Dzieci i młodzież jako użytkownicy internetu - jasna strona Opracował prof. UAM dr hab. Jacek Pyżalski dla Fundacji Nowoczesna Polska w Projekcie

Transkrypt

1 Dzieci i młodzież jako użytkownicy internetu - jasna strona Opracował prof. UAM dr hab. Jacek Pyżalski dla Fundacji Nowoczesna Polska w Projekcie Cybernauci

2 Spis treści Na czym polega prorozwojowe i prospołeczne wykorzystanie internetu przez dzieci i młodzież?.2 Dlaczego warto zajmować się prospołecznym i prorozwojowym wykorzystaniem internetu przez dzieci i młodzież?...2 Korzyści związane ze stosowaniem nowych mediów przez dzieci i młodzież...3 Kreacja treści...3 Bogactwo możliwości typologia EU Kids Online...4 Czego na temat pozytywnego zaangażowania dzieci i młodzieży online dowiedzieliśmy się w projekcie Cybernauci?...6 Na czym polega prorozwojowe i prospołeczne wykorzystanie internetu przez dzieci i młodzież? Mówiąc o prorozwojowym i prospołecznym wykorzystaniu internetu przez dzieci i młodzież będziemy mieli na uwadze wszystkie te aktywności młodych ludzi, które sprzyjają rozwojowi (w sferze fizycznej, poznawczej, emocjonalnej i społecznej) oraz działanie prospołeczne, czyli takie, które przynoszą korzyści innym ludziom a nie tylko samemu młodemu użytkownikowi sieci. Działania te będą oczywiście wpływać korzystnie nie tylko na funkcjonowanie młodego człowiek online będą one mieć związek z jego całościowym funkcjonowaniem. Oznacza to, że możemy celowo wykorzystać potencjał internetu w szeroko rozumianych oddziaływaniach wychowawczych i dydaktycznych. Istotne jest jednak uwzględnienie tutaj potrzeb rozwojowych związanych z wiekiem dziecka ma to znaczenie w kontekście innych celów i innych narzędzi internetowych wykorzystywanych przez nauczyciela czy rodzica do wspierania rozwoju młodego człowieka. Rodzi się tutaj istotny postulat, aby przy ocenie użytkowania nowych mediów przez młodych ludzi w większym zakresie uwzględniać aspekt jakościowy, a nie tylko koncentrować się na czasie, jaki młodzi ludzie poświęcają korzystaniu z nowych mediów. Dlaczego warto zajmować się prospołecznym i prorozwojowym wykorzystaniem internetu przez dzieci i młodzież? Istnieje wiele powodów dla których skierować uwagę praktyków i badaczy na pozytywne i neutralne wykorzystanie internetu przez dzieci i młodzież. Wśród nich najważniejsze przedstawiają się następująco: - W czasie piętnastu lat badań dotyczących aktywności dzieci i młodzieży w internecie większość projektów poświęcono zjawiskom negatywnym takim jak cyberprzemoc, niewłaściwe treści, etc. Dopiero stosunkowo niedawno więcej projektów badawczych eksploruje także pozytywne wykorzystanie (np. projekt EU Kids Online).. Można więc, interesując się wynikami badań odnieść wrażenie, że coś, czego nie badamy nie istnieje. - Stwarzanie młodym ludziom możliwości pozytywnego działania online oraz inspirowanie i wspieranie ich tego typu aktywności należy także traktować jako profilaktykę zagrożeń. Ci, którzy konstruktywnie wykorzystują nowe media mają

3 mniej czasu na działania negatywne realizowane za ich pomocą. Takie podejście mieści się w filozofii tzw. profilaktyki pozytywnej i strategii działań alternatywnych (realizowanych zamiast zachowań ryzykownych w sieci). - Znajomość bogactwa możliwości działań prorozwojowych i prospołecznych daje spore możliwości wykorzystania internetu jako profesjonalnego narzędzia wychowawcy i nauczyciela. Oczywiste jest tutaj, że wykorzystanie internetu nie wyklucza zastosowania innych metod czy środków dydaktycznych i wychowawczych. Dobrze jednak by wszystkie ta oddziaływania wykorzystywane były w sposób spójny. Generalnie warto pamiętać, ze pomimo oczywistej obecności zagrożeń większość aktywności online realizowanych przez młodych ludzi ma charakter pozytywny lub neutralny (Finkelhor, Mitchell, Wolak, 2000; Pyżalski, 2012). Występowanie zagrożeń należy zatem traktować jako problem dotyczący mniejszości młodych ludzi. W tym kontekście koncentracja na ciemnej stronie wykorzystania nowych mediów nie jest sensowną strategią. Korzyści związane ze stosowaniem nowych mediów przez dzieci i młodzież Kreacja treści Internet daje użytkownikom możliwość nie tylko odbierania informacji, ale także samodzielnego ich tworzenia. Treści te mogą być upubliczniane i udostępniane wąskiej grupie odbiorców (np.. uczniom z zespołu klasowego) lub bardzo szerokiej publiczności (np. wszystkim odbiorcom w portalu wymiany treści, np. YouTube). Młodzi użytkownicy mogą być blogerami, videoblogerami, mogą prowadzić stronę internetową oraz być aktywnymi twórcami na forach internetowych. Generalnie osoby zaangażowane w tego typu działania możemy określić jako kreatorów treści (content creators) (Lenhart i in., 2007). W pewnym stopniu kreacją treści są bardzo proste działania, np. wykonanie zdjęcia i umieszczenie go na portalu społecznościowym. Zwykle jednak określenie kreator treści zarezerwowane jest do bardziej zaawansowanych i regularnych działań. Tak rozumiana kreacja treści nie dotyczy całej populacji młodych internautów.w przypadku młodzieży w USA aktywni kreatorzy treści to około 40%, a odsetek ten w ostatnich latach wciąż wzrasta (Lenhart i in., 2007). Polskie badania wskazują, iż nasi nastolatkowie nieco rzadziej przyjmują rolę kreatorów treści w porównaniu z nastolatkami amerykańskimi (Batorski, 2009). Kreowanie treści internetowych, choć czasochłonne i wymagające przebywania online przez długi czas, zwykle nie oznacza zaniedbania i negatywnego funkcjonowania poza internetwm. Badacze (Lenhart i in., 2007) wykazali, że młodzi ludzie zaangażowani w tworzenie treści internetowych, często bardzo konstruktywnie funkcjonowali offline. Okazuje się, że nawet częściej niż młodzież nie działająca aktywnie w internecie, byli oni uczestnikami kół zainteresowań i organizacji młodzieżowych działających na terenie szkół, do których uczęszczali. W zajęciach o tym charakterze uczestniczyło aż 42% kreatorów treści i jedynie 24% młodych ludzi nie podejmujących tego typu działań. Jeśli zaś idzie o uprawianie sportu to odsetek zaangażowanych był podobny w obydwu grupach i wynosił około 50%. Podobne wyniki uzyskaliśmy w dużych polskich badaniach 1 przeprowadzonych w 2015 roku. Okazało się, że prawie 40% blogerów 1 Badanie, pt. Konstrukcja i walidacja narzędzia kwestionariuszowego do pomiaru rozpowszechnienia hazardu problemowego i patologicznego (w tym online) wśród adolescentów zrealizowano w okresie 1. lipca grudnia Badanie sfinansowane było przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii w ramach konkursu MZ. Kierownik badania: prof. UAM dr hab. Jacek

4 prowadzi jednocześnie tradycyjny pamiętnik a robi to jedynie tylko 9% tych, którzy blogerami nie są. Okazuje się zatem, że jeśli młody człowiek ma potencjał twórczego pisania o sobie lub innych sprawach to robi to często w obydwu środowiskach równolegle Regularni gracze w gry komputerowe i online nieco częściej spotykali się, by grać w tradycyjne gry w porównaniu z tymi, którzy takimi regularnymi graczami nie są. Robiło tak 22% tych, i tylko 18% tych co nie grają. 48% aktywnych administratorów w sieci pełni też role liderskie offline (będąc np. przewodniczącymi klasy). Role takie pełni jedynie 31% tych, którzy takimi liderami online nie są. Wolontariusze internetowi też częściej angażują się w tradycyjny wolontariat (robi tak 53% wolontariuszy internetowych i jedynie 23% tych którzy nimi nie są). Badania te wyraźnie wskazują, że jeśli idzie o prorozwojowe i prospołeczne działania to funkcjonowanie online i offline stanowi naczynia połączone. Bogactwo możliwości typologia EU Kids Online Rozbudowaną typologię korzyści związanych z wykorzystaniem nowych mediów przez dzieci i młodzież proponują badacze realizujący największy europejski projekt dotyczący wykorzystania mediów przez dzieci i młodziez EU Kids Online(Livingstone, Haddon, 2009) (przedstawiono go w tabeli poniżej). Proponują oni wzięcie pod uwagę trzech ról, które może przyjąć młody człowiek korzystający z nowych mediów. Są to role odbiorcy treści, uczestnika (wtedy, gdy kontaktuje się z innymi osobami online) lub aktora (gdy sam podejmuje określone aktywności). W każdej z tych ról, korzyści związane z użytkowaniem nowych mediów mogą pojawić się w czterech obszarach, którymi są edukacja, udział i zaangażowanie obywatelskie, kreatywność i wyrażanie siebie oraz tożsamość i związki społeczne. W przypadku młodego człowieka jako odbiorcy treści internetowych mechanizm jest podobny jak w przypadku mediów tradycyjnych, np. telewizji. Odbiorca ma tu we wszystkich uwzględnionych sferach możliwość dostępu do określonych treści, które w przypadku obszaru edukacji oznaczają zasoby edukacyjne, w przypadku zaangażowania obywatelskiego oznaczają dostęp do globalnych informacji (społecznych/politycznych), w przypadku obszaru kreatywności i wyrażania siebie - dostęp do informacji charakteryzujących się różnorodnością, która może inspirować i wreszcie, w przypadku obszaru związanego z tożsamością i związkami społecznymi, dostęp do treści o charakterze poradniczym. Zasadnicza różnica w porównaniu z mediami tradycyjnymi polega na bogactwie dostępnych materiałów, które jest w tym przypadku dużo większe oraz dostępu (wynikającego miedzy innymi z łatwości wyszukiwania). Problemem mogą być tutaj kompetencje odbiorcy e zakresie selekcji i oceny informacji jest to jedno z najistotniejszych wyzwań edukacji medialnej. Funkcjonowanie młodego człowieka jako uczestnika było w przypadku mediów tradycyjnych było bardzo ograniczone, wręcz prawie niemożliwe. Dopiero internet umożliwiający wielokanałową komunikację między użytkownikami pozwolił młodym ludziom na pełnienie tej roli. W obszarze edukacji uczestnictwo oznacza możliwość kontaktu z innymi ludźmi mającymi podobne zainteresowania np. w grupach na portalach społecznościowych. Uczestnik w obszarze zaangażowania obywatelskiego będzie korzystał z możliwości tworzenia grup online zrzeszających ludzi walczących o określone wartości lub je popierających. Uczestnik w obszarze kreatywności wyrażania siebie może pokazywać w kontakcie z odbiorcami swoją twórczość. Wreszcie w obszarze tożsamości i związków społecznych młody człowiek komunikuje się online z ważnymi dla siebie osobami, np. na portalu społecznościowym. W roli aktora w obszarze edukacji młody użytkownik może samodzielnie inicjować naukę także Pyżalski. Badanie zrealizowano na reprezentatywnej próbie młodzieży w wieku lat (N=1505)

5 innych os osób. Jako aktor młody użytkownik może dzięki nowym mediom inicjować i realizować konkretne formy zaangażowania społecznego. Ta rola w obszarze kreatywności i wyrażania siebie polega na samodzielnej produkcji i publikacji treści internetowych, co stanowi realizację omówionej wyżej koncepcji kreacji treści (content creating). Typologia korzyści związanych użytkowaniem sieci EU Kids Online. Edukacja Udział i zaangażowanie obywatelskie Kreatywność/wyrażani e siebie Tożsamość i związki społeczne Odbiorca Uczestnik Aktor Zasoby edukacyjne Globalne informacje Różnorodność materiałów źródłowych Treści poradnicze dotyczące zdrowia/problem ów osobistych Kontakt z innymi osobami o podobnych zainteresowaniach Wymiana informacji pomiędzy zaangażowanymi grupami Zaproszenia do zaangażowania/wyrażania siebie Portale społecznościowe/komunikacj a z innymi Samodzielnie inicjowana i wspólna nauka Konkretne formy społecznego zaangażowani a Treści tworzone przez użytkowników Ekspresja siebie Żródło: opracowanie własne na podstawie Livingstone i Haddon, 2009) Podsumowując, pozytywny potencjał nowych mediów dla rozwoju dzieci i młodzieży, wynikający przede wszystkim z większej roli użytkownika korzystającego z nich, w porównaniu z mediami tradycyjnymi, jest znaczny. Ta potencjalnie pozytywna właściwość nowych mediów może jednak nie zostać zrealizowana lub może stać się nawet elementem zagrożenia dla młodych użytkowników, co zostanie omówione w poniższym rozdziale. Niestety tak pozytywne wykorzystanie nowych mediów jest jedynie potencjalne i realizuje je jedynie mniejszość młodych ludzi, przynajmniej jeżeli idzie o bardziej zaawansowane oddziaływanie. Jasno ukazują to wyniki naszych najnowszych badań przedstawionych w tabeli poniżej. Co neutralnego/pozytywnego młodzież robi w internecie? 2 % 2 Badanie, pt. Konstrukcja i walidacja narzędzia kwestionariuszowego do pomiaru rozpowszechnienia hazardu problemowego i patologicznego (w tym online) wśród adolescentów zrealizowano w okresie 1. lipca grudnia Badanie sfinansowane było przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii w ramach konkursu MZ. Kierownik badania: prof. UAM dr hab. Jacek Pyżalski. Badanie zrealizowano na reprezentatywnej próbie młodzieży w wieku lat (N=1505)

6 Regularne wykorzystanie internetu do nauki Częste rozmawianie w portalu społecznościowym o swoich zainteresowaniach Szukanie informacji nt. osobistego problemu tam, gdzie piszą specjaliści Szukanie informacji nt. osobistego problemu na forach Regularna gra w gry komputerowe/gry online 40 Altruizm internetowy 34 Zgłaszanie niewłaściwych treści 32 Prowadzenie innej strony własnej niż profil na Facebooku Publikacja swojej twórczości Prowadzenie strony internetowej/fanpage jakiejś organizacji Uczestnictwo w organizacji grupie, która spotyka się głównie przez internet 13 Regularne prowadzenie bloga 6,5 Wolontariat w internecie 6 Widać tu wyraźnie, iż nie wymagające twórczego działania aktywności, jak rozmowy o zainteresowaniach na portalu społecznościowym są powszechne (ok. 76% użytkowników). Jednocześnie bardziej zaawansowane działania, wymagające często umiejętności i wkładu pracy są już znacznie rzadsze. Stronę/fanpage dla jakiejś organizacji prowadzi 15% młodych ludzi, 6,5% regularnie prowadzi bloga a 6% angażuje się w wolontariat w internecie. Niewątpliwie istotne jest podejmowanie szeroko rozumianych działań edukacyjnych wspierających pozytywne, szczególnie najbardziej niszowe działania młodych ludzi online. Czego na temat pozytywnego zaangażowania dzieci i młodzieży online dowiedzieliśmy się w projekcie Cybernauci? W projekcie Cybernauci postanowiliśmy dowiedzieć się jak same dzieci i młodzież postrzegają swoje pozytywne zaangażowanie w wykorzystanie internetu. Młodzi ludzie zostali poproszeni o krótkie opisanie tego co robią w internecie i co jednocześnie oceniają jako dobre dla siebie i innych osób. Materiały zbierali Emisariusze BI z programu Cybernauci, którym w tym

7 miejscu składam serdeczne podziękowania za zaangażowanie. Uzyskano do analizy ponad 250 wypowiedzi, głownie uczniów szkół podstawowych. Wstępna analiza pozwoliła na wyodrębnienie kategorii przedstawionych w tabeli poniżej. W każdym przypadku podaję przykładowe wypowiedzi i tam, gdzie był dostęp do takich danych płeć (C chłopiec, D- dziewczynka oraz rok urodzenia dziecka) Kategoria Kontakty społeczne Rozwój szczególnych zainteresowań/pasji Rozrywka - gry Rozrywka oglądanie filmów, teledysków, obrazków Produkcja/udostępnianie treści (twórczość) Wykorzystanie do nauki, zdobywania informacji Przykłady wypowiedzi W internecie poznałam A., przyjaciółkę, z którą znam się ponad 2 lata (D, 2004) rozmawiam ze znajomymi przez Facebook a (D, 2004) Rozmawiam ze znajomymi, czatuję z Bliskimi (D, 2005) Sprawdzam portale społecznościowe (C) Kontaktuję się z przyjaciółką mieszkającą daleko (D, 2004) Dodaję posty na Facebooku, rozmawiam z przyjaciółmi (D, 2004) Mogę również robić to co kocham, czyli oglądać anime i czytać mangę (D, 2004) Rozwijam swoje pasje, czyli edukuję się w historii Polski i piłce nożnej (C, 2004) Najczęściej gram w Agorio Gram na komputerze (C) Interesuję się grami (C) Robię instaling i gram w gry (C, 2004) Gram w gry online i multiplayer, czyli strzelanki (C, 2005) W internecie korzystam z Youtube (D, 2005) Z internetu korzystam, gdy chcę posłuchać muzyki, oglądać np. na kanale CDA (D, 2006) Słucham muzyki, oglądam filmy (D) Przeglądam memy (D, 2004) Należę do szkolnej telewizji, nagrywamy filmy a potem wstawiamy je do internetu (D, 2004) Rysuję obrazki znalezione w internecie (D, 2005) Piszę opowiadania na Wattpodzie (D, 2004) Lubię dodawać śmieszne zdjęcia moich psów i ładne zdjęcia ptaków (D, 2005) Instagram - mogę dodawać zdjęcia (D, 2004) W internecie uczę się (D, 2005) Pomagam innym w zadaniu (D, 2004) Robię zadanie (D, 2005) Uczę się języka angielskiego, dowiaduję się o ważnych informacjach (C, 2005) Dowiaduję się ciekawych rzeczy na stronie wikipedia Korzystam z Cioci Wikipedii (D, 2005) Dowiaduję się wielu ciekawych rzeczy (c)

8 Uczę się języków np. angielski Gramy w gry edukacyjne (C) Poznaję sport i historię Polski (C) Ja w internecie uczę się, np. patrzę na jakieś słówka, których nie rozumiem (D, 2005) Uczę się mówić po japońsku. Uczę się angielskich słówek na Instaling (D, 2005) Uczę się z programu Dudingo angielskiego, uczę się też trochę czeskiego (D, 2005) Oglądam programy edukacyjne (C, 2005) Uczę się trochę japońskiego (D, 2004) Historia Polski, wojny światowe (C, 2005) Używam do wyszukiwania informacji do nauki, np. na konkursy lub do zdobycia wiedzy ogólnej (D, 2005) Uczę się programować (C, 2004) Pomagam innym w zadaniu domowym (D, 2004) \ Analiza zebranego materiału pozwala na następujące generalne wnioski: 1. Większość młodych internautów korzysta z internetu w sposób bardzo ograniczony do rozrywki, komunikacji ze znajomymi opisy dzieci są tu często bardzo lakoniczne. 2. Dosyć popularne jest granie, ale wyraźnie jest to domena chłopców, co potwierdzają zresztą także dane ilościowe uzyskane w innych badaniach. 3. Zaskakuje dosyć powszechne wykorzystanie internetu do nauki. Należy tu jednak zwrócić uwagę, iż w wielu przypadkach jest ono przez młodych ludzi realizowane i rozumiane bardzo wąsko, tj. jako wyszukiwanie prostych informacji, najczęściej przy wykorzystaniu Wikipedii. W nielicznych przypadkach młodzi internauci mówią o pomaganiu innym w nauce za pomocą instrumentów komunikacji online np. poprzez tłumaczenie innym jak rozwiązać zadanie. 4. Popularne jest wykorzystanie instrumentów komunikacji zapośredniczonej do komunikowania się głównie jest to komunikacja z osobami znanymi offline. 5. Bardzo rzadkie są wymagające najwięcej czasu i zaangażowania działania twórcze online. Nieco częściej spotykamy udostępnianie lub miksowanie treści innych twórców.