lífveru og eru nauðsynleg til að viðhalda lífi metabolizm, przemiana materii ca,okszta,t reakcji biochemicznych zachodz3cych w organizmie zapewniaj3- cych utrzymanie procesów 0yciowych ensím lífræn hvati úr prótíni sem stýrir efnafræðilegri starfsemi líkamans enzym cz3stka bia,kowa wytwarzana przez komórki organizmu (wydzielana i dzia,aj3ca tak0e poza jej wn1trzem), maj3ca w,a>ciwo>4 przyspieszania danego rodzaju reakcji chemicznej. zachodz3cej w organizmie 0ywym fituefni lífræn sameindir úr kolvetni, vetni og súrefni; helsta forðanæring dýra og vernda ýmis líffæri dýra lipidy, t,uszczowce zwi3zki organiczne zbudowane z w1glowodanów, wodoru i tlenu; s3 wa0nymi zwi3zkami w procesach od0ywiania i ochrony poszczególnych organów zwierz1cych frumefni hreint efni sem ekki verður brotið niður í önnur einfaldari efni með hefðbundnum aðferðum pierwiastek chemiczny czyste substancje, które nie ulegaj3 rozk,adowi na prostsze substancje podczas procesów chemicznych glúkósi einsykra sem er nauðsynleg fyrir efnaskipti líkamans, orkugjafi glukoza cukier prosty; niezb1dny w procesach przemiany materii; podstawowy surowiec energetyczny dla komórek - 2 -

3 hvati efni sem flýtir efnahvörfum en tekur engri breytingu sjálft enzym substancja, której obecno>4 zmienia szybko>4 reakcji chemicznych sama jednak nie ulega zmianom jafnheit dýr dýr sem heldur líkamshita sínum alltaf jöfnum zwierz1ta sta,ocieplne zwierz1ta o prawie sta,ej temperaturze cia,a, niezale0nej od temperatury otoczenia (ssaki, ptaki) kjarnsýra stór, lífræn sameind sem varðveittir upplýsingar um gerð prótína og eiginleika hverra lífveru; skiptist í DNA og RNA kwas nukleinowy wielkocz3steczkowe zwi3zki; zawieraj3 informacje o budowie bia,ek i cechach ka0dego organizmu; dziel3 si1 na DNA i RSA kynlaus æxlun æxlun þar sem er aðeins eitt foreldri. t.d. þegar gerill skiptir sér í tvennt rozród bezp,ciowy do rozrodu bezp,ciowego wystarczy tylko jeden osobnik (rodzic) np. gdy bakteria dzieli si1 na dwa identyczne organizmy lífrænt í lífverum sem inniheldur kolefni ásamt öðrum frumefnum. Helstu flokkar lífrænna eru sykur, fituefni, prótín og kjarnsýra zwi3zki organiczne zwi3zki wyst1puj3ce w organizmach zawieraj3ce w swoim sk,adzie w1giel wraz z innymi pierwiastkami. G,ówne grupy tych zwi3zków to cukry, t,uszcze bia,ka i kwas nukleinowy melting ferli í líkamanum þar sem fæðan er brotin niður í einföld efni trawienie zespó, procesów prowadz3- cych do rozk,adu pokarmu pobranego przez organizm zwierz1cy lub pierwotniaki na proste zwi3zki misheit dýr dýr sem getur ekki haldið líkamans hita sínum jöfnum. Hiti líkamans breytist þá að nokkru leyti eftir hita umhvervisins hverju sinni. zwierz1ta zmienno-cieplne zwierz1ta o zmiennej temperaturze cia,a, zmienia si1 ona wraz ze zmian3 temperatury otoczenia næringarnám það að taka til sín næringu það að lif færi vinnur næringarefni úr fæðunni od0ywianie pobieranie przez organizm substancji z otaczaj3cego >rodowiska i wykorzystywanie ich jako sk,adników budulcowych i energetycznych

4 olía fljótandi fituefni, unnið úr ólífum, ýmsum öðrum ávöxtum, jurtum og dýrum oliwa, olej p,ynny t,uszcz wytwarzany z oliwek lub z nasion i owoców innych ro>lin ólífrænt efansamband sem inniheldur ekkert kolefni zwi3zki nieorganiczne zwi3zki nie zawieraj3ce w swoim sk,adzie zwi3zków w1gla prótín lífrænar sameindir úr kolefni, vetni og súrefni auk þess er nitur, brennisteinn og fosfór í mörgum þeirra. Byggingareiningar prótína kallast amínósýrur sem eru af tuttugu mismunandi tegundum. Prótín eru notuð til að búa til nýjar frumur og gera við gamlar proteiny, bia,ka zwi3zki organiczne zawieraj3ce w swoim sk,adzie zwi3zki w1gla, wodoru i tlenu, ponadto azot siark1 i fosfor. Stanowi3 podstawowy element budulcowy komórki Bia,ka zbudowane s3 z aminokwasów, których jest ponad 20 ró0nych rodzajów. Proteiny s3 odpowiedzialne za funkcjonowanie komórki i powstawanie nowych. RKS (RNA) sameind úr ríbósakjamasýru; 'les' erfðaupplýsingar sem DKS (DNA) varveitta og stjórnar ferlinu sem annast myndun prótína RNA kwas rybonukleinowy RNA bierze udzia, w t,umaczeniu substancji genetycznej zawartej w DNA na j1zyk bia,ek samkeppni er barátta um fæðu, vatn og orku wspó,zawodnictwo to walka o po0ywienie, wod1 i energi1 samvægi er hæfni lífveru. til þess að halda innra umhverfi líkamans í jafnvægi homeostaza zdolno>4 organizmu zwierz1cego do utrzymania sta,o>ci >rodowiska wewn1trznego np. sta,ej temperatury organizmu sjálfskviknun lífs kenning í líffræði þar sem því er haldið fram að lífverur geti sprottið af lífvana efni teoria w biologii przyjmuj3ca, 0e 0ycie mog,o powsta4 z materii nieo0ywionej sykra sykurefni, kolhýdrat, flokkur lífrænna efna (mörg mikilvæg fæðuefni, svo sem allar sykurtegundir, mjölvi, beðmi) w1glowodany to zwi3zki organiczne; s3 podstawowym surowcem energetycznym komórki, w ich sk,ad wchodzi wiele wa0nych sk,adników pokarmowych takich jak: cukry, skrobia, b,onnik - 4 -

5 viðbragð þveiti einhver athöfn eða hreyfing lífvera sem er ósjálfráð svörun við áreiti ferli sem stuðlar að því að losa úrgangsefni úr líkamanum odruch wydalanie reakcja organizmu na bodjce >rodowiska zewn1trznego usuwanie z organizmu nieu0ytecznych produktów przemiany materii ævilengd d,ugo>4 0ycia przewidywana dla danego organizmu d,ugo>4 0ycia æxlun öndun fjölgun einstaklinga, það þegar lífvera getur af sér eitt eða fleiri afkvæmi með ýmsum leiðum ferlið það sem orka losnar þegar súrefni gengur í samband við afurðir meltingar rozmna0anie oddychanie wytwarzanie potomstwa, zapewniaj3ce gatunkowi ci3g,o>4 istnienia z,o0ony proces fizjologiczny, pobieranie tlenu i wydalanie dwutlenku w1gla - 5 -