PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH. DOTYCZĄCY ELEWACJI KAMIENICY PRZY UL. FREDRY 6 i KOŚCIUSZKI 86 W POZNANIU

Transkrypt

1 PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH DOTYCZĄCY ELEWACJI KAMIENICY PRZY UL. FREDRY 6 i KOŚCIUSZKI 86 W POZNANIU Opracowanie na zlecenie: Paweł Smoczyk ul. Forteczna Poznań Autor opracowania: mgr Katarzyna Michalak Konserwator Dzieł Sztuki ul. Omańkowskiej 89a/ Poznań POZNAŃ, STYCZEŃ 2017

2 SPIS TREŚCI PROGRAMU PRAC KONSERWATORSKICH Lp. Zawartość Str. 1. Przedmiot opracowania 3 2. Podstawa opracowania 3 3. Cel i zakres opracowania 3 4. Opis obiektu 4 5. Stan zachowania i przyczyny zniszczeń 5 6. Cel oraz założenia konserwacji 7 7. Program prac konserwatorskich 7 8. Zalecenia i uwagi konserwatorskie Dokumentacja fotograficzna Spis fotografii 19 POZNAŃ, STYCZEŃ

3 1. Przedmiot opracowania % Przedmiotem opracowania jest kamienica zlokalizowana u zbiegu ulic Fredry i Kościuszki w Poznaniu, a dokładnie jej elewacje frontowe oznaczone na potrzeby Projektu Budowlanego literami E, F, G. Elewacje tylne B, C, D oraz jedna z elewacji od strony ul. Kościuszki - elewacja A zostały poddane niedawnym pracom. W ich przypadku postępowanie konserwatorskie ograniczone jest do oczyszczenia, ujednolicenia kolorystycznego oraz zabezpieczenia dolnych partii przeciw graffiti. Kamienica znajduje się na terenie objętym ochroną konserwatorską. * Rzut kamienicy z oznaczeniami elewacji 2. Podstawa opracowania % Opracowanie powstało na zlecenie architekta Pawła Smoczyka zamieszkałego przy ul. Fortecznej 12 w Poznaniu. * Podstawą opracowania są: wizje lokalne, fotografie wszystkich elewacji budynku, Projekt Budowlany. 3. Cel i zakres opracowania * Celem opracowania jest ocena stanu zachowania elewacji kamienicy oraz zaproponowanie postępowania konserwatorskiego określającego sposób naprawy tynków, detalu architektonicznego i balkonów. * Zakres programu obejmuje następujące zagadnienia: opis kamienicy stan zachowania elewacji wraz z fotografiami szczegółowy proponowany program prac konserwatorskich materiały i technologia wykonania. POZNAŃ, STYCZEŃ

4 4. Opis obiektu Kamienica na narożniku ulic Fredry i Kościuszki powstała w latach Budynek wzniesiono w stylu eklektycznym z przewagą cech neoklasycystycznych i neorenesansowych. Do dziś budynek zachował pierwotny charakter. Jest to obiekt zasadniczo czterokondygnacyjny, z czterema elewacjami frontowymi, dwiema szczytowymi zwróconymi na podwórze oraz wieloelementową elewacją tylną, od podwórza. Elewacje od podwórza posiadają jedynie profilowe opaski okienne oraz obramienie drzwiowe z trójkątnym naczółkiem, natomiast elewacje frontowe są bogato dekorowane. Elewacje zdobią między innymi: boniowania narożne, boniowania pasowe, pilastry z kapitelami, medaliony, tralkowania, obramienia okienne z naczółkami, obramienia okienne wsparte na konsolkach, gzymsy międzykondygnacyjne i koronujący, balkony z kutymi balustradami czy wykusz kryty dachem hełmowym. Okna pierwszej, drugiej i trzeciej kondygnacji zamknięte są prosto, natomiast czwartej łukiem odcinkowym. Kondygnacja poddasza posiada małe prostokątne okna. Kamienica nie została poddana znacznej przebudowie na przestrzeni jej istnienia. Najpoważniejsze zmiany w podziałach i estetyce nastąpiły w obrębie pierwszej kondygnacji ze względu na zmieniające się lokale w jej obrębie. Nie zachowały się konsole wspierające narożnikowy wykusz oraz konsole wspierające drewniany gzyms koronujący. Główne wejście do kamienicy znajduje się w elewacji od strony ul. Fredry, w środkowej osi Dane ogólne Orientacja Kamienica narożnikowa przy ul. Fredry i Kościuszki w Poznaniu położona jest na zachód od Starego Miasta, w centrum miasta. Kamienica zamyka południową pierzeję ul. Fredry u zbiegu z ul. Kościuszki. Elewacja kamienicy przechodzi łamiąc się w ul. Kościuszki, gdzie zostaje przerwana przez podwórze otwarte na ulicę. Następnie znajduje się kolejna elewacja kamienicy. Bryła Jest to budynek umiejscowiony narożnikowo, ze ściętym narożem, co tworzy dodatkową elewację. Bryła kamienicy jest rozbudowana, wieloboczne, zbliżona do odwróconej litery C. Obiekt jest czterokondygnacyjny, z piątą kondygnacją w partii dachu, zwieńczony dachem wielospadowym. Styl Obiekt ma charakter eklektyczny z elementami neoklasycystycznymi i neorenesansowymi. POZNAŃ, STYCZEŃ

5 5. Stan zachowania i przyczyny zniszczeń % Głównym czynnikiem niszczącym obiekty architektoniczne jest środowisko zewnętrzne tj. wiatr, zanieczyszczenia powietrza, duże wahania temperatury, a w szczególności woda, która może przenikać do wnętrza muru na wiele sposobów. Prócz wody opadowej, zawierającej w wyniku zanieczyszczenia powietrza niebezpieczne dla podłoży mineralnych kwasy oraz kondensacji pary wodnej w strukturze muru, podciągana jest ona z gruntu (transportując przy okazji szkodliwe sole), a także nanoszona przez wiatr. Woda opadowa cyklicznie nawilgaca tynki, detal architektoniczny czy sztukaterie, zasalając je, wypłukując spoiwo, osłabiając strukturę materiałów. Szkodliwe działanie wody polega na rozpuszczaniu czy spęcznianiu, a następnie wymywaniu składników mineralnych z materiałów budowlanych, co przyczynia się do ich osłabienia i destrukcji. Woda może również niszczyć obiekty na drodze fizyczno-mechanicznej w wyniku zamarzania. Kumulująca się w szczelinach i porach, zamieniając się w lód będzie rozsadzać porowate materiały budowlane, prowadząc do ich pękania i wykruszania. Wraz z gazowymi zanieczyszczeniami atmosfery, takimi jak dwutlenek siarki, dwutlenek węgla czy tlenki azotu, woda tworzy kwasy, które na drodze reakcji chemicznych rozkładają związki mineralne zawarte w materiałach budowlanych. Powstające w ten sposób rozpuszczalne w wodzie i transportowane wraz z nią sole podlegają w zmiennych warunkach wilgotności i temperatury procesom krystalizacji i rekrystalizacji. Podczas wysychania zawilgoconego muru, krystalizujące, w jego porach przypowierzchniowych i zwiększające swoją objętość, sole powodują mechaniczne rozpychanie porowatej struktury cegieł, zapraw. Pod wpływem wzrostu wilgotności spowodowanym, np.: opadem deszczu, sole te ulegają rozpuszczeniu dzięki czemu później mogą ponownie zamienić się w kryształy. Cykliczna krystalizacja i rekrystalizacja soli w warstwie przypowierzchniowej muru, prowadzi do łuszczenia się, pękania i dezintegracji granularnej, a co za tym idzie rozpadania się materiałów budowlanych. Stała obecność wody sprzyja również rozwojowi mikroorganizmów. Prócz negatywnych zmian wizualnych w postaci barwnych nalotów, zaplamień i wykwitów, mikroorganizmy takie jak glony, bakterie czy grzyby są w stanie wydzielać do podłoża szkodliwe enzymy i słabe kwasy organiczne, rozpuszczające składniki mineralne, z których owo podłoże się składa. Ponadto, ich obecność sprzyja kumulacji dużej ilości wilgoci, która jest katalizatorem wszystkich opisanych wyżej procesów niszczących. W przypadku omawianej kamienicy dodatkowym czynnikiem niszczącym są drgania spowodowane bliskością torów tramwajowych, gdyż w obrębie elewacji występują pęknięcia i zarysowania. POZNAŃ, STYCZEŃ

6 Widoczne są także skutki zaniedbania obiektu wynikające z braku szczelności systemu odprowadzania wody z dachu, jak i nieszczelności opierzeń blacharskich. * Wszystkie elewacje kamienicy są tynkowane. Większość tynków jest najprawdopodobniej wapienna. Tynki wtórne czy reprofilowane występują w obrębie pierwszej kondygnacji. Elewacje frontowe tynkowane na gładko z widocznymi pozostałościami powłok malarskich w kolorze ugrowym. Elementy dekoracyjne jak gzymsy, naczółki wykonane z zaprawy mineralnej w technice profili ciągnionych. Elementy sztukatorskie jak kapitele, tralki, konsole wykonane w technice odlewów. Ze względu na reprofilację tynków pierwszej kondygnacji i zmiany w jej obrębie na tynkach nie znaleziono z poziomu gruntu pierwotnych powłok malarskich W wyższych partiach elewacji widoczne są pozostałości powłok malarskich. Badania warstw stratygraficznych obiektu należy przeprowadzić na etapie wykonawczym po ustawieniu rusztowania. Stan zachowania tynków kamienicy jest dość zły, są osłabione, ich powierzchnia jest wypłukana oraz zabrudzona. W obrębie tynków występują ubytki, spękania oraz odspojenia. Najpoważniejsze zniszczenia tynków obserwuje się w miejscach narażonych na zaciekanie wody, czyli wszelkich gzymsów, w okolicach rur spustowych czy w miejscach nieszczelnych opierzeń blacharskich. Widoczne są zawilgocenia, szczególnie w okolicach gzymsów i naczółków. Związane jest to ze skorodowanymi opierzeniami tych elementów. Są to większe, lub mniejsze zacieki. * Detal architektoniczny elewacji uległ podobnym zniszczeniom jak tynki. Jest silnie zabrudzony, widoczne są lokalne spękania i ubytki w formie. Najpoważniejsze zniszczenia obserwuje się w obrębie boni, gzymsów, opasek okiennych oraz wszędzie tam gdzie najintensywniej miała dostęp woda opadowa. * Strefa usługowo-handlowa w obrębie 1 kondygnacji jest najmniej estetyczną partią elewacji frontowych. Należy ją uporządkować. Jest wtórnie reprofilowana i przemalowana w różnych kolorach. Otwory okienne, drzwiowe czy witryny nie są jednorodne. * * Opierzenia blacharskie elewacji w złym stanie zachowania, do wymiany. * Stolarki okienne i drzwiowe w dostatecznym stanie zachowania, częściowo wymienione na nowe. Nie są one przedmiotem niniejszego opracowania. * Płyty balkonowe nieszczelne, balustrady pokryte produktami korozji oraz licznymi powłokami malarskimi.* * Drewniany gzyms koronujący zachowany w złym stanie. Drewno jest zszarzałe, zawilgocone. Część desek jest wypaczona. Widoczne są ślady po nieistniejących już konsolach wspierających gzyms. * POZNAŃ, STYCZEŃ

7 6. Cel oraz założenia konserwacji % Głównym założeniem i celem prac konserwatorskich dotyczących elewacji kamienicy przy ul. Fredry 6 i Kościuszki 86 w Poznaniu jest przywrócenie obiektowi jego pierwotnego charakteru architektonicznego z jednoczesnym strukturalnym wzmocnieniem i zabezpieczeniem przed wpływem agresywnych czynników korozyjnych. * Poniższy program konserwatorski jest programem ramowym, opartym na analizie wizualnej obiektu, założenia konserwatorskie mogą więc podczas prac konserwatorskich ulec zmianie. 7. Program prac konserwatorskich 1. Wykonanie dokumentacji fotograficznej i opisowej stanu zachowania obiektu przed konserwacją. Szczegółowa dokumentacja fotograficzna powinna być także wykonywana w trakcie konserwacji wszystkich elewacji kamienicy. Powinna zawierać wszystkie istotne zmiany stanu zachowania. Każdy etap prac powinien być należycie udokumentowany. 2. Wykonanie odkrywek warstw stratygraficznych obiektu, po ustawieniu rusztowania ustalających pierwotną kolorystykę obiektu. TYNKI 1. Demontaż wszystkich obcych i niepotrzebnych oraz przeszkadzających na czas remontu elementów metalowych czy drewnianych takich jak haki, kotwy, śruby, gwoździe, dyble, przewody, itp. występujących w obrębie elewacji. Elementy, które wrócą na elewację należy zabezpieczyć i zmagazynować, a po wykonaniu prac i uzgodnieniu rodzaju elementów i miejsc montażu z Miejskim Konserwatorem Zabytków zamontować. 2. Demontaż opierzeń blacharskich gzymsów, naczółków czy parapetów i wymiana ich na nowe z blachy tytan-cynk. 3. Mechaniczne usunięcie skorodowanych, odspojonych, spękanych tynków. 4. Usunięcie wszelkich wtórnych uzupełnień i warstw reprofilujących w obrębie tynków. 5. Mechaniczne poszerzenie i pogłębienie spękań i szczelin występujących w tynkach, tak by umożliwić ich późniejszą właściwą naprawę. POZNAŃ, STYCZEŃ

8 6. Oczyszczenie powierzchni tynków z zabrudzeń atmosferycznych metodą mycia wysokociśnieniowego na gorąco, z wykorzystaniem środka odtłuszczającego. Oczyścić należy także elewacje od podwórza, szczytowe oraz elewację od strony ul. Kościuszki za podwórzem. 7. Wykonanie dezynfekcji tynków w miejscach porastanych lub narażonych na porastanie przez mikroorganizmy poprzez spryskanie preparatem biobójczym. 8. Wykonanie napraw pęknięć murów metodami systemowymi certyfikowanymi zgodnie z Projektem Budowlanym. 9. Stabilizacja pozostałości soli rozpuszczalnych w wodzie w obrębie miejsc po skuciu tynków poprzez naniesienie preparatu Escofluat firmy Schomburg lub analogicznego środka. 10.Wykonanie impregnacji wzmacniającej oraz gruntującej w miejscach odsłoniętych przełamów tynków po skuciu oraz w miejscach, gdzie pozostawiony tynk na elewacji jest osłabiony. Proponuje się użycie wzmacniacza tynku Baumit PutzFestiger. 11.Wykonanie uzupełnień tynków w miejscach wcześniej skutych tynków zaprawą mineralną. Proponuje się zastosowanie gotowej zaprawy tynkarskiej wapienno-trasowej na zabytkowe podłoża Optosan Trassputz firmy Optolith czy tynku wapiennego Kalkin RK 39 firmy Baumit. W przypadku większej połaci do rekonstrukcji najpierw należy wykonać obrzutkę zczepną. 12.W obrębie tynków pierwszej kondygnacji zaleca się wykonać uzupełnienia tynków zaprawami renowacyjnymi, np.: zaprawą mineralną Sanova EinlagenTrassputz WTA firmy Baumit czy Optosan USP firmy Optolith. 13.Scalenie całej powierzchni tynków płaskich poprzez nałożenie tynku cienkowarstwowego, np.: Optosan Trassfeinputz firmy Optolith. Tynki powinny być zatarte na gładko. 14.Opracowanie kolorystyczne tynków na podstawie badań stratygraficznych oraz zatwierdzonych przez Miejskiego Konserwatora Zabytków prób kolorystycznych na obiekcie. Zaleca się zastosowanie silikatowych farb laserunkowych, np.: Design-Lasur firmy Keim. Należy ujednolicić kolorystykę także tylnych elewacji kamienicy jeśli będzie ona odmienna. 15.Zabezpieczenie pierwszej kondygnacji powłoką antygraffiti. POZNAŃ, STYCZEŃ

9 DETAL ARCHITEKTONICZNY 1. Mechaniczne usunięcie skorodowanych i odspojonych fragmentów detalu architektonicznego. 2. Oczyszczenie powierzchni detalu architektonicznego z zabrudzeń atmosferycznych metodą mycia wysokociśnieniowego na gorąco. 3. Usunięcie wszelkich wtórnych powłok z powierzchni detalu architektonicznego. 4. Wykonanie dezynfekcji detali architektonicznych w miejscach porastanych lub narażonych na porastanie przez mikroorganizmy poprzez spryskanie preparatem biobójczym. 5. Wykonanie miejscowej impregnacji wzmacniającej detalu architektonicznego w miejscach ich osłabienia. Proponuje się użycie preparatu Dupa-grunt firmy Caparol. 6. Naprawa ubytków w detalu architektonicznym, w tym częściowe wykonanie nowych ich partii metodą profili ciągnionych z wykorzystaniem specjalistycznych materiałów do rdzeni, np.: zaprawą Stiucomono firmy Baumit czy Zaprawa Sztukatorska Podkładowa Optosan Stuckogrob firmy Optolith. 7. Wyprawa powierzchni detalu architektonicznego szpachlówką mineralną drobnoziarnistą, np.: KEIM Universalputz-fein czy Zaprawa Sztukatorska Wierzchnia Optosan Stuckofein firmy Optolith. 8. Opracowanie kolorystyczne detalu architektonicznego na podstawie zatwierdzonych przez Miejskiego Konserwatora Zabytków prób kolorystycznych na obiekcie. Zaleca się zastosowanie farb krzemianowych, np.: KEIM Granital. DREWNIANY GZYMS KORONUJĄCY 1. Usuwanie chemiczne powłok malarskich z powierzchni drewna przy pomocy odpowiednio dobranych past na bazie chlorku metylu, np.: Akultex Abbeiser firmy Remmers czy V Przeszlifowanie powierzchni drewna. POZNAŃ, STYCZEŃ

10 3. Impregnacja grzybo- i owadobójcza całości odpowiednio dobranymi środkami chemicznymi na bazie permetrinu. 4. Impregnacja ogniochronna. 5. Wzmacnianie strukturalne powierzchni drewna roztworem Paraloidu B72 w toluenie. 6. Wykonanie niezbędnych napraw stolarskich konstrukcji. 7. Wymiana najbardziej skorodowanych desek. 8. Uzupełnienie drobnych ubytków przy użyciu kitów akrylowych/winylowych do drewna. 9. Opracowanie kolorystyczne powierzchni drewna poprzez malowanie farbą do drewna na zewnątrz, do konstrukcji drewnianych w kolorze zatwierdzonym przez Miejskiego Konserwatora Zabytków. BALKONY prace należy prowadzić zgodnie z Projektem Budowlanym 1. Demontaż balustrad. 2. Usunięcie warstw uzupełniających z płyty konstrukcyjnej. 3. Wykonanie nowych warstwy uzupełniających z opierzeniami, wykończenie styku ze ścianą. 4. Odbicie starych tynków ze spodu i czoła balkonów. 5. Położenie nowych tynków renowacyjnych na spód i czoła płyt balkonowych wyostrzenie zaprawami sztukatorskimi rysunku. 6. Oczyszczenie zdemontowanych balustrad stalowych z farb metodą strumieniowo-ścierną. 7. Zabezpieczenie antykorozyjne i pokrycie farbami do metalu w kolorze ciemno-grafitowym. 8. Montaż balustrad. POZNAŃ, STYCZEŃ

11 8. Zalecenia i uwagi konserwatorskie 1. Opracowanie kolorystyczne elewacji nastąpi na podstawie zatwierdzonych przez Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu prób kolorystycznych wykonanych bezpośrednio na elewacji. Kolorystykę należy zaproponować na podstawie badań warstw stratygraficznych przeprowadzonych po ustawieniu rusztowania przez konserwatora nadzorującego prace. 2. Po zakończeniu prac należy wykonać pełną dokumentację powykonawczą opisową i fotograficzną z przeprowadzonych prac przy obiekcie zgodnie z zaleceniem Ośrodka Dokumentacji Zabytków. 3. Nieodłącznym i częstym zjawiskiem przy renowacji zabytków architektury, w trakcie przeprowadzanych prac, jest występowanie problemów i zadań nie zawartych w programie konserwatorskim, należy je wówczas rozpatrzyć i podjąć decyzję dalszego postępowania wspólnie z Inwestorem, Miejskim Konserwatorem Zabytków w Poznaniu oraz nadzorem autorskim i konserwatorskim. 4. Prace powinny być prowadzone zgodnie z regułami sztuki budowlanej i konserwatorskiej, pod nadzorem służb konserwatorskich i w kontakcie z Miejskim Konserwatorem Zabytków w Poznaniu. POZNAŃ, STYCZEŃ

12 9. DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA POZNAŃ, STYCZEŃ

13 Fot. 1 Elewacje frontowe kamienicy przy ul. Fredry 6 i Kościuszki 86 w Poznaniu. Fot. 2 Elewacja frontowa od strony ul. Fredry oraz elewacja narożnikowa z wykuszem. Widoczne wtórne przemalowania i stolarka drzwiowa i okienna w obrębie pierwszej kondygnacji. POZNAŃ, STYCZEŃ

14 Fot. 3 Elewacja frontowa od strony ul. Kościuszki. Widoczne liczne ubytki w tynkach i detalu architektonicznym. Fot. 4 Zbliżenie na czwartą kondygnację elewacji od strony ul. Fredry z dekoracyjnymi obramieniami okiennymi z medalionami. Widoczne ubytki w tynkach, łuszczące się powłoki malarskie oraz zabrudzenia. POZNAŃ, STYCZEŃ

15 Fot. 5 Zbliżenie na balkon od strony ul. Fredry. Fot. 6 Zbliżenie na obramienie okienne czwartej kondygnacji od strony ul. Fredry. Widoczne silne zniszczenia zapraw, spękanie gzymsu oraz silnie skorodowane opierzenia blacharskie. POZNAŃ, STYCZEŃ

16 Fot. 7 Zbliżenie na dekorację sztukatorską pokrytą nawarstwieniami. Widoczne powłoki malarskie, które należy przebadać po ustawieniu rusztowania. Fot. 8 Wtórnie przemalowana i reprofilowana pierwsza kondygnacja. Widoczne główne wejście do kamienicy od strony ul. Fredry. POZNAŃ, STYCZEŃ

17 Fot. 9 Podparcie wykusza elewacji narożnej. Pierwotnie znajdowały się tu konsole. Fot. 10 Zbliżenie na ostatnie kondygnacje elewacji od strony ul. Kościuszki. Widoczne silne zniszczenia tynków i detalu architektonicznego oraz spękania murów. POZNAŃ, STYCZEŃ

18 Fot. 11 Zbliżenie na drugą kondygnację elewacji od strony ul. Kościuszki. Widoczne silne zniszczenia tynków i detalu architektonicznego oraz spękania murów. Fot. 12 Drewniany gzyms koronujący. Widoczne ślady po wspierających go konsolach. POZNAŃ, STYCZEŃ

19 10.Spis fotografii Fot. 1 Elewacje frontowe kamienicy przy ul. Fredry 6 i Kościuszki 86 w Poznaniu. Fot. 2 Elewacja frontowa od strony ul. Fredry oraz elewacja narożnikowa z wykuszem. Widoczne wtórne przemalowania i stolarka drzwiowa i okienna w obrębie pierwszej kondygnacji. Fot. 3 Elewacja frontowa od strony ul. Kościuszki. Widoczne liczne ubytki w tynkach i detalu architektonicznym. Fot. 4 Zbliżenie na czwartą kondygnację elewacji od strony ul. Fredry z dekoracyjnymi obramieniami okiennymi z medalionami. Widoczne ubytki w tynkach, łuszczące się powłoki malarskie oraz zabrudzenia. Fot. 5 Zbliżenie na balkon od strony ul. Fredry. Fot. 6 Zbliżenie na obramienie okienne czwartej kondygnacji od strony ul. Fredry. Widoczne silne zniszczenia zapraw, spękanie gzymsu oraz silnie skorodowane opierzenia blacharskie. Fot. 7 Zbliżenie na dekorację sztukatorską pokrytą nawarstwieniami. Widoczne powłoki malarskie, które należy przebadać po ustawieniu rusztowania. Fot. 8 Wtórnie przemalowana i reprofilowana pierwsza kondygnacja. Widoczne główne wejście do kamienicy od strony ul. Fredry. Fot. 9 Podparcie wykusza elewacji narożnej. Pierwotnie znajdowały się tu konsole. Fot. 10 Zbliżenie na ostatnie kondygnacje elewacji od strony ul. Kościuszki. Widoczne silne zniszczenia tynków i detalu architektonicznego oraz spękania murów. Fot. 11 Zbliżenie na drugą kondygnację elewacji od strony ul. Kościuszki. Widoczne silne zniszczenia tynków i detalu architektonicznego oraz spękania murów. Fot. 12 Drewniany gzyms koronujący. Widoczne ślady po wspierających go konsolach. POZNAŃ, STYCZEŃ