Zagrożenia w funkcjonowaniu systemów zaopatrzenia w wodę i ich wpływ na zdrowie publiczne

Transkrypt

1 92 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): Zagrożenia w funkcjonowaniu systemów zaopatrzenia w wodę i ich wpływ na zdrowie publiczne Hazards for water supply systems and their impact on public health Katarzyna Parafińska Departament Bezpieczeństwa Zdrowotnego Wody, Główny Inspektorat Sanitarny w Warszawie Zapewnienie bezpiecznej zdrowotnie wody do spożycia, w odpowiedniej ilości oraz o odpowiedniej jakości w systemach zaopatrzenia w wodę jest zadaniem bardzo ważnym i zarazem skomplikowanym. W cyklu produkcji wody istnieje możliwość wystąpienia szeregu losowych zdarzeń (niepożądanych), które mogą wpłynąć negatywnie na poszczególny etap procesu, poczynając od ujęcia aż do kranu konsumenta. Zagrożenia pojawiające się w systemach zaopatrzenia w wodę mogą z kolei mieć znaczący wpływ na zdrowie publiczne. Zatem bezpieczeństwo funkcjonowania systemu zaopatrzenia w wodę powinno być realizowane przez zastosowanie norm dotyczących ryzyka, wykorzystanie rozwiązań systemu HACCP lub wprowadzenie Planów Bezpieczeństwa Wody, dedykowanych wszystkim dostawcom wody. Stale aktualizowana wiedza na temat potencjalnych zagrożeń oraz umiejętność prowadzenia oceny ryzyka ich występowania w całym cyklu dostawy pozwala na skuteczne zarządzanie ryzykiem m.in. podejmowanie działań prewencyjnych w celu minimalizowania prawdopodobieństwa pojawiania się zagrożeń mogących mieć wpływ na bezpieczeństwo wody. It is a very important and complex task to ensure the drinking water health safety, in sufficient quantity and quality in the water supply systems. In the water production cycle many hazardous events may occur and affect each stage of the supply, from the water intake to the consumer s tap. Hazardous events in the water supply systems may create risk for public health. The drinking water safety in supply systems should be pursued through implementation of risk standards, use of solutions of the HACCP system or introduction of Water Safety Plans which are dedicated to all agencies involved in supplying water for consumption. Constantly updated knowledge about potential hazards and ability of risk assessment throughout the delivery cycle allows for effective risk management including preventive actions to minimize the probability of hazardous events that may affect the water safety. Key words: water, safety, water supply system, risk, risk management, Water Safety Plans, public health Słowa kluczowe: woda, bezpieczeństwo, system zaopatrzenia w wodę, ryzyko, zarządzanie ryzykiem, Plany Bezpieczeństwa Wody, zdrowie publiczne Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence mgr inż. Katarzyna Parafińska ul. Targowa 65, Warszawa tel , katarzynaparafinska@gmail.com Wykaz skrótów HACCP System Analizy Zagrożeń i Krytycznych Punktów Kontroli WSP Plany Bezpieczeństwa Wody WHO Świtowa Organizacja Zdrowia SZW systemy zaopatrzenia w wodę Wstęp Bezpieczna woda odgrywa ważną rolę w codziennym życiu każdego człowieka. Jest niezbędna dla zdrowia i ludzkiego dobrobytu. Jej dostępność w odpowiedniej ilości oraz jakości jest warunkiem przetrwania i rozwoju każdej społeczności na świecie. Bezpieczeństwo dostaw wody przyczynia się do rozwoju regionu poprzez zapobieganie pojawianiu się ognisk chorób wodopochodnych, których występowanie wpływa negatywnie na efektywność gospodarczą oraz pociąga za sobą koszty ponoszone przez służbę zdrowia. O tym, że problem bezpiecznej wody jest ciągle aktualny, nawet w krajach o wysokim stopniu rozwoju, świadczą wieloletnie dane zbierane w USA (ryc. 1). Dostarczanie bezpiecznej wody do spożycia jest zadaniem równie ważnym, co skomplikowanym. Na każdym z etapów produkcji wody, poczynając od jej ujęcia aż do końcowego odbiorcy, istnieje szereg czynników mogących temu zagrozić. Od wielu lat wraz z postępem cywilizacyjnym i związanym z nim rozwojem wielu branż: budownictwa, przemysłu chemicznego i farmaceutycznego, intensyfikacji rolnictwa obserwowany jest wzrost poziomu zanieczyszczeń w zbiornikach wodnych, rzekach oraz wodach podziemnych. Z drugiej strony dostęp do nowych technologii uzdatniania wody pozwala coraz skuteczniej przeciwdziałać zagrożeniom już poznanym,

2 Parafińska K. Zagrożenia w funkcjonowaniu systemów zaopatrzenia w wodę i ich wpływ na zdrowie publiczne Ryc. 1. Liczba zgłoszonych przypadków chorób przenoszonych drogą wodną w USA w latach [1] Fig. 1. Reported cases in waterborne outbreaks in USA, 1920 to 2002 jak i nowym rodzajom zanieczyszczeń obserwowanym w ujmowanej wodzie takich jak leki zawierające hormony i inne niebezpieczne dla środowiska substancje i ich metabolity, w tym: diklofenak, 17 beta estradiol i 17 alfa-etynyloestradiol dla których ustanowiony już został wymóg monitorowania [2 4]. Dostarczenie odbiorcom w sposób ciągły oraz w odpowiedniej ilości bezpiecznej wody do spożycia jest dla każdego przedsiębiorstwa wodociągowego najważniejszym celem wynikającym z przepisów prawa. Ze względu na wyjątkowe znaczenie jakości wody pitnej dla zdrowia, niezwykle istotne jest przestrzeganie przez dostawców wody przepisów prawnych, warunków technicznych oraz realizacja wymagań dotyczących jakości wody [5-8]. Konieczne jest jednocześnie ciągłe udoskonalanie krajowego prawa w oparciu o wzorce światowe i europejskie [9]. W ostatnich latach wiele krajów dokonuje istotnych zmian w swoich przepisach prawnych, mających na celu zwiększenie bezpieczeństwa zaopatrywania w wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi. Tworzą one krajowe strategie, mające na celu wprowadzanie nowoczesnych metod zarządzania ryzykiem i rozpoznawania nowych zagrożeń w celu zagwarantowania konsumentom odpowiedniej ilości wody bezpiecznej dla zdrowia. Przykładem może być przyjęcie w 2010 roku w USA Nowej Strategii dla Ochrony Wody Pitnej i Zdrowia Publicznego (A New Approach to Protecting Drinking Water and Public Health), której celem jest opracowanie i wdrożenie sposobów eksploatacji i zarządzania systemami wodociągowymi, wzmacniających ochronę zdrowia publicznego przed zanieczyszczeniami w wodzie pitnej. Nowa wizja ma na celu usprawnienie procesu decyzyjnego i rozszerzenie ochrony na podstawie obowiązujących przepisów prawa oraz promowanie opłacalnych nowych technologii, w celu zaspokojenia potrzeb wodnych społeczności wiejskich, miejskich i innych [10]. Początki zarządzania jakością wody W początkach funkcjonowania zbiorowych systemów zaopatrzenia, brak było jakichkolwiek działań kontrolujących jakość produkowanej wody [11]. Powtarzające się wybuchy epidemii doprowadziły jednak z czasem do wprowadzenia pierwszych kontroli jakości wody a także działań prewencyjnych, takich jak wprowadzenie procesu dezynfekcji. Ostatnia epidemia cholery, która nawiedziła Europę w roku 1854, oszczędziła Londyn. Przyczyniła się do tego działalność londyńskiego lekarza Johna Snowa, który zauważył, że choroba szerzy się promieniście od jednej (w dzielnicy Soho) z dwóch ulicznych pomp, zaopatrujących miasto w wodę pitną. Jedna z nich była zasilana z ujęcia wody zlokalizowanego na Tamizie powyżej, a druga poniżej miasta. Snow przeprowadził rozmowy z mieszkańcami okolicy, w której wystąpiła epidemia, sprawdził w jaki sposób zasilane są pompy i stwierdził, że ścieki odprowadzane z miasta zanieczyszczają wodę ujmowaną poniżej miasta. Dzięki temu jest dzisiaj uznawany za jednego z twórców epidemiologii. Dostarczenie przekonujących danych poskutkowało przesunięciem przez przedsiębiorstwo ujęcia wody w bezpieczne miejsce i skutkowało wygaśnięciem epidemii [12]. Dowiedziono tym samym, że można przyczynić się do likwidacji epidemii poprzez wyeliminowanie dróg jej rozprzestrzeniania. Z czasem, w celu poprawy dostępu do bezpiecznej wody do picia i idących tym samym korzyści dla zdrowia populacji, niektóre przedsiębiorstwa wodociągowe podobnie, jak miało to miejsce w przypadku zakładów przemysłowych, wprowadzały systemy zarządzania jakością produkcji. Systemy zarządzania jakością wody z zastosowaniem metody HACCP Stopniowo kontrola jakości wody zaczęła przekształcać się w system zarządzania jej jakością. Zarządzanie jakością obejmuje takie elementy, jak planowanie strategiczne, rozmieszczenie zasobów, planowanie jakości, prowadzenie prac, nadzorowanie, ocenę jakości, a także inne systematycznie wykonywane działania. W procesie zarządzania jakością wody, podobnie jak w przypadku innej produkcji przemysłowej, niezwykle istotny jest ogół czynności określanych jako nadzorowanie [13-17]. Wdrożenie systemu zarządzania jakością zgodnie z wymaganiami międzynarodowych norm ISO z serii 9000 traktowane jest aktualnie przez wiele przedsiębiorstw wodociągowych (zwłaszcza duże) jako priorytet zapewniający kontrolę procesu ujmowania, uzdatniania i dystrybucji oraz zapewnia nadzór nad czystością produkowanego wyrobu, czyli wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Zarządzanie jakością ISO 9000 jest systemem niewątpliwie korzystnym z punktu widzenia produkcji

3 94 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): bezpiecznej zdrowotnie wody. Wymusza bowiem na właścicielu wprowadzenie i przestrzeganie szeregu procedur i instrukcji, których stosowanie reguluje sposób działania przedsiębiorstwa wodociągowego. Jednakże, funkcjonowanie przedsiębiorstw wodociągowych wyłącznie w oparciu o normę ISO 9000 nie jest wystarczające, bowiem system ten nie przewiduje niezwykle istotnego elementu jakim jest ocena indywidualnych zagrożeń związanych z produkcją wody i oszacowanie ryzyka, a jedynie przyjęcie i przestrzeganie pewnych procedur. Istnieje kilka norm regulujących w sposób ogólny lub szczegółowy zasady zarządzania ryzykiem, z których przedsiębiorstwa mogłyby korzystać. Zaczynając od normy PN-EN ISO 31000:2012 Zarządzanie ryzykiem Zasady i wytyczne, która w sposób ogólny omawia to zagadnienie, poprzez normy dedykowane konkretnym dziedzinom produkcji. Należą do nich PN-EN ISO System zarządzania bezpieczeństwem żywności, w której zdefiniowane są wymagania dla każdej organizacji należącej do łańcucha żywnościowego oraz niedawno opublikowane normy w wersji angielskiej PN- EN : Bezpieczeństwo zaopatrzenia w wodę pitną Wytyczne zarządzania kryzysowego i ryzyka Część 2: Zarządzanie ryzykiem a także PN-EN :2011 Bezpieczeństwo zaopatrzenia w wodę pitną Przewodniki zarządzania kryzysowego i ryzyka Część 1: Zarządzanie kryzysowe. Podejście do zarządzania ryzykiem w bezpieczeństwie dostaw wody jest różne w poszczególnych państwach, jednak wdrożenie systemu staje się coraz częściej obowiązkowe i odpowiednio uregulowane w aktach prawnych. Część krajów traktuje wodę przeznaczoną do spożycia jako podstawowy składnik żywności, dlatego objęły produkcję i dostawy wody obowiązkową normą PN-ISO Większość krajów stosuje jednak tzw. Plany Bezpieczeństwa Wody (Water Safety Plan WSP), system specjalnie dedykowany zaopatrzeniu w wodę pitną, opracowany także na podstawie norm dotyczących zarządzania ryzykiem i zalecany przez Światową Organizację Zdrowia (World Health Organization WHO). Zastosowanie metody HACCP (Hazard Analysis and Critical Control Points) w oparciu o normę PN-EN ISO dotyczącą zarządzania bezpieczeństwem żywności, ma na celu zapewnienie bezpieczeństwa wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi poprzez identyfikację i ocenę zagrożeń, oraz oszacowanie ryzyka ich wystąpienia podczas przebiegu wszystkich etapów dostawy wody do spożycia. System ten ma również na celu określenie metod ograniczania zagrożeń oraz ustalenie działań naprawczych [18]. Wdrożenie systemu odbywa się w następujących krokach: organizacja, odpowiedzialność i kompetencje; aktualizacja lub opracowanie inwentaryzacji systemu zbiorowego zaopatrzenia w wodę; określenie i ocena możliwych zagrożeń i wytypowanie punktów krytycznych; określenie środków w celu wyeliminowania zagrożeń; w przypadku braku możliwości wyeliminowania zagrożeń określenie środków ich znaczącej redukcji; opracowanie procedur kontroli punktów krytycznych; wdrożenie procedur do procesu eksploatacji; roczna ocena efektów wdrożenia systemu wraz ze wskazaniami proponowanych poprawek; specjalistyczna ocena zewnętrzna mechanizmów kontroli własnej [19]. Kontrole poszczególnych faz procesu, obejmujących cały tzw. łańcuch żywnościowy, czyli ujmowanie, uzdatnianie, magazynowanie i dystrybucję wody w sieci oraz w instalacjach wewnętrznych powinny sprawować poszczególne realizujące je podmioty. Szczególnie ważne jest opracowanie zasad ustalania punktów krytycznych, przez każdy uczestniczący w procesie podmiot, stanowiący odrębną jednostkę uczestniczącą w procesie zbiorowego zaopatrzenia w wodę. W takim przypadku każdy podmiot prowadzi kontrolę jakości realizowanego przez siebie etapu zaopatrzenia w wodę, opracowuje własną dokumentację i pracuje zgodnie z jej zapisami. Jednocześnie takie podejście wymaga bardzo starannego zdefiniowania zakresu kompetencji, odpowiedzialności za kontrolę i monitorowanie zidentyfikowanych punktów krytycznych w systemie zaopatrzenia w wodę. Państwa Europejskie, które wodę do spożycia wprowadziły do prawodawstwa dotyczącego żywności konsekwentnie objęły procedury zaopatrzenia w wodę systemem HACCP (obowiązkowa ocena zagrożeń), to m.in. Islandia, Szwajcaria, Szwecja, Słowenia i Macedonia. Niektóre kraje, jak Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej czy Węgry dokonały rewizji swoich przepisów dotyczących wody przeznaczonej do spożycia, aby wymóc na wszystkich producentach i dostawcach wody wdrożenie systemu WSP. Ponadto szereg krajów, w których system WSP nie jest obowiązkowy, ale zalecany tj. Portugalia, Austria, Niemcy, Czechy, Finlandia wdrożyło projekty pilotażowe zarządzania bezpieczeństwem wody, obejmujące również małe systemy zaopatrzenia w wodę. Celem tych projektów jest weryfikacja założeń i zdefiniowanych procedur dla jak najszybszego implementowania WSP [20]. Pomimo tego, iż w Wielkiej Brytanii więksi dostawcy wody (zaopatrujący powyżej 5000 osób) osiągali 99,96% zgodności z normami jakości wody już przed wprowadzeniem WSP, to Inspektorat ds. Wody

4 Parafińska K. Zagrożenia w funkcjonowaniu systemów zaopatrzenia w wodę i ich wpływ na zdrowie publiczne 95 do Spożycia (Drinking Water Inspectorate DWI) uznał, na podstawie danych sprawozdawczych, iż nadal występuje zbyt duża liczba awarii i incydentów generujących ryzyko dla zdrowia publicznego. Aby poprawić sytuację postanowiono, iż nadmierne poleganie na monitoringu punktu końcowego przecenia rolę procesu uzdatniania, w związku z czym wprowadzono obligatoryjny monitoring wody ujmowanej wraz z metodami oceny ryzyka. Z kolei w Irlandii, wprowadzenie opłat dla konsumentów wody do picia począwszy od 2015 roku, wygenerowało nacisk na dostawców osiągnięcia wysokiej zgodności ze standardami i zapewnienia ciągłości dostawy wody, najwyższej jakości. We Flandrii (Belgia) natomiast, katalizatorem procesu wdrażania WSP stał się cykl incydentów związanych z niedotrzymaniem parametrów oraz identyfikacja nowo powstających zanieczyszczeń, które wskazały potrzebę systemowych rozwiązań. Jednocześnie coraz powszechniejsze stają się narzędzia wspierające wdrożenie WSP, np. Irlandia i Finlandia rozwijają obecnie systemy online, które mają na celu przeprowadzenie użytkownika przez proces WSP, wspierając tym samym spójność metodologiczną [21]. Ocena i zarządzanie ryzykiem w odniesieniu do bezpieczeństwa systemów wodociągowych Rekomendacja Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) podkreśla, iż Najskuteczniejszym sposobem spójnego zabezpieczenia dostaw wody do spożycia jest zastosowanie kompleksowej metody oceny i zarządzania ryzykiem obejmującej wszystkie etapy dostarczania wody od ujęcia do konsumenta [22]. Implementacja systemu oceny i zarządzania ryzykiem do zaopatrzenia w wodę jest częścią szeregu zmian, które są potrzebne do poprawy bezpieczeństwa zdrowia publicznego oraz rozwoju społecznego i gospodarczego w dłuższej perspektywie. Rozwój systemu oceny i zarządzania ryzykiem powinien być osadzony w procesie zmian obejmujących: rozwój urządzeń infrastruktury wodociągowej, higieny, procedur zarządzania, sposobu finansowania, edukacji i pogłębiania wiedzy pracowników i wszystkich podmiotów uczestniczących w procesie zaopatrzenia w wodę, poprzez systematyczne szkolenia. Wymaga też generalnych przewartościowań, zmian mentalności wszystkich organów, jednostek i osób zatrudnionych w tworzenie nowej projakościowej i prozdrowotnej świadomości. Podstawą budowy spójnego systemu zarządzania bezpieczeństwem wody jest ujednolicenie i zdefiniowanie podstawowych pojęć (tab. I), dotyczących oceny i zarządzania ryzykiem. Zawarte w normie PN-EN ISO 31000, stosowane przez WHO oraz TECH- NEAU [23] (Zintegrowany Projekt TECHNEAU finansowany przez Komisję Europejską w celu rozwoju i stosowania innowacyjnych i efektywnych strategii i technologii europejskich dla bezpiecznej wody do picia) definicje winny być stosowane we wszystkich krajach budujących indywidualne systemy zarządzania ryzykiem wody, co w dalszej przyszłości pozwoli na ocenę efektywności funkcjonowania rozmaitych systemów zapewnienia bezpieczeństwa zaopatrzenia w wodę. Tabela I. Porównanie definicji dotyczących oceny i zarządzania ryzykiem Table I. Comparison of definitions regarding risk assessment and management Zagrożenie/wg PN-EN ISO Źródło ryzyka Ryzyko Niebezpieczne zdarzenie/wg PN-EN ISO Zdarzenie Identyfikacja zagrożeń/ wg PN-EN ISO Identyfikacja ryzyka PN-EN ISO WHO TECHNEAU Źródło ryzyka: element, który sam lub w połączeniu z innymi ma wewnętrzny potencjał, aby powodować powstanie ryzyka Wpływ niepewności na cele Uwaga Ryzyko jest często określane w odniesieniu do potencjalnych zdarzeń i następstw lub ich kombinacji Zdarzenie: Wystąpienie lub zmiana konkretnego zestawu okoliczności Uwaga 1. Zdarzenie może wystąpić raz bądź wielokrotnie i może mieć wiele przyczyn Uwaga 2. Zdarzenie może być określane jako incydent lub wypadek Identyfikacja ryzyka: proces wyszukiwania, rozpoznawania i opisywania ryzyka Uwaga 1. Identyfikacja ryzyka obejmuje rozpoznanie źródła ryzyka, zdarzeń, ich przyczyn i potencjalnych następstw Uwaga 2. Identyfikacja ryzyka może obejmować dane historyczne, analizy teoretyczne, pozyskane opinie, opinie ekspertów oraz potrzeby interesariuszy Czynnik biologiczny, chemiczny, fizyczny lub radiologiczny o potencjalnie szkodliwych skutkach Prawdopodobieństwo wyrządzenia przez rozpoznane zagrożenie szkód w narażonej populacji w określonym przedziale czasowym, włączając w to wielkość szkody lub jej skutki Incydent lub sytuacja, która może doprowadzić do wystąpienia zagrożenia (co się może zdarzyć i w jaki sposób) Zagrożenie jest źródłem potencjalnej szkody lub sytuacji z potencjałem szkód (TECHNEAU) Kombinacja częstości lub prawdopodobieństwa wystąpienia niebezpiecznego zdarzenia i konsekwencji związanych z tym zdarzeniem Zdarzenie, które może powodować szkodę Proces rozpoznania istnienia zagrożenia i określania jego właściwości

5 96 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): Zagrożenia pojawiające się w systemach zaopatrzenia w wodę (SZW) mogą mieć wpływ na zdrowie publiczne. Zatem sytuacje zagrożenia to zdarzenia, których konsekwencje są społecznie nieakceptowane lub wywołują istotne zmiany środowiskowe, pociągające znaczne nakłady finansowe na ich likwidację. Funkcjonowanie systemów zaopatrzenia w wodę wiąże się z występowaniem w okresie długoletniej ich pracy różnych, losowych zdarzeń pojawiających się zarówno w układzie produkcji jak i dystrybucji wody. Ich liczba może być różna, zależna od indywidualnych uwarunkowań funkcjonowania systemu zaopatrzenia w wodę, ale także od niezależnych warunków zewnętrznych. Irlandzka Agencja ds. Środowiska w wydanym przez siebie poradniku przedstawiła 430 możliwych potencjalnych zagrożeń [24]. Pojawienie się tych zagrożeń wymusza konieczność podejmowania działań doraźnych, mających na celu minimalizację ryzyka eksploatacji systemów wodociągowych, z jednoczesnym zapewnieniem bezpieczeństwa zdrowotnego konsumentów wody. Uwarunkowania eksploatacji SZW, wynikające z ciągłego zmniejszania zapotrzebowania na wodę u dostawcy, powodują, iż aspekt szeroko pojętego niezawodnego i bezpiecznego zarządzania pracą systemu wodociągowego staje się istotnym obszarem funkcjonowania przedsiębiorstw wodociągowych. Zapewnienie wysokiej jakości produktu w cenie akceptowalnej przez odbiorców, to priorytetowe zadanie stawiane producentom wody [8, 14, 15, 25, 26]. Jednak najważniejszym zadaniem w procesie zarządzania ryzykiem jest podejmowanie działań prewencyjnych, związanych z minimalizowaniem prawdopodobieństwa pojawiania się zagrożeń mogących mieć wpływ na bezpieczeństwo wody. Ocena i zarządzanie ryzykiem w kontekście Planów Bezpieczeństwa Wody Głównym celem systemu oceny zagrożeń i zarządzania ryzykiem w odniesieniu do wody pitnej jest zapobieganie ryzyku dla zdrowia poprzez dostarczanie bezpiecznej wody nie zawierającej elementów szkodliwych i zdrowej zawierającej ponadto składniki pożyteczne dla zdrowia, spełniającej najwyższe wymagania jakościowe, określone przepisami prawnymi. Ocena zagrożeń, ustalenie punktów krytycznych i oszacowanie ryzyka w zaopatrzeniu w wodę do spożycia jest kluczowym elementem WSP. Wytyczne WHO dotyczące jakości wody do picia międzynarodowy naukowy dokument stanowiący ważny punkt odniesienia w zakresie dostaw wody pitnej i związanych z tym tematem regulacji, zaleca WSP jako najbardziej skuteczny środek ciągłego zapewnienia bezpieczeństwa zaopatrzenia w wodę pitną. WSP wymaga oceny ryzyka obejmującej wszystkie etapy w zaopatrzeniu w wodę, od ujęcia do konsumenta, a następnie wdrażania i monitorowania środków kontroli zarządzania ryzykiem oraz stałego raportowania i aktualizowania. WSP powinny być realizowane w kontekście zdrowia publicznego, odpowiadać na jasno postawione cele zdrowotne oraz zapewniać kontrolę jakości poprzez niezależny nadzór [5, 6, 14, 27]. Plany bezpieczeństwa wody tworzone są w oparciu o zasadę wielokrotnych barier ochronnych, zasadę analizy zagrożeń i krytycznych punktów kontroli oraz innych uporządkowanych metod zarządzania. WSP powinny zabezpieczać wszystkie aspekty dostarczania wody, w tym w szczególności kontrolę ujmowania, uzdatniania i dostarczania wody do spożycia przez ludzi. Według WHO trzy najważniejsze elementy WSP, ukierunkowane na realizację celów zdrowotnych, to: 1. ocena systemu określająca czy system zaopatrzenia w wodę jako całość (od źródła zasilania aż do punktu jej poboru do spożycia) może dostarczać wodę o jakości spełniającej wyznaczone cele. Obejmuje również klasyfikację kryteriów dotyczących projektowania nowych systemów; 2. środki kontroli systemu zaopatrzenia w wodę stanowią narzędzia identyfikacji czynników zagrożenia, które wspólnie zapewnią kontrolę rozpoznanego ryzyka i osiągnięcie celów zdrowotnych. Dla każdego środka kontroli należy określić odpowiednie sposoby monitoringu operacyjnego, które zapewnią, opracowanie procedur działania, minimalizujących skutki zaistniałych zagrożeń; 3. plany zarządzania i komunikacji: opisują działania, które należy podjąć podczas zwykłej eksploatacji lub w przypadku wystąpienia incydentu; dokumentują ocenę systemu, w tym aktualizacje i poprawy projektów planowania, monitorowania i komunikacji oraz programów wspierających [28]. Najważniejszymi celami WSP w procesie dostarczania wody są: zapobieganie lub minimalizacja zanieczyszczeń w ujęciach wody, usuwanie zanieczyszczeń lub zmniejszenie ich poziomu poprzez zastosowanie procesów uzdatniania oraz niedopuszczanie do powstawania zanieczyszczeń na etapie magazynowania, dystrybucji i obsługi dostaw wody. Powyższe cele dotyczą zarówno dużych systemów wodociągowych jak i systemów zaopatrujących w wodę małe zbiorowości. Realizacja ich odbywa się poprzez: rozpoznanie potencjalnych źródeł zanieczyszczenia i sposobów ich kontrolowania; określenie procedur eksploatacji, wynikających z analizy uwarunkowań funkcjonowania systemu odniesionych do konieczności zapewnienia wymagań jakościowych; walidację środków kontroli stosowanych do kontroli zagrożeń;

6 Parafińska K. Zagrożenia w funkcjonowaniu systemów zaopatrzenia w wodę i ich wpływ na zdrowie publiczne 97 wdrożenie systemu operacyjnego monitorowania środków kontroli w ramach systemu zaopatrzenia w wodę; celowe podejmowanie działań korygujących, zapewniających stałe dostawy bezpiecznej wody; prowadzenie weryfikacji jakości wody do picia, w celu uzyskania pewności, że WSP jest prawidłowo wdrażany i osiąga wymaganą sprawność. Wdrożenie procedur WSP ułatwia dostawcom wody bezpieczne zarządzanie systemem zaopatrzenia w wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi. Wspomaga ponadto nadzór realizowany przez instytucje do spraw zdrowia publicznego [29]. Do głównych korzyści, wynikających z wdrożenia WSP, dla dostawców wody należy: wykazanie się należytą starannością ; przestrzeganie zgodności z wymaganiami; racjonalizacja i dokumentowanie istniejących procedur eksploatacyjnych, prowadzące do wzrostu wydajności, poprawy efektywności i szybszego reagowania na incydenty; lepsze ukierunkowanie i uzasadnienie długoterminowych inwestycji kapitałowych na podstawie oceny ryzyka; usprawnione zarządzanie aktualną wiedzą pracowników oraz rozpoznanie kluczowych braków w umiejętnościach personelu; poprawa relacji z zainteresowanymi stronami [28]. Wielobarierowa ochrona jakości wody w WSP We wszystkich rozwiniętych krajach świata zaopatrzenie w wodę regulowane jest skutecznie funkcjonującymi aktami prawnymi. Wynika to z wagi, jaka przykładana jest do tej sfery działalności gospodarczej, uznania zaopatrzenia w wodę za fundamentalny czynnik społeczny, ekonomiczny oraz polityczny. W warunkach krajów dysponujących dostatecznymi zasobami wód, na pierwszy plan wysuwają się problemy jakości ujmowanej wody. Wieloletnie doświadczenia (HACPP, WSP) innych krajów wskazują, że najwyższe gwarancje ochrony bezpieczeństwa zdrowotnego konsumenta daje system wielobarierowości zabezpieczenia złożonego procesu zaopatrzenia w wodę do spożycia na każdym etapie jego funkcjonowania. System wielobarierowości definiowany jest jako zintegrowany system procedur, procesów i narzędzi, które w połączeniu mają za zadanie zapobiegnięcie lub redukcję zanieczyszczenia wód, począwszy od zasobów, poprzez ujęcie aż do zaworu czerpalnego użytkownika. Tylko taki złożony system spójnych barier pozwala na zminimalizowanie ryzyka funkcjonowania SZW, a tym samym osiągnięcie skutecznej ochrony zdrowia publicznego. Na wielobarierową ochronę jakości wody pitnej składają się trzy główne elementy: ochrona ujęć wody, procesów uzdatniania wody oraz systemów jej dystrybucji. Elementy te zostały poniżej przedstawione graficznie w formie zintegrowanego systemu procedur i narzędzi (ryc. 2 [30]). Ramy prawne i polityczne Monitoring Zaangażowanie i świadomość społeczna Ochrona ujęć wody Czysta, bezpieczna woda do picia Systemy dystrybucji wody pitnej Uzdatnianie wody pitnej Badania naukowe i rozwój technologiczny Ryc. 2. Wielobarierowa ochrona jakości wody Fig. 2. Multi-Barrier Approach Zarządzanie Wytyczne, standardy i cele Ramy prawne i polityczne Występujące w prawodawstwie luki znacznie utrudniają stworzenie spójnego systemu zarządzania opartego na odpowiedzialności poszczególnych podmiotów w ujmowaniu, produkcji i dystrybucji wody. Nadrzędne ramy prawne i polityczne powinny wyraźnie wskazywać podmioty odpowiedzialne za poszczególne etapy systemu dostaw wody pitnej. Ramy te powinny być okresowo rewidowane i aktualizowane w miarę potrzeb. Istotne jest, aby polityka dążenia do zapewnienia odpowiedniej jakości wody przez wszystkie podmioty łańcucha dostaw wspierała cele zdrowia publicznego. Zaangażowanie i świadomość społeczna Istotne dla prawidłowego funkcjonowania systemu bezpieczeństwa eksploatacji systemów wodociągowych jest utrzymanie odpowiedniego poziomu partnerstwa i komunikacji między zainteresowanymi stronami, jak również równoczesne umożliwianie społeczeństwu zgłaszania swoich uwag lub zastrzeżeń co do standardów świadczonych usług wodociągowych do odpowiedniego organu. Społeczeństwo powinno posiadać łatwy dostęp do informacji na temat jakości spożywanej wody oraz innych aspektów zdrowia publicznego. Zwiększanie świadomości społecznej dotyczącej bezpieczeństwa zdrowotnego wody można realizować poprzez specjalne programy poświęcone jakości wody oraz informowanie o: możliwym wpływie działalności człowieka na jakość wody pobieranej do zaopatrzenia w wodę do spożycia i możliwych środkach zapobiegających zanieczyszczeniu,

7 98 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): zagrożeniach dla zdrowia i zapewnianiu właściwych materiałów edukacyjnych na temat zagadnień takich jak dezynfekcja wody, prawidłowych zasad dobrej praktyki odbiorców indywidualnych, stosowania filtrów domowych lub innych urządzeń uzdatniających, wynikach prowadzonych monitoringów oraz działaniach podejmowanych przez władze krajowe w aspekcie prowadzonej polityki bezpieczeństwa zdrowotnego wody. Wytyczne, standardy i cele Wytyczne, standardy i cele służą podmiotom odpowiedzialnym za poszczególne etapy w dostawie wody do spożycia przez ludzi w osiąganiu celów w nich określonych. Stanowią również pomoc w podejmowaniu decyzji z zakresu zarządzania zaopatrzeniem w wodę. Badania naukowe i rozwój technologiczny Badania, nadzór nad chorobami wodopochodnymi, ciągły rozwój innowacyjnych technologii uzdatniania wody i eksploatacji infrastruktury wodociągowej stanowią podstawy budowy systemu wielobarierowej ochrony jakości wody. Podobnie jak w pozostałych elementach systemu tak i tu należy łączyć działania wielu podmiotów: współpracy rządu z uniwersytetami, instytutami naukowo-badawczymi, przemysłem gospodarki wodnej i innymi podmiotami, które mogą przysłużyć się do wypracowania rozwiązań na rzecz zdrowia publicznego. Monitoring jakości i zarządzanie dostawami wody od źródła do kranu odbiorcy Skuteczne zarządzanie dostawami wody pitnej od źródła do kranu wymaga zaangażowania specjalistów reprezentujących różne dziedziny między innymi zdrowie, środowisko, rolnictwo, przemysł, gospodarka odpadami oraz odpowiednio wykwalifikowanego personelu odpowiedzialnego za wykonanie powierzonych im zadań na poszczególnych etapach zaopatrzenia w wodę. Monitorowanie jakości wody prowadzi się w całym systemie zaopatrzenia w wodę z różnych powodów w zależności od miejsca w jakim jest ono realizowane, np. informacja o wodzie ujmowanej pozwala na dobór właściwej metody uzdatniania, monitorowanie procesu uzdatniania pozwala na ocenę czy proces przebiega właściwie i uzyskanie potwierdzenia dotyczącego słuszności stosowanej metody, kontrola wody w systemie dystrybucji umożliwia reagowanie na ewentualne zagrożenia oraz ocenę prawidłowości wcześniejszych etapów i potwierdzenie, że woda dostarczana konsumentom jest bezpieczna. Wskazane jest przy tym, aby monitoring jakości wody prowadzony był przy wykorzystaniu akredytowanych laboratoriów. Ochrona ujęć wody i zarządzanie zasobami wodnymi Ochrona ujęć wody w oparciu o zarządzanie zasobami wodnymi winna obejmować skoordynowane podejście między zainteresowanymi stronami w celu opracowania krótko- i długoterminowych planów zapobiegania, minimalizacji lub kontroli potencjalnych źródeł zanieczyszczeń w całym obszarze zlewniowym ujęcia. Oprócz zmniejszenia zagrożeń dla zdrowia publicznego, skuteczne zarządzanie zasobami wodnymi minimalizuje koszty eksploatacji i zmniejsza konieczny zakres uzdatniania wody pitnej, m.in. poprzez zoptymalizowanie ilości substancji chemicznych stosowanych podczas procesu, a co za tym idzie wysokość ponoszonych kosztów. Uzdatnianie wody pitnej Właściwe uzdatnianie wody pitnej jest elementem systemu wielobarierowej ochrony i zapewnienia zdrowia publicznego. Ważne jest, aby systemy uzdatniania były projektowane i wykonywane w oparciu o wyniki badań źródeł ujmowanej wody z uwzględnieniem analizy czynników determinujących jakość wody ujmowanej. Powinny być one również regularnie sprawdzane i ulepszane, w razie konieczności. System dystrybucji wody Dotyczy w szczególności stanu technicznego urządzeń wodociągowych, okresu ich eksploatacji, rodzaju materiałów, z jakich zostały wykonane. Ważnym elementem jest tu również właściwa eksploatacja systemów, uwzględniająca bieżące zarządzanie parametrami hydraulicznymi pracy sieci wodociągowej, jak i działania związane z płukaniem sieci, planowaniem remontów i renowacją. Niezwykle istotnym obszarem jest również ostatni etap dystrybucji wody w instalacjach wewnętrznych budynków. Profesjonalne projektowanie, montaż oraz właściwa eksploatacja i regularna kontrola stanu technicznego jest ostatnią barierą na drodze dostawy wody do konsumentów [30]. Wieloletnie doświadczenia wskazują, że należy dążyć do podejmowania działań prewencyjnych w odniesieniu do całego systemu zaopatrzenia takich jak np. ujmowanie wody jak najlepszej jakości, co może pozwolić na ograniczenie, zminimalizowanie, a w miarę możliwości uniknięcie konieczności uzdatniania wody i monitorowania wszystkich parametrów oraz ponoszenia związanych z tym kosztów. Jedynie system wielokrotnych barier między ujęciem wody a odbiorcą/konsumentem oraz kilkustopniowy system

8 Parafińska K. Zagrożenia w funkcjonowaniu systemów zaopatrzenia w wodę i ich wpływ na zdrowie publiczne 99 kontroli pozwala racjonalnie zarządzać ryzykiem i tym samym zmniejszać ryzyko zagrożeń zdrowotnych w większym stopniu, niż system, którego podstawą jest wyłącznie kontrola jakości produktu końcowego. Obserwacje państw, które wprowadziły kompleksowe systemy zarządzania w procesie zaopatrzenia w wodę wskazują na wysoką skuteczność takiej polityki. Pozwalają one nie tylko na realną ocenę aktualnej sytuacji, oszacowanie ewentualnego ryzyka oraz zaplanowanie działań naprawczych i zapobiegających, ale także na wpłynięcie na minimalizację kosztów związanych z niewłaściwą eksploatacją wodociągu, awariami i usterkami. Przede wszystkim jednak, właściwie wprowadzone i nadzorowane systemy jakości zdecydowanie minimalizują zagrożenia zdrowotne i poprawiają jakość dostarczanej wody. Ułatwiają także pracę, bo dzięki opracowanemu systemowi, zbieraniu informacji i prowadzonej dokumentacji nie ma problemów z przygotowywaniem planów, sprawozdań i opracowań [31]. Podsumowanie Zapewnienie bezpiecznej wody konsumentom jest procesem trudnym i złożonym. Woda do picia jest produktem o strategicznym znaczeniu dla zdrowia publicznego dlatego konieczne jest prowadzenie wszelkich działań minimalizujących występowanie potencjalnych zagrożeń, pojawiających się w systemie zaopatrzenia w wodę, wpływających na zdrowie ludzkie. W celu ochrony zdrowia publicznego niezbędne jest konsekwentne wprowadzanie we wszystkich systemach zaopatrzenia w wodę zarządzania bezpieczeństwem wody. Zarządzanie bezpieczeństwem w zaopatrzeniu w wodę powinno opierać się o normy dotyczące ryzyka, HACCP a najlepiej systemy WSP opracowanego przez WHO i dedykowanego dostawom wody. Powszechność wdrażanych i stosowanych na całym świecie takich systemów, daje możliwość wzorowania się na przyjętych rozwiązaniach i wdrażania ich z uwzględnieniem warunków lokalnych. Przyjęta strategia dążenia do bezpieczeństwa zdrowotnego wody powinna obejmować obszar od ujęcia do kranu konsumenta, włączając w nadzór nad jakością wody do picia wszystkie podmioty zaangażowane w ochronę ujęć, pobieranie, uzdatnianie i przesyłanie wody do konsumenta, oraz tworzenie programów dedykowanych władzom lokalnym i odbiorcom usług w celu zwiększania ich świadomości w zakresie zdrowia publicznego. Niezwykle istotne jest również uświadamianie odbiorcom usług/konsumentom jak wiele zależy od właściwego użytkowania urządzeń wodociągowych zainstalowanych w budynkach. Ważne jest, aby w procesie nadzoru nad jakością wody nie poprzestawać wyłącznie na monitoringu jej jakości, ale żeby zabezpieczać jej jakość poprzez stosowanie wielobarierowej ochrony, która w sposób ciągły będzie minimalizowała ryzyko wystąpienia zanieczyszczenia. Oparcie zabezpieczeń systemu wodnego wyłącznie na monitoringu, w przypadku jej zanieczyszczenia może skutkować jej spożywaniu aż do czasu uzyskania wyniku z laboratorium lub powiązania wystąpienia zachorowań z jakością wody. Podstawą ochrony systemu zaopatrzenia w wodę i kontroli procesów powinno stać się wdrożenie całościowych i zorganizowanych systemów jakimi są Plany Bezpieczeństwa Wody. Wieloletnie doświadczenia państw [9], które wprowadziły obowiązkowe systemy zarządzania bezpieczeństwem zdrowotnym wody wskazują na ich skuteczność. Systemy te pozwalają bowiem na realną ocenę aktualnej sytuacji, identyfikację zagrożeń i mogących wystąpić niebezpiecznych zdarzeń, oszacowanie ryzyka i zaplanowanie działań naprawczych i zapobiegających, a co najważniejsze na minimalizację ryzyka niepowodzenia w związku z niedopatrzeniem lub błędem w zarządzaniu. Składowe WSP tworzone są przy wykorzystaniu zasady wielokrotnych barier ochronnych, zasad analizy zagrożeń i krytycznych punktów kontroli oraz innych uporządkowanych metod zarządzania. WSP jest narzędziem zarządzania ryzykiem, którego ogromną zaletą jest możliwość jego stosowania we wszystkich systemach zaopatrzenia w wodę bez względu na stopień złożoności struktury systemu, wielkość produkcji, techniki uzdatniania lub rodzaju ujmowanej wody. Z punktu widzenia zarządzania bezpieczeństwem zdrowotnym wody jedynie współdziałanie wszystkich podmiotów zapewni bezpieczną wodę do picia. Zarządzanie ryzykiem poprzez wprowadzenie WSP jest dobrą praktyką, która dodatkowo podkreśla, iż obszar zaopatrzenia w wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi, w polityce każdego państwa, nie powinien pozostawać za branżami takimi jak żywność czy przemysł.

9 100 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): Piśmiennictwo / References 1. Craun MF, Craun GF, Calderon RL, et al. Waterborne outbreaks reported in the United States. J Water Health 2006, 4(Suppl 2): Zimoch I. Zastosowanie analiz bezpieczeństwa eksploatacji do kontroli funkcjonowania zakładu oczyszczania wody. Ochr Śr 2011, 33(2): Zimoch I, Stolarczyk A. Raman spectroscopy in estimating THM formation potential in water pipe network. Environ Prot Eng 2010, 36(1): Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/39/UE z dnia 12 sierpnia 2013 r. zmieniająca dyrektywy 2000/60/ WE i 2008/105/WE w zakresie substancji priorytetowych w dziedzinie polityki wodnej. Dz. Urz. L 226 z , s Zimoch I. Zintegrowana metoda analizy niezawodności i bezpieczeństwa systemów zaopatrzenia w wodę. [w:] Monografia habilitacyjna nr 323. Wyd Politechniki Śląskiej, Gliwice Zimoch I. Bezpieczeństwo działania systemu zaopatrzenia w wodę w warunkach zmian jakości wody w sieci wodociągowej. Ochr Śr 2009, 31(3): Zimoch I. Niezawodnościowa interpretacja wyników jakości wody w sieci wodociągowej. Ochr Śr 2009, 31(4): Zimoch I, Łobos E. Comprehensive interpretation of safety of wide water supply systems. Environ Prot Eng 2012, 38(3): Bochnia T. Prewencyjne zarządzanie ryzykiem w systemach wodociągowych. Eksploatacja systemów wodociągowokanalizacyjnych. V Międzynarodowa Konferencja Naukowo- Techniczna, Gdańsk A New Approach to Protecting Drinking Water and Public Health. United States Environmental Protection Agency, Dymaczewski Z, Sozański M i wsp. Wodociągi i Kanalizacja w Polsce, tradycja i współczesność. Sozański M (red). Polska Fundacja Ochrony Zasobów Wodnych, Poznań-Bydgoszcz Gańczak M. John Snow i cholera 200-lecie urodzin. Prz Epidemiol 2014, 68: Szymura E, Zimoch I. Niezawodności operatora w szacowaniu ryzyka eksploatacji systemów przemysłowych. Przem Chem 2014, 1(93): Zimoch I, Łobos E. Method of safety analysis of water supply system. [in:] Proceedings of Conference on Probabilistic Safety Assessment. PSAM 11 and ESREL, Proc. 11th International Probabilistic Safety Assessment and Management Conference and the Annual European Safety and Reliability Conference, edited by IAPSAM&ESRA, Helsinki 2012, 7: Zimoch I. Regulacja ciśnienia jako element zarządzania ryzykiem eksploatacji sieci wodociągowej. Ochr Śr 2012, 34(4): Zimoch I, Szymura E, Morzczewska-Majkut K. Zastosowanie techniki drzewa zdarzeń w analizie bezpieczeństwa eksploatacji obiektów przemysłowych. Przemysł chemiczny. 2015, 2(94): Kowalski D. Zarządzanie jakością wody w systemie wodociągowym. Ochr Śr 2009, 31(3): Rak J, Pietrucha K, Tchórzewska-Cieślak B. Kontrola jakości wody w aspekcie bezpieczeństwa użytkowników wodociągu. Instal. Teoria Prakt Instal 2008, 279: Rak J. Analiza pojęcia ryzyka w odniesieniu do bezpieczeństwa systemów wodociągowych. Gaz Woda Tech Sanit 2012, 4: Mulik B. Identyfikacja potrzeb związanych z wdrażaniem WSP w małych źródłach zaopatrzenia w wodę. XII Konferencja Naukowo-Techniczna Woda Człowiek Środowisko, Licheń European Strategic Workshop on Water Safety Planning, March 2014, Berlin, Germany. 22. Guidelines for drinking-water quality. Third edition. Volume 1. Recommendations. WHO, Geneva Towards a Guidance Document for the implementation of a Risk Assessment for small water supplies in the European Union. KWR Watercycle Research Institute, EPA Drinking Water Advice Note Advice Note No. 8: Developing Drinking Water Safety Plans. Environmental Protection Agency, Zimoch I, Paciej J. Zastosowanie Geograficznych Systemów Informacyjnych w zarządzaniu oraz prowadzeniu kontroli jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Instal 2013, 2: Zimoch I, Paciej J. Analiza przestrzenna ryzyka zagrożenia zdrowotnego wywołanego obecnością bakterii z rodzaju Legionella w instalacjach ciepłej wody w województwie śląskim. Ochr Śr 2014, 36(4): Think big, start small, scale up. A road map to support country level implementation of Water Safety Plans. WHO, International Water Association, Wytyczne dotyczące jakości wody do picia, wyd. IV. Izba Gospodarcza Wodociągi Polskie, Bydgoszcz Zimoch I, Paciej J. Budowa elementów systemu bezpieczeństwa zdrowotnego wody w zakresie działań i kompetencji organów Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Instal 2014, 11: From Source to Tap. The Multi-barrier approach to safe drinking water. Canadian Council of Ministers of the Environment, Wichrowska B, Mulik B, Parafińska K i wsp. Techniczne aspekty w zarządzaniu bezpieczeństwem zdrowotnym wody, ze szczególnym uwzględnieniem instalacji wewnętrznych. Gaz Woda Tech Sanit 2012, 3: