RAPORT Z BADANIA: EFEKTYWNOŚĆ POMOCY SPOŁECZNEJ W GMINACH WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO- POMORSKIM

Transkrypt

1 RAPORT Z BADANIA: EFEKTYWNOŚĆ POMOCY SPOŁECZNEJ W GMINACH WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO- POMORSKIM Toruń, 2014 rok Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

2 Raport powstał w ramach Projektu 1.16 Koordynacja na rzecz aktywnej integracji współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej Priorytet I Zatrudnienie i integracja społeczna Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. W ramach Projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji w 2014 roku zrealizowane zostały badania społeczne w 16 województwach. Tytuły badań: 1. Efektywność pomocy społecznej w gminach wiejskich, 2. Profilaktyka instytucjonalna, 3. Współpraca instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami na terenie gminy, powiatu, województwa zajmującymi się pomocą i wsparciem rodzin i jej wpływ na skuteczność działań pomocy społecznej, 4. Kontrakt socjalny w praktyce. Realizacja badań w każdym z województw odbywała się w oparciu o tę samą metodologię wypracowaną dla każdego z badań przez Obserwatoria Integracji Społecznej z całej Polski we współpracy z Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w Warszawie. W ramach niniejszego projektu badawczego dla każdego z 4 badań powstały raporty wojewódzkie oraz (na ich podstawie) 4 raporty ogólnopolskie. W województwie kujawsko-pomorskim badania regionalne zrealizowane zostały przez Obserwatorium Integracji Społecznej działające w strukturze Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Toruniu. Niniejszy raport prezentuje wyniki badania ilościowego CAWI, w którym uczestniczyli dyrektorzy/kierownicy ośrodków pomocy społecznej z gmin wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego. Wyniki badania jakościowego, tj. prezentacja danych z badania fokusowego przeprowadzonego z przedstawicielami władz samorządowych, zostaną zaprezentowane w kolejnym raporcie. Realizatorem badania jakościowego oraz raportu ogólnopolskiego będzie firma/instytucja badawcza wyłoniona przez Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w trybie przetargu. Toruń, 2014 rok Cytowanie oraz wykorzystywanie danych jest dozwolone z podaniem źródła. 2

3 Wykaz skrótów CAS Centralna Aplikacja Statystyczna system informatyczny służący jednostkom organizacyjnym pomocy społecznej do przekazywania m.in. sprawozdań resortowych CAWI Metoda zbierania informacji w ilościowych badaniach, w której respondent jest proszony o wypełnienie ankiety w formie elektronicznej wspomagany komputerowo wywiad (ang. Computer-Assisted Web Interview) CRZL Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich EFS Europejski Fundusz Społeczny FGI, FOCUS Zogniskowany wywiad grupowy dyskusja prowadzona przez moderatora na podstawie scenariusza dyskusji (ang. Focus Group Interview) GUS Główny Urząd Statystyczny IRSS Instytut Rozwoju Służb Społecznych MPiPS-03 Sprawozdanie półroczne i roczne z udzielonych świadczeń z systemu pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i usługach dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej N Liczba uczestników badania ankietowego (N=88) n Liczba uczestników badania ankietowego, którzy odpowiadali na wybrane pytania ankiety (n<n) OIS Obserwatorium Integracji Społecznej OPS, GOPS Ośrodek Pomocy Społecznej, Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej MOPR / Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie / Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej MOPS PCPR ROPS Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Toruniu UAM WUP Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu Wojewódzki Urząd Pracy w Toruniu 3

4 Spis treści Wykaz skrótów... 3 Spis treści... 4 Wstęp 5 1. Założenia metodologiczne Dobór i charakterystyka próby badawczej oraz przebieg badania ankietowego Analiza danych Analiza danych zastanych Korzystanie z pomocy społecznej Wykształcenie i kadra Realizacja projektów ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego Analiza danych uzyskanych Szkolenia i kompetencje pracowników OPS Czynniki warunkujące efektywność pomocy społecznej Czynniki wpływające pozytywnie na efektywność pomocy społecznej Czynniki wpływające negatywnie Wnioski i rekomendacje Bibliografia Spis tabel Spis wykresów Aneks nr 1. Lista wskaźników

5 Wstęp Jednym z podstawowych wyznaczników działalności instytucji polityki społecznej jest ich efektywność. Jak wskazuje Janina E. Karney, efektywność to stosunek wyniku działań do poniesionych kosztów materialnych, ludzkich, moralnych, społecznych 1. Należy nadmienić, iż definicja ta jest definicją ogólną, a przyjęte w raporcie jej rozumienie ujmuje rzeczony wyznacznik jako rezultat podjętych działań stosunek wielkości poniesionych nakładów zarówno zewnętrznych (finansowych), jak i wewnętrznych, czyli pracy osób zatrudnionych w ośrodkach pomocy społecznej do uzyskanych efektów. Ocena ta oparta jest w znacznej mierze na badaniach dotyczących organizacji pracy 2. Innymi słowy: efektywność jest to zdolność systemu do perfekcyjnego wykorzystania dostępnych środków, a środki, o których mowa, wystarczają na zaspokojenie potrzeb na optymalnym poziomie. Skuteczność, zdaniem Olech i Sobczak, redukuje problem, czyli realizuje cele i powoduje, że zaistniała zmiana jest widoczna. Zdaniem Z. Woźniaka (UAM), paradygmaty efektywności pracy socjalnej to: wykonanie odpowiedniej pracy, wykonanie pracy przez właściwych ludzi dla właściwych ludzi, wykonanie usługi we właściwym czasie, wykonanie pracy i niezbędnych czynności niezwłocznie, skutecznie, najszybciej od wskazania potrzeb 3. Chcąc dotrzeć do wiedzy dotyczącej planowania skutecznych oddziaływań metodycznych w systemie służb społecznych, należy szukać informacji o tym, co stymuluje efektywność pracy z klientem. W związku z powyższym analiza czynników warunkujących efektywność pomocy społecznej stanowi główny cel badania. Celem szczegółowym niniejszego badania jest określenie stopnia wpływu różnych czynników psychologicznych, organizacyjnych oraz proceduralnych na efektywność działań ośrodków pomocy społecznej w gminach wiejskich w opinii kadry kierowniczej tych ośrodków oraz przedstawicieli władz samorządowych z gmin wiejskich 4 z województwa kujawsko-pomorskiego. Gminy wiejskie stanowią niemal 2/3 gmin w Polsce. W województwie kujawsko- -pomorskim spośród 144 ośrodków pomocy społecznej 92 (63,89%) funkcjonuje w gminach wiejskich. Ze względu na odmienny charakter pracy w środowiskach wiejskich (mniejsza liczba pracowników, trudności w dostępie do wysoko wykwalifikowanych pracowników, mniejsza liczba potencjalnych partnerów m.in. organizacji pozarządowych), zasadna jest odrębna analiza dotycząca efektywności pomocy społecznej w tych środowiskach. Rosnąca aktywność ośrodków pomocy społecznej w stosowaniu nowych instrumentów aktywizacji wymaga monitoringu efektywności działań. Niniejszy raport stanowi próbę zidentyfikowania i opisania czynników wpływających na efektywność pomocy społecznej w gminach wiejskich. 1 J. Karney, Człowiek i praca. Wybrane zagadnienia z psychologii i pedagogiki pracy, Międzynarodowa Szkoła Menedżerów, Warszawa 1998, s A. Olech, A. K. Sobczak, Jakość i organizacja pracy w ośrodkach pomocy społecznej. Raport z badań, IRSS Warszawa Z. Woźniak Jakość w pomocy społecznej możliwości i ograniczenia pomiaru, [w:] Efektywność, skuteczność i jakość działań w pomocy społecznej. Poznań: MOPR Wyniki spotkań fokusowych z przedstawicielami władz samorządowych z gmin wiejskich zostaną zaprezentowane w kolejnym raporcie. 5

6 1. Założenia metodologiczne Jak wspomniano we wstępie, celem badania jest określenie stopnia wpływu różnych czynników psychologicznych, organizacyjnych oraz proceduralnych na efektywność działań ośrodków pomocy społecznej w gminach wiejskich, zarówno w opinii kadry kierowniczej tych ośrodków, jak i przedstawicieli władz samorządowych z gmin wiejskich. Cel badawczy zrealizowany zostanie w badaniu: a) ilościowym (CAWI Computer Assisted Web Interview), którym objęci będą kierownicy/dyrektorzy ośrodków pomocy społecznej działających na terenach gmin wiejskich, b) jakościowym (FGI Focus Group Interview), w którym uczestniczyć będą przedstawiciele władz samorządowych, c) analizie danych zastanych (desk research), która opierać się będzie na dokładnej analizie danych i wskaźników w obszarze korzystania z pomocy społecznej, wykształcenia i kadry oraz realizacji projektów EFS, jako czynników obrazujących efektywność pomocy społecznej w gminach wiejskich. Stanowić ona będzie ważny punkt odniesienia dla analizy danych pochodzących z pozostałych dwóch badań. Wybór powyższych metod i technik badawczych podyktowany został specyfiką badanej problematyki. Połączenie metod ilościowych i jakościowych, uzupełnione o analizę danych zastanych, pozwala na wszechstronne i wyczerpujące opisanie badanego obszaru. Z drugiej strony wykorzystanie wielu źródeł danych związanych ze zróżnicowanymi sposobami pozyskiwania materiału badawczego pozwala uniknąć błędów interpretacyjnych. Osią całego trójstopniowego badania będzie ocena znaczenia i poziomu realizacji wstępnie rozpoznanych czynników warunkujących efektywność pomocy społecznej w gminach wiejskich w kontekście: zadań, które OPS powinny wypełniać, by w sposób efektywny przeciwdziałać zjawisku wykluczenia społecznego na obszarach wiejskich, funkcjonującej infrastruktury społecznej instytucji i organizacji społecznych współpracujących z OPS i wspierających działania pracowników socjalnych, sytuacji kadrowej OPS gmin wiejskich, charakterystyki oferowanych i realizowanych świadczeń. Niniejsze opracowanie jest pierwszą częścią raportu o efektowności pomocy społecznej i zawiera dane pochodzące z analizy desk research oraz z badania ilościowego, w którym ukazany został wpływ, jaki na efektywność działań OPS mają takie czynniki jak prestiż zawodowy, poziom satysfakcji z pracy, kompetencje społeczne, możliwość rozwoju zawodowego, warunki lokalowe, utrudnienia transportowo-komunikacyjne, posiadany budżet na realizację zadań, współpraca OPS z innymi instytucjami pomocy i integracji społecznej, a także przyjęte procedury organizacyjne obowiązujące w OPS. Wykorzystane narzędzie badawcze zostało umieszczone w aneksie. 6

7 2. Dobór i charakterystyka próby badawczej oraz przebieg badania ankietowego W oparciu o koncepcję badania, w pierwszym półroczu 2014 r., pracownicy Regionalnych Ośrodków Polityki Społecznej z Obserwatorów Integracji Społecznej na spotkaniach koordynowanych przez Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich wypracowali narzędzia badawcze do niniejszego badania. Kwestionariusz ankiety oraz scenariusz spotkania fokusowego zostały skonsultowane i zaakceptowane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Kwestionariusz ankiety został wprowadzony do systemu Centralnej Aplikacji Statystycznej (CAS) w celu realizacji prac badawczych przez wszystkie województwa. W czerwcu 2014 r. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Toruniu skierował do ośrodków pomocy społecznej z województwa kujawsko-pomorskiego pisma oraz maile informujące o rozpoczęciu projektu badawczego oraz zapraszające do udziału w badaniu. Kwestionariusz ankiety skierowanej do dyrektorów/kierowników ośrodków pomocy społecznej z gmin wiejskich został uruchomiony w CAS w formie sprawozdania jednorazowego. Proces monitorowania liczby wypełnionych ankiet realizowany był przez CRZL oraz Obserwatorium Integracji Społecznej. W czasie trwania badania ankietowego pracownicy OIS telefonicznie odpowiadali na pytania respondentów dotyczące sposobu wypełnienia ankiety: nie było większych problemów z jej wypełnianiem, najczęściej proszono o doprecyzowanie użytych sformułowań lub upewniano się, czy wypełniona ankieta dotarła do realizatorów badania lub jest widoczna w systemie. Zakończenie badania ankietowego początkowo planowano na dzień 10 lipca, data ta została wydłużona do 15 lipca 2014 r. Zastosowany dobór próby miał charakter zupełny, co oznacza, że kwestionariusz ankiety skierowano do wszystkich gmin wiejskich z województwa kujawsko-pomorskiego, jednakże nie uzyskano stuprocentowej zwrotności. Dane zbierano metodą CAWI tj. wywiadu wspomaganego komputerowo respondenci wypełniali ankietę w formie elektronicznej. Strukturę próby badawczej, uzyskany poziom zwrotów oraz charakterystykę badanej próby przestawiono w poniższych zestawieniach tabelarycznych. Tabela 1 Struktura badanej populacji, struktura badanej próby w badaniu CAWI i uzyskany poziom zwrotów w badaniu w województwie kujawsko-pomorskim Uczestnicy badania Dyrektorzy/Kierownicy OPS z gmin wiejskich Liczba OPS w województwie Liczba OPS w gminach wiejskich w województwie Oczekiwany poziom zwrotów Liczba respondentów, którzy wzięli udział w badaniu Osiągnięty poziom zwrotów % 88 95,65% Tabela 2 Charakterystyka badanej próby staż pracy uczestników badania z gmin wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego na stanowisku dyrektora/kierownika ośrodka pomocy społecznej (N=88) Staż pracy Dyrektora/Kierownika OPS z gminy wiejskiej Od 0 do 5 lat Powyżej 5 do 10 lat Powyżej 10 do 15 lat Powyżej 15 lat do 20 lat Powyżej 20 lat Suma Liczba respondentów Procent respondentów 16% 35% 7% 7% 35% 100% 7

8 Tabela 3 Charakterystyka badanej próby wielkość gmin wiejskich w województwie kujawskopomorskim, w których znajdują się gminne ośrodki pomocy społecznej biorące udział w badaniu (N=88) Wielkość gmin wiejskich, w których znajduje się OPS do 5 tys. mieszkańców Powyżej 5 do 10 tys. mieszkańców Powyżej 10 do 15 tys. mieszkańców Powyżej 15 do 20 tys. mieszkańców Suma Liczba OPS Procent OPS 47% 41% 10% 2% 100% Tabela 4 Charakterystyka badanej próby liczba etatów w ośrodkach pomocy społecznej w gminach wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego biorących udział w badaniu (N=88) Liczba etatów ogółem 791,45 Od 1 do 5 Powyżej 5 do 10 Powyżej 10 do 15 Powyżej 15 do 20 Powyżej 20 do 25 Powyżej 25 Suma Liczba OPS Procent OPS 16% 58% 15% 8% 1% 2% 100% Średnia Wykres 1 Charakterystyka badanej próby liczba etatów w badanych ośrodkach pomocy społecznej z województwa kujawsko-pomorskiego (N=88) 328,78 Liczba etatów w OPS z wyłączeniem pracowników socjalnych 462,67 Liczba etatów pracowników socjalnych 8

9 3. Analiza danych Przyjęte założenia metodologiczne oraz obrane metody i techniki badawcze nakazują podział niniejszego rozdziału na dwie oddzielne analitycznie części. Pierwsza z nich odnosi się do analizy danych zastanych, druga z kolei do analizy danych uzyskanych w badaniu ankietowym Analiza danych zastanych Na podstawie danych z OZPS, a także ze sprawozdania MPiPS-03 opracowane zostały wskaźniki obrazujące efektywność pomocy społecznej we wszystkich 92 gminach wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego. Wskaźniki podzielono na trzy kategorie powiązane ze sobą merytorycznie, dotyczące następujących zagadnień: 1. Korzystanie z pomocy społecznej (wskaźniki 1,2, od 8 do 10), 2. Wykształcenie i kadra (wskaźniki od 3 do 7), 3. Realizacja projektów ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego (wskaźniki 11 i 12). W poniższej analizie w formie tabelarycznej zaprezentowano jedynie skrajne wartości poszczególnych wskaźników. W aneksie załączone zostały tabele prezentujące zbiorcze wartości dla wszystkich gmin wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego Korzystanie z pomocy społecznej Analiza zjawiska korzystania z pomocy społecznej w odniesieniu do aspektu efektywności pomocy społecznej zostanie przeprowadzona na podstawie grupy pięciu wskaźników dotyczących skali zapotrzebowania na usługi pomocy społecznej i jego rodzaju. Zebranie i zanalizowanie danych zastanych w tym wymiarze pozwoli określić charakterystykę świadczenia pomocy społecznej w gminach wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego. 1. Wskaźnik natężenia korzystania z pomocy społecznej (stosunek liczby osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej do ogólnej liczby mieszkańców gminy) Podstawowym wyznacznikiem zapotrzebowania na usługi świadczone przez pomoc społeczną jest wskaźnik natężenia korzystania z pomocy społecznej. Pokazuje on, jak wiele osób w danej gminie spośród ogółu mieszkańców korzysta z pomocy społecznej. Wskaźnik ten może przyjmować wartości od 0% do 100%. W odniesieniu do gmin wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego w 2013 roku wyniósł on od 5,5% do 39,7% mieszkańców. Poniższa tabela stanowi wyciąg z rozkładu liczby osób korzystających w podziale na gminy wiejskie w województwie kujawsko-pomorskim i prezentuje najwyższą oraz najniższą osiągniętą wartość wskaźnika. 9

10 Tabela 5 Wskaźnik natężenia korzystania z pomocy społecznej w gminach wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego skrajne wartości Powiat Gmina Liczba osób korzystających Ogólna liczba mieszkańców Wskaźnik natężenia korzystania z pomocy społecznej najwyższy/najniższy rypiński Rypin ,67% bydgoski Białe Błota ,51% W gminach wiejskich w województwie kujawsko-pomorskim 15,69% mieszkańców korzysta z pomocy społecznej. Stosunkowo najwięcej osób korzysta z pomocy społecznej w gminie wiejskiej Rypin (blisko 40%). W przypadku 20 z 92 gmin wskaźnik natężenia korzystania z pomocy społecznej osiągnął wartości powyżej 20%. Sytuacja ta dotyczyła zwłaszcza gmin z powiatu lipnowskiego (6 wskazań) oraz z powiatu rypińskiego (5 wskazań). Większość gmin wiejskich (55 z 92) uzyskała wartości wskaźnika wyższe od natężenia korzystania z pomocy społecznej w gminach wiejskich ogółem. W pozostałych gminach (37 z 92) wskaźnik natężenia korzystania z pomocy społecznej uzyskał wartości niższe od wartości odnotowanej dla gmin wiejskich ogółem. W tej grupie dziesięć gmin wykazuje poziom natężenia korzystania z pomocy społecznej poniżej 10%. Relatywnie najmniej korzystających z pomocy społecznej zamieszkuje gminę Białe Błota (około 5,5% ogółu mieszkańców). W przypadku pięciu gmin (Białe Błota, Osielsko, Wielka Nieszawka, Zławieś Wielka oraz Obrowo) z najniższym wskaźnikiem korzystania z pomocy społecznej należy zauważyć, iż są to gminy o charakterze podmiejskim względem dwóch największych miast regionu Bydgoszczy i Torunia. W istotnym zakresie mieszkańcy tych gmin to osoby pracujące w przyległych większych miastach i wykorzystujące obszar gmin wiejskich w celach mieszkalnych. Gminy te zatem pełnią funkcje rezydualne względem wspomnianych miast, co ma swoje znaczenie w odniesieniu do analizowanego aspektu natężenia korzystania z pomocy społecznej. Jednocześnie mało prawdopodobna jest nierzetelność wskaźnika ze względu na relatywnie wysokie liczebności mieszkańców w analizowanych gminach. 2. Wskaźnik liczby osób długotrwale korzystających z pomocy społecznej (stosunek liczby osób długotrwale korzystających ze świadczeń pomocy społecznej do liczby osób ogółem, którym decyzją przyznano świadczenie) Analizując zagadnienie efektywności pomocy społecznej należy szczególną uwagę zwrócić na problem długotrwałego korzystania z pomocy społecznej. Osoby długotrwale korzystające ze świadczeń to te, które przez ostatnie 36 miesięcy poprzedzające sporządzenie OZPS były zarejestrowane w systemie POMOST przez co najmniej 18 miesięcy. Długotrwali klienci pomocy społecznej stanowią grupę osób, które są najbardziej zagrożone zjawiskiem wykluczenia społecznego i z tego powodu wymagają szczególnego rodzaju interwencji. Należy podkreślić, iż aktywizacja społeczno-zawodowa długotrwałych klientów OPS jest oddziaływaniem wymagającym dużego zaangażowania, przynoszącym jednocześnie niewielkie efekty osiągane w dłuższej perspektywie czasowej. Wskaźnik długotrwałego korzystania z pomocy społecznej może przyjmować wartości od 0 do 100% (w badanej grupie gmin wiejskich wyniósł od 10,2% do 100%). W skali wszystkich gmin wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego wskaźnik liczby osób długotrwale korzystających z pomocy społecznej w gminach wiejskich wynosi 53,66%, zatem aż ponad 10

11 połowa klientów pomocy społecznej, którym przyznano świadczenia pobierała je w sposób długotrwały. Tabela 6 Wskaźnik liczby osób długotrwale korzystających z pomocy społecznej w gminach wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego skrajne wartości Powiat Gmina Liczba osób, którym decyzją przyznano świadczenia Korzystający długotrwale Wskaźnik liczby osób długotrwale korzystających z pomocy społecznej najwyższy/najniższy lipnowski Chrostkowo ,00% chełmiński Chełmno ,00% brodnicki Zbiczno ,00% mogileński Jeziora Wielkie ,17% Jak prezentuje powyższa tabela, wśród gmin wiejskich województwa kujawskopomorskiego trzy gminy wskazały, że aż 100% osób, którym decyzją przyznano świadczenia to osoby korzystające z pomocy długotrwale. W kolejnych 11 gminach odnotowana została wartość tego wskaźnika na poziomie 80% i więcej. Najmniej osób długotrwale korzystających z pomocy społecznej wskazanych zostało w gminie Jeziora Wielkie w powiecie mogileńskim, gdzie co dziesiąta osoba, której przyznano świadczenie, jest osobą długotrwale korzystającą z pomocy społecznej. W 50 z 92 gmin wiejskich, liczba osób długotrwale korzystających jest mniejsza niż wartość analizowanego wskaźnika dla gmin wiejskich ogółem (53,7%) Spośród tego 10 gmin prezentuje wartość wskaźnika poniżej 30%. Analizując wartości wskaźnika dla ogółu gmin wiejskich województwa, można wskazać, iż nie występują żadne tendencje, czy prawidłowości w rozkładzie długotrwałości korzystania z pomocy społecznej w podziale na powiaty. Biorąc pod uwagę fakt, iż wartości wskaźnika dla poszczególnych gmin prezentują ten sam rząd wielkości, można wnioskować, iż występuje nikłe prawdopodobieństwo braku rzetelności zastosowanego wskaźnika. 3. Wskaźnik pomocy pieniężnej (stosunek liczby osób, którym przyznano świadczenie pieniężne do liczby osób ogółem, którym decyzją przyznano świadczenie) Dokonując analizy korzystania z pomocy społecznej z uwzględnieniem kwestii finansowych, warto przyjrzeć się wskaźnikowi pomocy pieniężnej ukazującemu, jaki odsetek świadczeniobiorców pobiera świadczenia w formie pomocy pieniężnej. Tabela 7 Wskaźnik pomocy pieniężnej w gminach wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego skrajne wartości Powiat Gmina Liczba osób, którym przyznano świadczenie ogółem Liczba osób, którym przyznano świadczenia pieniężne Wskaźnik pomocy pieniężnej najwyższy/najniższy lipnowski Bobrowniki ,00% rypiński Skrwilno ,00% włocławski Boniewo ,00% rypiński Rogowo ,70% 11

12 Dla ogółu gmin wiejskich w województwie kujawsko-pomorskim wskaźnik pomocy pieniężnej wynosi 52,80%. Najwyższy wskaźnik pomocy pieniężnej, wynoszący 100%, odnotowany został w trzech gminach wiejskich województwa. Oznacza to, iż w przypadku powyższych gmin, wszystkie osoby, którym decyzją przyznano świadczenia pomocy społecznej, pobierały świadczenia pieniężne. W blisko połowie gmin wiejskich (42 z 92) wskaźnik pomocy pieniężnej przyjął wartości powyżej poziomu wskaźnika odnotowanego dla ogółu gmin wiejskich (tj. 52,8%). W około co czwartej gminie (26 gmin) wskaźnik utrzymał się na poziomie przekraczającym 60%, z czego w zdecydowanej większości przypadków (22 gminy) uplasował się w przedziale od 60% do 70%. Gminy, w których odnotowano najwyższe wartości wskaźnika są położone zwłaszcza w powiecie włocławskim (6 gmin), aleksandrowskim (4 gminy) i inowrocławskim (4 gminy). Najniższy wskaźnik pomocy pieniężnej wystąpił w gminie Rogowo (powiat rypiński), w której blisko co piąta osoba (18,70%), której przyznano decyzją świadczenie, otrzymała je w formie pieniężnej. W ponad połowie gmin (50 z 92 wskazań) analizowany wskaźnik osiągnął wartości niższe niż wartość wskaźnika dla ogółu gmin wiejskich. Około co dziesiąta gmina prezentuje wskaźnik pomocy pieniężnej na poziomie poniżej 40%, z czego 8 gmin wykazuje poziom wskaźnika w przedziale od 30% do 40%. Pośród tych gmin trzy są z powiatu rypińskiego, a dwie z powiatu golubsko-dobrzyńskiego. 4. Wskaźnik odmów z powodu braku środków (stosunek liczby decyzji odmownych z powodu braku środków do ogólnej liczby decyzji odmownych w zakresie przyznania świadczeń pomocy społecznej) Uzupełnieniem wskaźnika pomocy pieniężnej jest wskaźnik odmów z powodu braku środków. Decyzja odmowy przyznania świadczeń wydawana jest najczęściej w przypadku przekroczenia kryterium dochodowego, jednak przepisy przewidują również sytuacje, gdy osoba ubiegająca się o świadczenia może otrzymać decyzję odmowną, nawet jeżeli jej dochody nie są wyższe niż to kryterium (podstawę do tego typu odmów określa art. 11 ustawy o pomocy społecznej). Możliwe jest również wydanie decyzji odmownej na przyznanie świadczenia z pomocy społecznej z powodu braku środków w budżecie gminy. Na ogół dotyczy to nieprzyznania zasiłku celowego (lub przyznania go w wysokości niższej niż wnioskowana przez stronę) z uwagi na niewystarczające środki finansowe przeznaczone na ten cel. Decyzję tę jednak organ zobowiązany jest szczegółowo uzasadnić, tj. ustalić wysokość posiadanych środków i przeprowadzić analizę, w wyniku której wykaże całkowity brak funduszy, bądź niemożność przeznaczenia ich na pomoc tego rodzaju. Łącznie w gminach wiejskich w 2013 roku wydano decyzji odmownych, w tym 870 z powodu braku środków, co stanowi 34% wszystkich odmów. Blisko co piąta gmina, tj. ok. 20% (16 z 92) nie wydała w 2013 roku żadnych decyzji odmownych, w tym 4 z powiatu lipnowskiego i 3 z powiatu włocławskiego, a ponad połowa gmin (47 z 92) nie wydała decyzji odmownych z powodu braku środków. 5. Wskaźnik kontraktu socjalnego (stosunek liczby osób objętych kontraktem socjalnym do liczby osób ogółem, którym decyzją przyznano świadczenie pomocy społecznej) Ostatnim wskaźnikiem z zakresu korzystania z pomocy społecznej, wybranym na potrzeby sporządzenia niniejszego raportu, jest wskaźnik kontraktu socjalnego. Zgodnie z zapisami ustawy o pomocy społecznej (art. 45, ust. 2) praca socjalna może być 12

13 prowadzona w oparciu o kontrakt socjalny regulujący wzajemne uprawnienia i zobowiązania, ściśle określone pomiędzy pracownikiem socjalnym a klientem oraz wskazujący najwłaściwsze w danym wypadku formy pracy z osobą lub rodziną. Znaczenie kontraktu jest priorytetowe dla skuteczności realizowanej pracy socjalnej. W 2013 roku wśród 92 gmin wiejskich województwa kujawsko-pomorskim 8 nie zawarło kontraktu socjalnego chociażby z jednym klientem pomocy społecznej. Mowa o niektórych gminach powiatu aleksandrowskiego, brodnickiego, bydgoskiego, grudziądzkiego, wąbrzeskiego i włocławskiego. Tabela 8 Wskaźnik kontraktu socjalnego w gminach wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego skrajne wartości Powiat Gmina Liczba osób objętych kontraktem Osoby, którym decyzją przyznano świadczenia Wskaźnik kontraktu socjalnego najwyższy/najniższy tucholski Lubiewo ,65% brodnicki Bobrowo ,81% W skali gmin wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego 6,18% klientów OPS, którym decyzją przyznano świadczenie, stanowiły osoby objęte w 2013 roku kontraktem socjalnym. Najwyższy wskaźnik kontraktu socjalnego odnotowany został w gminie Lubiewo w powiecie tucholskim i wynosił 37,65%. Zdecydowana większość gmin wiejskich (67 z 92) osiągnęło wartość wskaźnika na poziomie poniżej 10%. Podsumowanie Różne wymiary i aspekty korzystania z pomocy społecznej zaprezentowane w tej części wiąże konkluzja, iż występują wyraźne różnice pomiędzy poszczególnymi gminami wiejskimi województwa kujawsko-pomorskiego. Nie obserwuje się natomiast znaczących różnic w natężeniu korzystania z pomocy społecznej pomiędzy gminami wiejskimi a gminami wiejsko-miejskimi i miejskimi. Tabela 9 Wskaźnik natężenia korzystania z pomocy społecznej w gminach miejsko-wiejskich i miejskich województwa kujawsko-pomorskiego skrajne wartości Powiat Gmina Liczba osób korzystających Ogólna liczba mieszkańców Wskaźnik natężenia korzystania z pomocy społecznej najwyższy/najniższy mogileński Strzelno ,72% Bydgoszcz Bydgoszcz ,19% Jak wynika z powyższej tabeli w 2013 roku stosunkowo najwięcej korzystających z pomocy społecznej było w gminie miejsko-wiejskiej Strzelno w powiecie mogileńskim. Najmniejszy wskaźnik natężenia korzystania z pomocy społecznej odnotowany został w mieście Bydgoszcz (5,19%). Dwa największe miasta regionu (Bydgoszcz i Toruń) notują najniższe wskaźniki natężenia korzystania z pomocy społecznej. 13

14 Tabela 10 Wskaźnik długotrwałego korzystania z pomocy społecznej w gminach miejsko-wiejskich i miejskich województwa kujawsko-pomorskiego skrajne wartości Powiat Gmina Osoby, którym decyzją przyznano świadczenia Korzystający długotrwale Wskaźnik liczby osób długotrwale korzystających z pomocy społecznej najwyższy/najniższy włocławski Kowal % mogileński Strzelno ,94% Uzupełnieniem natężenia korzystania z pomocy społecznej jest wskaźnik liczby osób długotrwale korzystających z pomocy społecznej. W mieście Kowal w powiecie włocławskim występuje maksymalny wskaźnik długotrwałości korzystania z pomocy społecznej wynoszący 100%. Najniższą wartość wskaźnika zanotowano w powiecie mogileńskim w miejscowości Strzelno (10,94%) Wykształcenie i kadra Dobrze wykształcona kadra stanowi jeden z czynników decydujących o bardziej efektywnej pracy socjalnej, a odpowiednia dostępność pracowników w rejonach opiekuńczych może znacząco przyczyniać się do poprawy sytuacji życiowej mieszkańców gmin wiejskich, wymagających wsparcia płynącego z ośrodka pomocy społecznej. W niniejszej części zostaną omówione wskaźniki odnoszące się do poziomu i rodzaju wykształcenia, a także dostępności kadry socjalnej, która ma bezpośredni kontakt z klientem i jego problemami. 1. Wskaźnik wykształcenia pracowników socjalnych (stosunek liczby pracowników socjalnych posiadających wyższe wykształcenie do liczby pracowników socjalnych ogółem) Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej (art. 116) pracownikiem socjalnym może być osoba, która spełnia co najmniej jeden z niżej wymienionych warunków: 1) posiada dyplom ukończenia kolegium pracowników służb społecznych; 2) ukończyła studia wyższe na kierunku praca socjalna; 3) do dnia 31 grudnia 2013 r. ukończyła studia wyższe o specjalności przygotowującej do zawodu pracownika socjalnego na jednym z kierunków: pedagogika, pedagogika specjalna, politologia, polityka społeczna, psychologia, socjologia, nauki o rodzinie. Biorąc powyższe pod uwagę można zauważyć, iż wyższe wykształcenie jest jednym z podstawowych, ogólnych wyznaczników posiadanych kwalifikacji niezbędnych do pracy na stanowisku pracownika socjalnego. Posiadanie wyższego wykształcenia podnosi z pewnością stopień legitymizacji pracy pracownika socjalnego. W gminach wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego 63,87% pracowników socjalnych posiada wyższe wykształcenie. W 36 z 92 gmin wiejskich wartość tego wskaźnika jest niższa od wyżej wymienionego wskaźnika dla ogółu gmin wiejskich. W 6 gminach wiejskich województwa żaden z pracowników socjalnych nie posiada wyższego wykształcenia. Dwie ze wspomnianych gmin wiejskich należy do powiatu 14

15 wąbrzeskiego, na który w całości składa się 5 gmin, w tym 4 wiejskie. W 23 gminach, czyli w co czwartej, mniej niż połowa pracowników legitymuje się wykształceniem wyższym. W 59 z 92 gmin powyżej 60% pracowników socjalnych posiada wykształcenie wyższe. Należy podkreślić, iż w 20 gminach wszyscy pracownicy socjalni mają wyższe wykształcenie (liczebności od 1 do 6 pracowników). 2. Wskaźnik specjalizacji pracowników socjalnych I (stosunek liczby pracowników socjalnych posiadających specjalizację pierwszego stopnia do liczby pracowników socjalnych ogółem) Ustawa o pomocy społecznej (art. 116) ustala dwa stopnie specjalizacji zawodowej w zawodzie pracownika socjalnego. Pierwszy stopień specjalizacji zawodowej z zakresu pracy socjalnej ma na celu uzupełnienie i pogłębienie wiedzy teoretycznej pracownika socjalnego, jak również poprawienie umiejętności zawodowych w zakresie metod pracy. Na podstawie rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 kwietnia 2012 r. w sprawie specjalizacji w zawodzie pracownik socjalny zostało ustalone minimum programowe, które zakłada 190 godzin zajęć w następujących obszarach: warsztatu pracy pracownika socjalnego, etyki zawodowej i prawa człowieka, wybranych zagadnień z zakresu prawa pomocy społecznej, prawa rodzinnego, prawa cywilnego, prawa administracyjnego, prawa karnego, prawa pracy i zabezpieczenia społecznego, umiejętności interpersonalne w pracy socjalnej, sieci wsparcia społeczności lokalnej, metod oraz technik tworzenia projektów socjalnych. Warunkiem uzyskania przez pracownika socjalnego I stopnia specjalizacji w zawodzie pracownik socjalny jest poza posiadaniem uprawnienia do wykonywania zawodu, co najmniej 2-letni staż pracy, następnie ukończenie szkolenia i zdanie egzaminu przed regionalną komisją egzaminacyjną do spraw specjalizacji zawodowej pracowników socjalnych. Możliwość dokształcenia w zakresie uzyskania specjalizacji pierwszego stopnia dotyczy pracowników socjalnych posiadających wykształcenie średnie lub wyższe, które ustawowo nie jest uznane jako kierunkowe związane z pracą socjalną. Ogółem 35,57% pracowników socjalnych w gminach wiejskich województwa kujawsko- -pomorskiego posiada specjalizację pierwszego stopnia. W większości gmin (61 z 92) mniej niż połowa pracowników socjalnych legitymuje się ww. specjalizacją. Spośród 92 gmin wiejskich w około co trzeciej (26) nie ma żadnego pracownika socjalnego ze specjalizacją pierwszego stopnia. W 13 gminach wszyscy zatrudnieni pracownicy posiadają specjalizację pierwszego stopnia. Wśród tych gmin cztery wchodzą w skład powiatu rypińskiego. 3. Wskaźnik specjalizacji pracowników socjalnych II (stosunek liczby pracowników socjalnych posiadających specjalizację drugiego stopnia do liczby wszystkich pracowników socjalnych ogółem) Drugi stopień specjalizacji zawodowej z zakresu pracy socjalnej umożliwia kadrze instytucji pomocy i integracji społecznej awans zawodowy poprzez pogłębienie wiedzy i doskonalenie umiejętności pracy z wybranymi grupami osób korzystających z pomocy społecznej. W ramach tego szkolenia przewiduje się realizację 240-godzinnego minimum 15

16 programowego w następujących obszarach: projekt socjalny, mediacje i negocjacje, metody zarządzania w pracy socjalnej i pomocy społecznej, wypalenie zawodowe, lokalna polityka społeczna, publiczne relacje i promocja działań w pomocy społecznej public relations (PR), polityka społeczna w UE. Dodatkowo, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej 5, określone zostały następujące specjalności w odniesieniu do specjalizacji II stopnia: 1) praca socjalna z rodziną z problemami opiekuńczo-wychowawczymi; 2) praca socjalna z osobą i rodziną z problemem przemocy; 3) praca socjalna z osobami niepełnosprawnymi i ich rodzinami; 4) praca socjalna z osobami z zaburzeniami psychicznymi i ich rodzinami; 5) praca socjalna z osobami starszymi; 6) praca socjalna z osobami bezrobotnymi; 7) praca socjalna z osobami uzależnionymi; 8) praca socjalna z osobami bezdomnymi; 9) praca socjalna z cudzoziemcami, mniejszościami narodowymi i etnicznymi; 10) praca socjalna ze społecznością lokalną. W zakresie przygotowania specjalistycznego, dostosowanego merytorycznie do specjalności pracy socjalnej, ustalono realizację następujących zagadnień: interdyscyplinarną charakterystykę problemu, metody pracy socjalnej, hospitacje instytucji działających w obszarze wybranej specjalności. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej warunkiem uzyskania przez pracownika socjalnego specjalizacji II stopnia w zawodzie pracownik socjalny jest poza posiadaniem uprawnienia do wykonywania zawodu, ukończona specjalizacja I stopnia, co najmniej 5-letni staż pracy, następnie ukończenie szkolenia z zakresu II stopnia specjalizacji i zdanie egzaminu przed regionalną komisją egzaminacyjną do spraw specjalizacji zawodowej pracowników socjalnych. Wymóg posiadania specjalizacji I stopnia nie dotyczy osób, które ukończyły studia wyższe na kierunku praca socjalna lub o specjalności praca socjalna / przygotowującej do wykonywania zawodu pracownika socjalnego. W odpowiedzi na potrzeby zwiększenie dostępności form dokształcenia zawodowego w zakresie specjalizacji w zawodzie pracownik socjalny, w 2013 roku Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Toruniu w ramach projektu systemowego pn. Akademia pomocy i integracji społecznej wsparcie kadr, Priorytet VII: Promocja integracji społecznej Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Poddziałanie 7.1.3, rozpoczął realizację specjalizacji II stopnia. Kształcenia odbywało się w ramach 4 specjalności: praca socjalna z rodziną z problemami opiekuńczo-wychowawczymi, z osobami uzależnionymi, z osobą i rodziną z problemem przemocy, ze społecznością lokalną. Szkolenie ukończyło 78 osób. W gminach wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego 34 pracowników socjalnych posiada specjalizację II stopnia. Jedynie w 21 gminach wiejskich (z 92) zatrudniani są pracownicy socjalnie z tym stopniem specjalizacji. W czterech gminach tylko co czwarty pracownik legitymuje się specjalizacją II stopnia. W blisko co dziesiątej gminie (9 gmin z 92) co trzeci pracownik posiada II stopień specjalizacji.. Zaledwie 9% gmin zatrudnia połowę i więcej pracowników z drugim stopniem specjalizacji. Na tle innych gmin na szczególną uwagę zasługują Świecie na Osą i Dąbrowa Biskupia, gdzie pomimo braku pracowników socjalnych z wyższym wykształceniem wszyscy zatrudnieni pracownicy socjalni legitymują się drugim stopniem specjalizacji. Obydwie gminy zatrudniają po 3 pracowników socjalnych. 5 Rozporządzenie z dnia 17 kwietnia 2012 r. w sprawie specjalizacji w zawodzie pracownik socjalny. 16

17 4. Wskaźnik specjalizacji z organizacji pomocy społecznej kadry kierowniczej (stosunek liczby kadry kierowniczej posiadającej specjalizację z organizacji pomocy społecznej do liczby kadry kierowniczej ośrodków pomocy społecznej w gminach wiejskich ogółem) Specjalizacja z zakresu organizacji pomocy społecznej ma na celu zaktualizowanie i pogłębienie wiedzy oraz umiejętności uzyskanych w czasie pracy zawodowej, nabycie nowych doświadczeń oraz rozwijanie umiejętności kierowniczych. Specjalizacja ta przeznaczona jest dla osób kierujących, bądź przygotowujących się do zarządzania jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej. Osoby kierujące jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej są obowiązane posiadać co najmniej 3-letni staż pracy w pomocy społecznej oraz specjalizację z zakresu organizacji pomocy społecznej (art. 122 ustawy o pomocy społecznej). W 92 gminach wiejskich kadrę kierowniczą stanowią 93 osoby, tylko w gminie Białe Błota w powiecie bydgoskim kadrę kierowniczą stanowią 2 osoby. W 9 gminach (blisko 10% ogółu gmin wiejskich), w tym w 2 z powiatu toruńskiego, 3 z powiatu chełmińskiego, kadra kierownicza nie posiada specjalizacji z organizacji pomocy społecznej. 5. Wskaźnik dostępności kadry socjalnej (stosunek liczby pracowników socjalnych do liczby mieszkańców pomnożony przez 2000 mieszkańców) Wskaźnik dostępności kadry socjalnej w odniesieniu do gmin wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego osiągnął w 2013 roku wartości w przedziale od 0,57 do 2,53. Najistotniejsze z perspektywy oceny stopnia dostępności pracowników socjalnych są wartości wskaźnika niższe od 1, co wskazuje na niezachowanie ustawowego maksimum obciążenia pracownika socjalnego 1 pracownik socjalny na 2000 mieszkańców. Wartość równa 1 jest potwierdzeniem sytuacji świadczącej o zachowaniu górnego limitu liczby mieszkańców (2000) przypadającej na 1 pracownika. Wskaźniki przekraczające wartość 1 potwierdzają, iż w gminie na 1 pracownika socjalnego przypada mniej niż 2000 mieszkańców. Tabela 11 Wskaźnik dostępności kadry socjalnej w gminach wiejskich województwa kujawskopomorskiego skrajne wartości Powiat Gmina Liczba pracowników socjalnych Liczba mieszkańców Wskaźnik dostępności kadry socjalnej Liczba mieszkańców przypadająca na 1 pracownika socjalnego włocławski Boniewo , aleksandrowski Raciążek , W 16 gminach (z 92) w 2013 roku nie zachowano ustawowej normy w zakresie dostępności pracowników socjalnych. Najtrudniejsza sytuacja jest w gminie Boniewo w powiecie włocławskim, gdzie wskaźnik ten wynosi 0,5701 (1 pracownik socjalny na wszystkich 3508 mieszkańców gminy). Jest to przypadek skrajny, gdyż w odniesieniu do pozostałych gmin, które nie zachowały ustawowej normy, skala w jakiej nastąpiło 17

18 przekroczenie dopuszczalnej wartości plasowała się w granicach od 690 do 8 mieszkańców powyżej normy. Średnio dla gmin wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego wskaźnik dostępności kadry pracy socjalnej wynosi 1,1847. W granicach ustawowej normy znajduje się pozostałych 76 gmin. W 7 gminach wskaźnik zbliża się do ustawowej granicy (przedział 1,003 do 1,04, tj. od 1995 do 1927 mieszkańców przypadających na jednego pracownika socjalnego). Około 38% gmin wykazuje wskaźnik dostępności kadry powyżej 1,33, czyli na jednego pracownika socjalnego przypada mniej niż 1500 mieszkańców. W tym 3 gminy notują analizowany wskaźnik powyżej wartości 2,00, zatem na jednego pracownika socjalnego przypada mniej niż 1000 mieszkańców. Pod tym względem najkorzystniejsza sytuacja jest w gminie Raciążek w powiecie aleksandrowskim, gdzie na 1 pracownika socjalnego przypada 789 mieszkańców. Należy zauważyć, że zdecydowana większość gmin wiejskich województwa kujawsko- -pomorskiego (76 spośród 92) spełnia ustawowe kryterium, zatrudniając odpowiednią liczbę pracowników socjalnych Podsumowanie Kadry pomocy społecznej w gminach wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego są co do zasady dobrze wykształcone. Brak tu znaczących różnic pomiędzy wskaźnikami dotyczącymi wykształcenia dla gmin wiejskich i pozostałych typów gmin. Niepokojącym jest fakt, iż w jednej gminie w powiecie wąbrzeskim wskaźniki wykształcenia i specjalizacji są na poziomie 0%, co oznacza, że żaden z dwóch zatrudnionych tam pracowników nie ma wykształcenia wyższego ani specjalizacji pracowników socjalnych Realizacja projektów ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego Ostatnią grupę wskaźników stanowią wskaźniki związane z realizacją projektów z EFS. W ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Priorytetu VII Promocja integracji społecznej realizowane są projekty systemowe przez OPS z Poddziałania Rozwój i upowszechnianie aktywnej integracji przez ośrodki pomocy społecznej. Celem projektów systemowych jest rozwijanie aktywnych form integracji społecznej i umożliwianie dostępu do nich osobom zagrożonym wykluczeniem społecznym. Realizacja projektów systemowych nie była obligatoryjna, przewidziana była dla wszystkich, a pula środków na ich realizację była odgórnie zagwarantowana. Na poziomie centralnym opracowane zostały zasady przygotowania, realizacji i rozliczania projektów systemowych. W przypadku Priorytetu VII PO KL Poddziałania projekty systemowe w zakresie rozwoju form aktywnej integracji realizowane są przez OPS za pomocą następujących narzędzi: kontraktu socjalnego, programu aktywności lokalnej (PAL). W ramach realizacji ww. narzędzi możliwe jest stosowanie i finansowanie instrumentów o charakterze aktywizacyjnym, które zostały nazwane instrumentami aktywnej integracji: zawodowej, edukacyjnej, zdrowotnej i społecznej. Projekty systemowe pozwalają na udzielanie komplementarnego wsparcia i rozwiązywania istotnych problemów występujących w danej gminie. Umożliwiają również zastosowanie nowatorskich i nieszablonowych rozwiązań. 18

19 Wskaźnik realizacji projektów EFS w gminach wiejskich / miejskich i miejskowiejskich (stosunek liczby gmin wiejskich / miejskich i miejsko-wiejskich realizujących projekty EFS do wszystkich gmin wiejskich / miejskich i miejsko-wiejskich) Większość gmin wiejskich, bo aż 77 (z 92) w 2013 roku realizowało projekty EFS, co stanowi 83,7% ogółu gmin wiejskich w województwie kujawsko-pomorskim. Wśród gmin miejskich i miejsko-wiejskich projekty systemowe EFS realizowały 47 z 52, tj. 90,4%. Łącznie w województwie kujawsko-pomorskim w 2013 roku 124 gminy realizowały projekty EFS, co stanowiło 86,11%. Pozostałych 15 gmin wiejskich i 5 gmin miejskich i miejsko-wiejskich nie podjęło się realizacji projektu w 2013 roku, co mogło być spowodowane różnego rodzaju przesłankami: fluktuacją kadry, decyzją lokalnych władz. Podsumowanie Znaczenie realizacji projektów systemowych OPS dla efektywności pomocy społecznej wiąże się m.in. z obligatoryjnym wykorzystaniem określonych narzędzi realizacji projektów, tj. kontraktu socjalnego i programu aktywności lokalnej (PAL). Projekty systemowe przyczyniły się zatem do upowszechnienia znaczenia kontraktu socjalnego jako dokumentu priorytetowego dla skuteczności realizowanej pracy socjalnej. PAL jest programem skierowanym do osób w ramach konkretnego środowiska lub członków danej społeczności. Oznacza to, że w ramach programu można prowadzić działania aktywizacyjne i integracyjne adresowane do ludzi mieszkających na pewnej przestrzeni mniejszej niż gmina: dzielnicy, osiedla, sołectwa, wsi. Może to być środowisko grupy zawodowej, mieszkańców bloku czy nawet kilku rodzin mieszkających w okolicy. Tego rodzaju działania wpływały na wzrost skuteczności oddziaływania na osoby zagrożone wykluczeniem dzięki nawiązywanej współpracy różnych podmiotów prowadzących działalność w obszarze integracji społecznej. 19

20 3.2 Analiza danych uzyskanych Dla wielopłaszczyznowej analizy zagadnienia efektywności pomocy społecznej niezbędne jest uzupełnienie treści zaprezentowanych w ramach części poświęconej analizie danych zastanych o szczegółowe informacje uzyskane bezpośrednio od kierowników OPS. Prezentowana analiza oparta została o dane pozyskane na podstawie kwestionariusza ankiety przesłanego za pomocą Centralnej Aplikacji Statystycznej do 92 ośrodków pomocy społecznej z gmin wiejskich województwa kujawsko-pomorskim. Uzyskany został zwrot na poziomie 95,7%, w badaniu nie wzięły udziału jedynie 4 OPS. Kwestionariusz ankiety składał się z dziewięciu pytań, w tym tylko jedno pytanie (9) było pytaniem otwartym. Pytania od 1 do 4 dotyczyły szkoleń i ich wpływu na efektywność pracy, pytania 1 i 3 miały charakter filtrujący. Pytania od 5 do 7 dotyczyły poszczególnych czynników wpływających na efektywność pracy OPS. Pytanie 8 dotyczyło pożądanych cech i umiejętności pracownika socjalnego. Pytanie nr 9 służyło uzyskaniu odpowiedzi na pytanie o najbardziej palące kwestie, które wymagają zmiany w pierwszej kolejności, aby zwiększyć efektywność pracy OPS. W związku z powyżej przedstawioną konstrukcją kwestionariusza ankiety, analiza uzyskanych danych zostanie oparta o dwie kategorie tematyczne: szkolenia i kompetencje pracowników OPS oraz czynniki warunkujące efektywność pomocy społecznej Szkolenia i kompetencje pracowników OPS Szkolenia, jako istotny element podnoszenia kwalifikacji i kompetencji kadry, mogą stanowić wyznacznik efektywności pracowników. Przeszkolony i kompetentny pracownik może znacząco wpłynąć na bardziej efektywną realizację działań podejmowanych przez OPS. Z drugiej strony brak szkoleń i ustawicznego podnoszenia swoich kwalifikacji może przyczynić się do spadku tej efektywności. Zdecydowana większość OPS z gmin wiejskich w województwie kujawsko-pomorskim, bo aż 73 spośród 88 biorących udział w badaniu (83%) wskazuje, iż pracownicy brali udział w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe w 2013 roku. Pracownicy 15 OPS nie uczestniczyli w żadnym szkoleniu podnoszącym kwalifikacje zawodowe w ostatnim roku, w tym trzy spośród tych gmin znajdują się w powiecie lipnowskim, trzy w powiecie świeckim, dwie w powiecie włocławskim. Gminy, których pracownicy uczestniczyli w ostatnim roku w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe zostały poproszone o wyrażenie swojej opinii na temat wpływu udziału pracowników w szkoleniach na efektywność pracy jednostki. 20

21 Wykres 2 Opinia na temat wpływu udziału pracowników w szkoleniach na efektywność pracy (N=88) 5,48% 1,37% 56,16% 36,99% Zdecydowanie tak Raczej tak Ani tak ani nie Raczej nie Jak wynika z powyższego wykresu zdecydowana większość gmin (69 z 73, tj. 93%), których pracownicy uczestniczyli w szkoleniach ocenia, że raczej lub zdecydowanie miały one wpływ pozytywny 6 na efektywność pracy. Cztery gminy (5%) udzieliły odpowiedzi ani tak ani nie. Może to oznaczać sytuację, w której respondenci są niezdecydowani, nie mają zdania lub szkolenia mają wpływ tylko w niewielkim, wybranym zakresie. Dwie z nich należą do powiatu inowrocławskiego. Jedna gmina wiejska (1%) wskazała, iż udział raczej nie miał wpływu na efektywność pracy jednostki. Co istotne żadna z gmin uczestniczących w badaniu nie wskazała odpowiedzi zdecydowanie nie, co świadczy o pozytywnej ocenie wpływu szkoleń podnoszących kompetencje zawodowe i potrzebie ich dalszego prowadzenia. Większość OPS (51 z 88 gmin, tj. 58%) wskazała, iż w ciągu ostatniego roku pracownicy nie uczestniczyli w szkoleniach podnoszących kompetencje społeczne. Ponad 40% ogółu badanych placówek (37 OPS) wskazało, iż jej pracownicy brali udział w szkolenia z tego obszaru. Kierownicy wszystkich 37 ośrodków ocenili, iż takie szkolenia raczej mają lub zdecydowanie mają pozytywny 7 wpływ na efektywność pracy jednostki. W badanym 2013 roku 11 gmin wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego wskazało, iż ich pracownicy nie uczestniczyli ani w szkoleniu podnoszącym kwalifikacje zawodowe, ani w szkoleniu podnoszącym kompetencje społeczne. Spośród tych gmin dwie należą do powiatu lipnowskiego, dwie do świeckiego oraz dwie do włocławskiego. W nawiązaniu do kompetencji społecznych pracowników 88 gmin wiejskich biorących udział w badaniu zapytano o pożądane cechy i umiejętności pracownika socjalnego. Wykres 3 ilustruje rozkład odpowiedzi uzyskanych na to pytanie. Należy nadmienić, iż respondenci mieli wskazać trzy cechy lub umiejętności, które w ich opinii są niezbędne do efektywnej pracy z klientem. Żadna z badanych gmin nie wskazała odpowiedzi inne, jakie?. 6 O ile w pytaniu zamieszczonym w kwestionariuszu nie pojawia się określenie wartościowania wpływu uczestnictwa w szkoleniach na efektywność pracy jednostki, o tyle należy domniemywać, iż pytanie dotyczyło pozytywnego wpływu udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe na efektywność pracy. 7 Jw. 21