ROZDZIAŁ VIII Podejście systemowe, diagram pętli przyczynowych

Transkrypt

1 ROZDZIAŁ VIII Podejście systemowe, diagram pętli przyczynowych Rozwiązywanie problemów wymaga podejście systemowego, rozpoznania wszystkich przyczyn danego problemu i zdefiniowania następstw podjętych działań. W rozdziale przedstawiono przykłady wykorzystania podejścia systemowego w rozwiązaniu niektórych problemów miasta Łodzi. VIII.1 Wstęp Złożone problemy, jak te związane ze zrównoważonym rozwojem, mają zazwyczaj więcej niż jedną przyczynę i rodzą wiele skutków. Zdefiniowanie wszystkich przyczyn i następstw danego zagadnienia oraz zależności występujących między nimi stanowi punkt wyjścia w poszukiwaniu właściwego rozwiązania. W niniejszym rozdziale przedstawiono zastosowanie podejścia systemowego w poszukiwaniu rozwiązań dla niektórych problemów występujących w mieście Łodzi. Wykorzystano jedno z narzędzi metody ISIS Compass (opis narzędzia znajduje się w Załączniku 4), przy użyciu którego przeanalizowano problemy w następujących obszarach: natura, ekonomia, społeczeństwo i jakość życia (więcej o zidentyfikowanych problemach w Rozdziale VII). Dla każdego problemu został stworzony diagram pętli przyczynowych, będący graficznym przedstawieniem powiązań pomiędzy problemem a jego przyczynami i proponowanymi rozwiązaniami (więcej o proponowanych rozwiązaniach w Rozdziale IX). Diagramy pętli przyczynowych są rezultatem pracy grupowej, w której udział wzięli specjaliści z różnych dziedzin. Takie wielodyscyplinowane podejście, gdzie przedstawiciele różnych profesji wymieniają się swoimi poglądami, wiedzą i doświadczeniem, umożliwiło kompleksowe podejście do problemu. VIII.2 Środowisko W ostatnich 10 latach ilość terenów zieleni w centrum miasta uległa zmniejszeniu, a warunki 68

2 dla rozwoju roślin pogorszyły się 1. Kondycja terenów zieleni w centrum miasta została zidentyfikowana jako główny problem w obszarze środowiska. Główne przyczyny takiego stanu to: poziom zaangażowania społecznego, jakość pielęgnacji istniejącej zieleni miejskiej, stan czynników środowiskowych. Poziom zaangażowania społecznego Zaangażowanie społeczne wynika ze świadomości społecznej. Jeśli świadomość wzrasta, to wzrasta także zaangażowanie w proces podejmowania decyzji, przestrzeganie obowiązującego prawa, gotowość do ochrony środowiska, jak również chęć mieszkańców do zmiany nawyków na takie, które sprzyjają środowisku. Świadomość społeczna zależy od poziomu popularyzacji zagadnień proekologicznych. Drugim istotnym czynnikiem, od jakiego zależy poziom partycypacji społecznej, jest zaufanie do władz. Jeśli mieszkańcy obserwują i doświadczają na co dzień konsekwencji złych decyzji i nieefektywnego zarządzania w mieście, ich skłonność do partycypacji spada. Jakość pielęgnacji istniejącej zieleni miejskiej Jak wspomniano, poziom nieefektywnego zarządzania w mieście jest istotnym czynnikiem wpływającym na omawiany problem. Nieefektywne zarządzanie spowodowane jest brakiem wizji wśród zarządców, jak również polityczną niestabilnością (względnie częstą rotacją na kluczowych stanowiskach w miejskich władzach). To wszystko prowadzi do permanentnego braku środków finansowych, braku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (obecnie tylko 510% powierzchni miasta jest nim objęte) i złego stanu infrastruktury miejskiego transportu (np. nierozwijana infrastruktura rowerowa w mieście). Stan czynników środowiskowych Stan czynników środowiskowych (powietrza, wody, gleby) również wpływa na kondycję terenów zieleni w centrum miasta. Słaba retencja wody w obszarach zurbanizowanych, wynikająca z preferencji inwestycyjnych niezgodnych z zasadami zrównoważonego rozwoju (pokrycie większości przestrzeni miejskiej nieprzepuszczalnym betonem i asfaltem), powoduje niską jakość wody, obniżaną dodatkowo przez nielegalne zrzuty ścieków do kanałów rzecznych. Używanie soli do odśnieżania dróg w okresie zimowym również negatywnie wpływa na środowisko. 1 Statystyki Łodzi 2010, Urząd Statystyczny w Łodzi

3 Rysunek VIII.1 Mapa systemu kondycja terenów zieleni w centrum miasta Nauka przez praktykę Zwiększenie biurokracji Przestrzeganie prawa Dodatkowe koszty Nawyki przyjazne środowisku ROZWIĄZANIE 1: Partycypacyjne zarządzanie zielenią Świadomość społeczna Poziom zaangażowania społecznego Poziom i zakres edukacji ekologicznej Nieekologiczne preferencje w zakresie transportu miejskiego Zaufanie do władz Zakres badań nt. oceny stanu aktualnego KONDYCJA TERENÓW ZIELENI W CENTRUM MIASTA Brak planu zagosp. przestrzennego Brak wizji Polityczna niestabilność Jakość pielęgnacji istniejącej zieleni miejskiej Nieefektywne zarządzanie Preferencje inwestycyjne niezgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju Zły stan infrastruktury miejskiego transportu Brak środków finansowych Niezadawalający stan infrastruktury rowerowej Ubóstwo Stan czynników środowiskowych Słaba retencja wody w terenie zabudowanym Nielegalne zrzuty ścieków ROZWIĄZANIE 2: Zielona polityka konkurencyjności Używanie soli w zimie Jakość wód Nierówny poziom zazielenienia na osiedlach Ryzyko korupcji Wzrost innowacji i innowacyjności 70

4 W celu rozwiązania problemu złej kondycji zieleni w centrum miasta, postuluje się wprowadzenie Partycypacyjnego Zarządzania Zielenią. To rozwiązanie zwiększy poziom społecznego zaangażować mieszkańców w proces podejmowania decyzji w obszarze zazieleniania miasta. Jednakże proponowane rozwiązanie może także przynieść negatywne skutki uboczne, takie jak: wzrost kosztów transakcyjnych, dodatkowe wydatki na cele środowiskowe, wzrost biurokracji. Zaangażowanie mieszkańców będzie bardziej efektywne dzięki programom edukacyjnym, polegającym na realizowaniu praktycznych działań (nauka przez praktykę). Drugim sposobem poprawy warunków zieleni w centrum miasta jest Zielona Polityka oparta na współzawodnictwie, która doprowadzi do bardziej efektywnego zarządzania terenami zieleni i będzie pomocna w procesie zazieleniania miasta. Przyczyni się także do wzrostu motywacji i innowacyjności, ale z drugiej strony może wywołać wzrost nierówności między poszczególnymi osiedlami i dzielnicami miasta. Z tego względu istnieje również ryzyko rozwoju korupcji. VIII.3 Ekonomia Brak planów zagospodarowania przestrzennego dla miasta został wskazany jako jeden z najistotniejszych problemów, który stanowi poważną barierę dla rozwoju gospodarczego Łodzi. Głównymi przyczynami tego stanu rzeczy są: brak kompleksowej wizji rozwoju miasta, niewystarczająca ilość pieniędzy, niski poziom współpracy pomiędzy departamentami oraz istniejące regulacje prawne. Istnienie kompleksowej wizji rozwoju miasta Obecnie w Łodzi pod uwagę brane są pilne problemy, natychmiastowe rozwiązania są pożądane. Brak podejścia długoterminowego spowodowany jest małym naciskiem ze strony społeczeństwa, które nie jest świadome wpływu, jaki może mieć na rozwój swojego miasta. Łodzianie są mało zaangażowani w sprawy miasta, bardziej koncentrują się na rozwiązywaniu własnych problemów, nie patrząc na interes całej wspólnoty. Dlatego też, w celu opracowania kompleksowej wizji miasta potrzebne jest zaangażowanie kompetentnych ekspertów. Ilość pieniędzy Brak wystarczających środków finansowych na niektóre cele często spowodowany jest 71

5 nierównomiernym podziałem funduszy, co wynika z braku określenia priorytetów działania. Poziom współpracy pomiędzy departamentami Opracowanie planów zagospodarowania przestrzennego miasta wymaga współpracy pomiędzy specjalistami z różnych dyscyplin. Dlatego też, w celu kompleksowego podejścia do problemu, konieczna jest współpraca z różnymi grupami ekspertów. Regulacje prawne Niejasne przepisy prawne stanowią poważną barierę dla rozwoju miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego miasta. Ponadto niepewny system prawny i trudności w identyfikacji własności nieruchomości bardzo często stanowią blokadę dla inicjatyw, których celem jest poprawa miejskiej przestrzeni publicznej. Poniżej zaprezentowano dwa potencjalne rozwiązania, które mogą ułatwić proces opracowania kompleksowej wizji rozwoju miasta Łodzi. Jedną z możliwości jest podejście partycypacyjne do inwentaryzacji miejskich terenów zieleni. Proponuje się stworzenie internetowej mapy miasta, na którą mieszkańcy poszczególnych dzielnic będą nanosić zidentyfikowane w ich najbliższej okolicy obszary zieleni. Zaproponowana inicjatywa sprawi, że podniesiona zostanie świadomość obywateli, którzy zaangażują się w ochronę istniejących obszarów zieleni. Może również spowodować silniejszą identyfikację społeczności lokalnych z miastem. Ponadto opracowana w ten sposób inwentaryzacja będzie przydatna w trakcie przygotowywania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Drugim zalecanym rozwiązaniem jest stworzenie kompleksowej wizji rozwoju miasta w oparciu o analizę SWOT, przygotowaną również w procesie partycypacyjnym z uwzględnieniem głosu licznych ekspertów zewnętrznych. Wdrożenie zaproponowanych rozwiązań wymagać będzie nakładów czasowych i finansowych. 72

6 Rysunek VIII.2 Mapa systemu miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Wykwalifikowani eksperci w planowaniu przestrzennym Presja społeczeństwa Skupienie się na najpilniejszych problemach Świadomość społeczna Wyższość własnych interesów nad interesami publicznymi Istnienie kompleksowej wizji rozwoju miasta Promocja miasta ROZWIĄZANIE 1: Określenie "tożsamości" Łodzi Zwiększenie atrakcyjności dla inwestorów MIEJSCOWY PLAN ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO Ilość pieniędzy Zarządzanie pieniędzmi Lista priorytetów Mniej pieniędzy na pilne problemy Pierwszy krok do stworzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego Zaangażowanie społeczne Poziom współpracy pomiędzy departamentami Regulacje prawne ROZWIĄZANIE 2: Mapa online Zwiększenie świadomości społeczeństwa Współdziałanie Identyfikacja właścicieli nieruchomości Identyfikowanie się z miastem Podejście interdyscyplinarne (myślenie systemowe) 73

7 VIII.4 Społeczeństwo Mała liczba wielofunkcyjnych terenów zieleni w mieście została wskazana jako problem, który jest najbardziej prawdopodobny do rozwiązania przed 2020 rokiem. W Łodzi funkcjonuje kilka takich terenów, z których korzyści czerpią mieszkańcy i przyjezdni, jednak istnieje potencjał do stworzenia większej liczby wielofunkcyjnych i wartościowych dla społeczeństwa obszarów. Głównych przyczyn niedoboru wielofunkcyjnych terenów zieleni upatruje się w: niskiej świadomości społecznej, niskiej efektywności samorządu lokalnego oraz skali inwestycji w tereny zieleni. Poziom świadomości społecznej Poziom świadomości lokalnej społeczności nie jest wystarczająco wysoki, dlatego też nie ma społecznej presji na tworzenie nowych terenów zieleni. W konsekwencji samorząd lokalny nie stwarza zachęcających warunków do inwestowania w tereny zieleni. Ponadto łodzianie nie są świadomi możliwości wielofunkcyjnego użytkowania parków lub nie wiedzą o możliwości wprowadzania zmian w dokumentach planistycznych. Efektywność samorządu lokalnego Na drugi powód, efektywność samorządu, składa się kilka czynników, takich jak luki w planowaniu przestrzennym, które nie dają rozwiązań dla racjonalnego wykorzystania przestrzeni, oraz nieżyciowe przepisy prawne utrudniające dostęp do zieleni miejskiej (np. zakaz deptania trawników). Skala inwestycji w tereny zieleni Jako trzeci powód został zidentyfikowany niski poziom prywatnych i publicznych inwestycji w tereny zieleni, ponieważ dla inwestorów nie są one dochodowe. Ponadto w okresie użytkowania pojawiają się konflikty pomiędzy prywatnymi inwestorami i mieszkańcami (np. parkingi). Luki w planowaniu przestrzennym zapewniają więcej możliwości dla inwestorów, chcących narzucić swoje interesy. Ponadto lokalne władze nie prowadzą działań promujących zieleń miejską jako atrakcyjną zarówno dla mieszkańców, jak i inwestorów. Te trzy główne przyczyny oddziałują na siebie nawzajem, dlatego poprawa jednej z nich może spowodować polepszenie pozostałych. 74

8 Rysunek VIII.3 Mapa systemu liczba wielofunkcyjnych terenów zieleni LICZBA WIELOFUNKCYJNYCH TERENÓW ZIELENI Poziom świadomości społecznej Presja ze strony społeczeństwa Poziom funduszy Efektywność samorządu lokalnego Prawo niedostosowane do realiów Wiedza Luki w planowanie przestrzennym Poziom infrastruktury na terenach zieleni Poziom inwestycji w tereny zieleni ROZWIĄZANIE 2: "Green It Well" Zainteresowanie inwestycjami w usługi na terenach zieleni Bioróżnorodność Dostrzeganie korzyści płynących z terenów zieleni 75 ROZWIĄZANIE 1: "Zielony tramwaj" Koszty Relacje społeczne

9 Poniżej zaprezentowano dwa potencjalne rozwiązania, które pomogą w zwiększeniu liczby wielofunkcyjnych terenów zieleni. Jedną z możliwości jest stworzenie Zielonego tramwaju, który będzie promował zieleń w mieście. Celem tej akcji promocyjnej jest zwiększenie poziomu świadomości społecznej na temat zieleni w mieście. Proponuje się także wdrożenie projektu Green It Well, który odnosi się bezpośrednio do głównych czynników, czyli do świadomości społecznej, efektywności samorządu i poziomu inwestycji w tereny zieleni. Proponowane rozwiązanie wpływa na każdy z tych elementów jednocześnie. VIII. 5 Jakość życia W obszarze Jakość życia problem niskiej dostępności do terenów zieleni w mieście został zidentyfikowany jako ten, który wymaga rozwiązania w pierwszej kolejności po to, aby Łódź mogła skutecznie ubiegać się o tytuł Europejskiej Zielonej Stolicy przed 2020 rokiem. Głównymi przyczynami zidentyfikowanego problemu są: brak planu zagospodarowania przestrzennego, nierównomierne rozmieszczenie parków i innych terenów zieleni w strukturze miejskiej oraz dostęp do terenów zieleni poprzez transport publiczny. Plan zagospodarowania przestrzennego Brak jest planu zagospodarowania przestrzennego przez co ochrona i konserwacja istniejących terenów zieleni jest utrudniona. Także zakładanie nowych obszarów zieleni jest utrudnione. Zwrócono także uwagę na niską świadomością ekologiczną urzędników. Wybór priorytetów działania i lokowania środków finansowych świadczy o niedocenianiu znaczenia usług ekosystemów przez władze miasta. Rozmieszczenie terenów zieleni Powodem nierównomiernego rozmieszczenia parków i terenów zieleni jest głównie ich mała ilość. Tereny te są często źle zarządzane, a przez to zaniedbane i nieatrakcyjne dla odwiedzających. Ponadto powstaje mało nowych skwerów i parków. Brakuje również ekspertów, którzy by zapewnili profesjonalne doradztwo dla władz w kwestii zieleni w mieście. 76

10 Dostęp do terenów zieleni poprzez transport publiczny Tereny zieleni, najczęściej usytuowane poza centrum miasta, są trudno dostępne, ponieważ istniejąca sieć połączeń autobusowych i tramwajowych nie pokrywa się z ich rozmieszczeniem. Natomiast źle zorganizowana (bądź w ogóle nieistniejąca) sieć połączeń pomiędzy ścieżkami rowerowymi nie sprzyja przemieszczaniu się rowerem. Aby rozwiązać problem niskiej dostępności do terenów zieleni w mieście zaproponowano dwie innowacje: Zielony autobus i Zielony rowerowy korytarz. Wdrożenie tych dwóch rozwiązań przyniosłoby: Zwiększenie popularności rowerów jako środka transportu; Zwiększenie częstotliwości odwiedzin w parkach i innych terenach zieleni; Polepszenie jakości życia mieszkańców; Polepszenie stanu zdrowia i kondycji fizycznej mieszkańców; Zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza; Zmniejszenie korków w mieście. 77

11 Rysunek VIII.4 Mapa systemu dostęp do terenów zieleni w mieście Dostęp do terenów zieleni poprzez transport publiczny i rower DOSTĘP DO TERENÓW ZIELENI W MIEŚCIE Plan zagospodarowania przestrzennego Infrastruktura rowerowa Ilość dróg odpowiednich do wybudowania ścieżek rowerowych Trasy przejazdu Sieć ścieżek rowerowych Fundusze na budowę infrastruktury rowerowej Infrastruktura transportu publicznego Planu transportu publicznego Częstotliwość kursów Priorytety w rozdziale funduszy Jakość życia mieszkańców Świadomość roli usług ekosystemów Priorytety w użytkowaniu ziemi ROZWIĄZANIE 1: Zielone autobusy Częstotliwość wizyt na zielonych obszarach ROZWIĄZANIE 2: Zielone korytarze rowerowe Poziom zanieczyszczenia powietrza Zdrowie Ruch uliczny mieszkańców Komunikacja rowerowa w mieście Rozmieszczenie terenów zieleni wewnątrz i wokół miasta Ilość i jakość terenów zieleni Zarządzanie terenami zieleni Profesjonalne doradztwo (eksperci) w kwestii zieleni w mieście 78