Wodogłowie u płodu i noworodka

Transkrypt

1 Perinatologia, Neonatologia i Ginekologia, tom 2, zeszyt 3, , 2009 Wodogłowie u płodu i noworodka LECH POLIS Streszczenie Autor przedstawia diagnostykę oraz chirurgiczne leczenie (endoskopowe oraz wszczepianie układów zastawkowych) u chorych z wodogłowiem. Słowa kluczowe: wodogłowie płodu, wodogłowie noworodka, procedury endoskopowe, układy zastawkowe Wstęp Wodogłowie jako stan chorobowy znane jest od czasów starożytnych. Do połowy XX wieku była to choroba nieuleczalna, która mimo wielu prób leczenia doprowadzała chorego do śmierci lub ciężkiego kalectwa. Dopiero skonstruowanie i zastosowanie w latach 50. ubiegłego stulecia pierwszych zastawek stało się przełomem w leczeniu tego schorzenia. Wprowadzenie do leczenia systemów drenujących o jednokierunkowym przepływie (zastawek) stało się powszechną chociaż nie jedyną, współcześnie stosowaną metodą leczenia wodogłowia. Obserwacja licznych powikłań w trakcie leczenia wodogłowia systemem zastawkowym stała się powodem z jednej strony do poszukiwania tzw. idealnej zastawki, z drugiej strony do stosowania tej metody i leczenia jedynie do przypadków bezwzględnie jej wymagających, wreszcie dzięki postępowi technicznemu rozpoczął się okres powrotu do zabiegów endoskopowych. Wodogłowie nie jest jednostką chorobową, a stanem patologicznym, polegającym na gromadzeniu się w nadmiarze płynu mózgowo-rdzeniowego w komorach mózgu, co doprowadza do ich poszerzenia oraz zwiększonego ciśnienia. Nadmierne gromadzenie się płynu mózgowo-rdzeniowego w przestrzeniach wewnątrzczaszkowych wynika z zaburzenia równowagi między jego wytwarzaniem a wchłanianiem. Mogą być liczne przyczyny zaburzenia tej równowagi, a w związku z tym po rozpoznaniu przyczyny powinny być stosowane różne metody lecznicze. Powyższa definicja wodogłowia obejmuje więc spełnienie trzech elementów koniecznych do postawienia rozpoznania: poszerzenie układu komorowego, zwiększona ilość płynu mózgowo-rdzeniowego i jego podwyższone ciśnienie. Współczesne pojęcie wodogłowia nie obejmuje poszerzenia układu komorowego w wyniku rozlanego zaniku mózgu. Wodogłowie, jak już wspomniano, nie jest jednostką chorobową, a stanem patologicznym występującym w różnych chorobach ośrodkowego układu nerwowego. Powoduje to, że brak jest jednoznacznych dokładnie określonych danych dotyczących występowania tego stanu. Przyjmuje się, że wodogłowie wrodzone występuje w 0,9 do 1,5 przypadków na 1000 urodzeń. Współczesne metody leczenia wodogłowia Współczesne metody leczenia wodogłowia można podzielić na cztery grupy: leczenie wodogłowia u płodów, leczenie wodogłowia pokrwotocznego u wcześniaków, leczenie wodogłowia noworodków oraz leczenie wodogłowia endoskopowe. Leczenie wodogłowia u płodów Prenatalna diagnostyka i terapia wrodzonego wodogłowia jest jednym z ciekawszych, ale i dyskusyjnych osiągnięć współczesnej medycyny. Stały postęp w diagnostyce ultrasonograficznej, rozwój ultrasonografii interwencyjnej w wielu specjalnościach medycznych wręcz zrewolucjonizował postępowanie diagnostyczne, a także poszerzył możliwości terapeutyczne. Wady ośrodkowego układu nerwowego stanowią niewiele ponad 4% wszystkich wad wrodzonych rozpoznawanych u dzieci, jednakże ze względu na swoją ciężkość stanowią trudny problem diagnostyczny i terapeutyczny. Obecnie wykrycie wodogłowia u płodu w badaniu ultrasonograficznym możliwe jest już pomiędzy 12. a 15. tygodniem ciąży okres ten uzależniony jest od ciężkości wady i tempa jej narastania. Istotna jest przyczyna powstania wady, chociaż w wielu przypadkach trudno jest ustalić przyczynę wodogłowia w badaniu ultrasonograficznym. W obrazie ultrasonograficznym wodogłowie charakteryzuje się asymetrią echa środkowego, efektem falującego" echa sierpu mózgu, destrukcją struktur mózgowych, poszerzeniem komór mózgu. W badaniu tym wyróżnia się dwa etapy tworzenia się wodogłowia: wczesny i późny. 1) Wodogłowie wczesne charakteryzuje się znacznym poszerzeniem komór bocznych mózgu z zachowaniem prawidłowego wymiaru dwuciemieniowego. Uważa się, że jeżeli między 17. a 20. tygodniem ciąży komory boczne przekraczają 50% lub 20. tygodniu 33% szerokości całej półkuli, to można podejrzewać wodogłowie. 2) Wodogłowie późne charakteryzuje się poza poszerzeniem komór bocznych przede wszystkim znacznym powiększeniem wymiaru dwuciemieniowego. Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki, Łódź

2 Wodogłowie u płodu i noworodka 219 Wykrycie wad rozwojowych płodu nasunęło myśl o możliwości dokonania korekcji zaburzonego rozwoju w czasie życia wewnątrzmacicznego. Pierwsze doniesienie o leczniczym wewnątrzmacicznym odbarczeniu wodogłowia pojawiło się w 1981 r. Birnholz i Frigoletto z Bostonu wykonali serię nakłuć komory bocznej mózgu przez powłoki jamy brzusznej i ścianę macicy u 24-tygodniowego płodu. W 34. tygodniu ciąży wykonali cięcie cesarskie i wszczepili noworodkowi zastawkę komorowo-przedsionkową. Obecnie wewnątrzmacicznym leczeniem wodogłowia zajmuje się kilkanaście ośrodków w Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej. Również w Polsce istnieją ośrodki zajmujące się tą problematyką. Decyzję o wewnątrzmacicznym leczeniu wodogłowia podejmować winien zespół lekarzy składających się z położnika, neonatologa, ultrasonografisty, neurochirurga, anestezjologa, czasami kardiochirurga, genetyka czy chirurga dziecięcego po wcześniejszym uzyskaniu zgody od rodziców dziecka. Aby podjąć decyzję o leczeniu wewnątrzmacicznym wodogłowia, powinny być spełnione pewne kryteria, mianowicie: stwierdzenie narastania objawów wodogłowia w kolejnych badaniach ultrasonograficznych, płód niedojrzały przed 32. tygodniem ciąży, ciąża nie jest mnoga, nie stwierdza się innych ciężkich wad zagrażających obumarciem płodu lub zgonem noworodka, oznaczenie kariotypu, wykluczenie toksoplazmozy, cytomegalii, różyczki i innych teratologicznych infekcji, powinna być dokonana ocena poziomu AFP i rodzice powinni być poinformowani o rodzaju wady, sposobie leczenia i rokowaniu. Istnieje kilka metod wykonania zabiegu. Polegają one wszystkie na połączeniu układu komorowego z owodnią za pomocą układu zastawkowego, przy czym różnice tkwią w tym, czy zabieg przeprowadza się na otwartej macicy, czy przez powłoki skórne ciężarnej. Celem leczenia jest obniżenie ciśnienia wewnątrzczaszkowego, a tym samym zapobieganie dalszym zmianom destrukcyjnym, mogącym powodować opóźnienie rozwoju dziecka. Badania kliniczne dowiodły, że wskutek wzrostu ciśnienia wewnątrzczaszkowego dochodzi do zaburzeń mielinizacji istoty białej oraz procesów zanikowych. Leczenie wodogłowia pokrwotocznego u wcześniaków Znaczny postęp w nowoczesnych metodach i technikach monitorowania ciąży, a także porodu i okresu okołoporodowego istotnie wpłynął na obniżenie wskaźnika f umieralności okołoporodowej w ostatnich latach, jednakże z drugiej strony spowodował wzrost późnych efektów uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego przeżywających dzieci związanych z krwawieniami około i dokomorowymi mózgu. Najczęstszym powikłaniem tych krwawień jest występowanie wodogłowia pokrwotocznego, jako odczynu wyściółki komór i pajęczynówki na krew. Tak więc obecnie wodogłowie pokrwotoczne pozostaje jednym z poważniejszych powikłań wcześniactwa. Faza szybkiego poszerzania się komór występuje w ciągu pierwszych dwóch tygodni od momentu krwawienia, by w ponad połowie przypadków ustępować jako efekt rozpuszczania się skrzepliny. W pozostałych przypadkach poszerzenie układu komorowego postępuje, czasami bardzo gwałtownie będąc przyczyną ciasnoty wewnątrzczaszkowej. Istnieje wiele metod leczenia wodogłowia pokrwotocznego. Wszystkie dotychczas stosowane metody są nadal mało skuteczne. Podawanie środków farmakologicznych jak acetazolamid czy furosemid nie przynosi w większości przypadków efektu, gdyż główną przyczyną wodogłowia pokrwotocznego jest zaburzenie wchłaniania płynu. Podawanie tych leków może mieć pozytywny skutek jedynie w wolno narastającym wodogłowiu. Pamiętać jednak należy, że acetazolamid może wpływać na zaburzenia oddechu i powodować kwasicę metaboliczną. Systematyczne nakłucia lędźwiowe lub dokomorowe często są stosowane tylko jako etap przygotowawczy do wszczepienia układu zastawkowego. Szczególnie przydatną metodą odbarczenia narastającego wodogłowia pokrwotocznego u wcześniaków, zwłaszcza w przypadkach z infekcją, bardzo małych noworodków w ciężkim stanie ogólnym jest założenie zewnętrznego drenażu komorowego lub wszczepienie podskórnego zbiornika połączonego z układem komorowym (zbiornik Rickhama). Jest to jednakże również pewien jedynie etap do zastosowania trwałego odbarczenia wodogłowia, jakim jest założenie zastawki komorowo-otrzewnowej, która jest zwykle ostatecznym zabiegiem, ale i obarczonym możliwością wystąpienia licznych powikłań. Im dziecko jest młodsze, tym większa możliwość wystąpienia powikłań. Od kilku lat próbuje się nowego sposobu leczenia wodogłowia pokrwotocznego u wcześniaków i noworodków, polegającego na udrażnianiu dróg przypływu płynu mózgowo-rdzeniowego poprzez stosowanie leków fibrynolitycznych podawanych do układu komorowego najczęściej drogą wszczepionego zbiornika Rickhama. Zbiornik ten pozwala z jednej strony na odbarczenie układu komorowego, z drugiej podanie dokomorowe leku. Możliwość uniknięcia implantacji zastawki komorowo-otrzewnowej uzasadnia podejmowanie badań w tej dziedzinie. Leczenie wodogłowia noworodków Leczenie chirurgiczne wodogłowia datuje się od początków tego wieku. Większość proponowanych oraz stosowanych początkowo metod nie znalazła ostatecznie trwałego miejsca w neurochirurgii, jednakże w dobie upowszechniania neuroendoskopii następuje powrót do niektórych. Skłania to do przypomnienia nieco historii, chociaż wszystkim wiadome jest, że przełomowym momentem w leczeniu wodogłowia było wprowadzenie systemów drenujących o jednokierunkowym przepływie, czyli zastawek. Jest to obecnie najbardziej powszechnie stosowana metoda leczenia.

3 220 L. Polis Jednym z pierwszych zabiegów zaproponowanym przez Dandy ego (1918 r.) było wycięcie splotów naczyniówkowych. Metodę tę kontynuowali jeszcze Putman, Scarff czy Klein, jednakże poprawa stanu chorych, jeżeli występowała, była krótkotrwała i nie dawała spodziewanych rezultatów. Osobną grupę zabiegów operacyjnych stanowiły zabiegi polegające na wewnątrzczaszkowym połączeniu przestrzeni śródczaszkowych udrażniające zaburzony przepływ płynu mózgowo-rdzeniowego i umożliwiających tym samym fizjologiczne jego wchłanianie. Inną grupę stanowiły zabiegi polegające na odprowadzaniu płynu mózgowo-rdzeniowego do innych przestrzeni i jam w celu jego wchłonięcia. Ostatnią grupę stanowiły zabiegi polegające na odprowadzaniu płynu bezzastawkowo do układu żylnego. Przełomem w leczeniu wodogłowia było wprowadzenie do leczenia w 1951 r. przez Spitza i Nułsena zastawki o jednokierunkowym przepływie. Od tego momentu leczenie wodogłowia za pomocą różnego typu systemów drenujących stało się uznaną metodą postępowania klinicznego. Wprowadzenie zastawek z jednej strony zrewolucjonizowało leczenie wodogłowia, z drugiej strony, powodując wiele powikłań, stało się przyczyną poszukiwania tzw. idealnej zastawki. Obecnie oferowanych jest przeszło 500 różnych układów zastawkowych, starających się sprostać wymogom stawianym przez lekarzy. Wymogi idealnej zastawki to: 1) skuteczność mimo zmian ciśnienia wewnątrzczaszkowego związanego z aktywnością chorego w ciągu doby; 2) możliwość nieinwazyjnej zmiany parametrów; 3) odporność na działanie czynników zewnętrznych; 4) niepodatność na działanie czynników wewnętrznych; 5) wykluczenie powodowania reakcji miejscowych i o- gólnych u chorego. Ze względu na odprowadzenie płynu mózgowo-rdzeniowego wyróżniamy zastawki komorowo-otrzewnowe stanowiące obecnie około 90% wszczepianych zastawek. Zastawki komorowo-przedsionkowe stosowane w przypadkach niesprawności poprzedniego systemu, np. w zaburzeniach wchłaniania w jamie otrzewnej, są trudniejsze technicznie do wprowadzenia oraz obarczone możliwością wystąpienia groźnych dla życia powikłań. Zastawki lędźwiowo-otrzewnowe stosowane są u dzieci bardzo rzadko, również z powodu możliwości wystąpienia ciężkich powikłań ze strony rdzenia kręgowego. Ze względu na mechanizm zastawkowy wyróżniamy: 1) zastawki klasyczne działające na zasadzie różnicy ciśnień pomiędzy układem komorowym a jamą otrzewnej; 2) zastawki klasyczne z wbudowanym urządzeniem antysyfonowym; 3) zastawki programowane z możliwością regulacji przezskórnej ciśnienia otwarcia; 4) zastawki samoregulujące przepływ mózgowo-rdzeniowy. Rozpatrując natomiast budowę samego mechanizmu zastawkowego, można podzielić je na zastawki: membranowe, szczelinowe, stożkowe, sprężynowo-kulkowe. Zastawki klasyczne działają na zasadzie różnicy ciśnień przed i za zastawką. Jeśli różnica ciśnień jest wyższa od pewnej wartości progowej, zwanej ciśnieniem otwarcia, zastawka otwiera się, jeśli różnica ciśnień jest niższa zastawka pozostaje zamknięta. Zastawki programowane są zastawkami klasycznymi ciśnieniowozależnymi, niskooporowymi z możliwością nieinwazyjnej zmiany ciśnienia otwarcia, skonstruowanymi z myślą o leczeniu wodogłowia normotensyjnego celem zapobiegania zespołom przedrenowania. Wskazaniami do ich stosowania są: 1) przewlekle wodogłowie z dużym układem komorowym; 2) objawowy zespół przedrenowania w wyniku leczenia wodogłowia innymi zastawkami; 3) wodogłowie u noworodków i niemowląt, zwłaszcza z dużym układem komorowym. Zastawki regulujące przepływ, o stałym przepływie wprowadzone do praktyki klinicznej w 1987 r., również w celu zapobiegania zjawisku przedrenowania same regulują przepływ płynu. W określonym zakresie ciśnień zastawka utrzymuje przepływ na stałym poziomie odpowiadającym fizjologicznej produkcji płynu. Olbrzymia liczba istniejących systemów zastawkowych wynika z możliwości modyfikacji wszystkich elementów wchodzących w skład systemu zastawkowego. I tak dreny mogą mieć różne kształty, mogą posiadać dodatkowo wmontowany zbiornik Rickhama, same zastawki w zależności od miejsca wszczepienia mogą mieć różny kształt, miniaturyzacja wpływa również na wielość systemów, wprowadzenie zastawek typu uni-shunt" eliminujących stosowanie łączników i skracającymi czas zabiegu, impregnacja zastawek i drenów antybiotykami, specjalnymi cienkimi warstwami hydrożelu, wprowadzanie filtrów bakteryjnych i przeciw rozsiewowi komórek nowotworowych. Należy jeszcze raz podkreślić, iż nie istnieje idealna zastawka, a wybór typu zastawki powinien być za każdym razem indywidualny i zależeć od typu wodogłowia, doświadczenia chirurga, wieku chorego, po raz który choremu ją implantujemy, od powikłań obserwowanych u chorego. Jeśli równocześnie z wodogłowiem rozpoznawana jest wada dysraficzna u płodu, wówczas leczenie wodogłowia nie odbiega od zasad opisanych wcześniej. Pamiętać jednakże należy, że rokowanie w tych przypadkach jest wyraźnie gorsze, a rozmowa z rodzicami wymaga przedstawienia olbrzymich problemów terapeutycznych dodat-

4 Wodogłowie u płodu i noworodka 221 kowo obciążających dziecko, a związanych głównie z objawami neurologicznymi oraz następowymi powikłaniami, czy to ortopedycznymi czy urologicznymi jako następstwo wady dysraficznej. Rozpoznanie wodogłowia u dziecka z wadą dysraficzną wymaga również typowego leczenia, chociaż obserwuje się u tych dzieci czasami trudności z wchłanianiem większych ilości płynu mózgowo-rdzeniowego w jamie otrzewnej. Dotyczy to zwykle noworodków i związane jest z zaburzeniami perystaltyki spowodowanym gorszym lub brakiem unerwienia brzucha i kończyn dolnych. Częściej problemy te występują u dzieci z wodogłowiem towarzyszącym przepuklinom rdzeniowym lub oponowo-rdzeniowym umiejscowionym w wyższych partiach kręgosłupa. Endoskopowe leczenie wodogłowia Za ojca endoskopii w neurochirurgii uważa się Dandy ego, który w 1918 r. usunął sploty naczyniówkowe i wprowadził do terminologii nazwę wentrykuloskopii mózgowej, natomiast pierwszym neurochirurgiem, który użył sztywnego endoskopu w 1975 r., był Griffith. Endoskopia jest zabiegiem małoinwazyjnym, mikrochirurgicznym stosowanym nie tylko w leczeniu wodogłowia. U chorych z wodogłowiem zastosowanie mają następujące typy zabiegów: 1) endoskopowa wentrykulostomia trzeciej komory ze zbiornikiem międzykonarowym; 2) endoskopowa wentrykulocystocystemostomia połączenie torbieli z układem komorowym oraz zbiornikiem międzykonarowym, przedmostowym; 3) endoskopia wspomagająca leczenie wodogłowia wielotorbielowatego poprzez łączenie torbieli pomiędzy sobą w celu umożliwienia wszczepienia jednego drenu komorowego; 4) endoskopia wspomagająca leczenie zastawkowe: wprowadzanie drenu komorowego za pomocą endoskopu, usuwanie obrośniętych przez splot naczyniówkowy drenów komorowych z możliwością zabezpieczenia miejsc krwawiących pod kontrolą wzroku, usuwanie drenów, które przemieściły się w układzie komorowym. Powikłania chirurgicznego leczenia wodogłowia W zależności od zastosowanego systemu zastawkowego mogą występować pewne odmienne powikłania. Zastawki komorowo-otrzewnowe mogą być przyczyną podrażnienia otrzewnej, wytworzenia torbieli w jamie otrzewnej, podczas wprowadzania drenu obwodowego istnieje niebezpieczeństwo uszkodzenia jelita czy narządu miąższowego. W zastawkach komorowo-przedsionkowych, obecnie stosowanych jedynie w przypadkach uniemożliwiających wprowadzenie systemu otrzewnowego, najczęściej występującymi powikłaniami są przyścienne zakrzepy w prawym przedsionku szerzące się do obu żył głównych, zapalenie bakteryjne wsierdzia, zaburzenia rytmu serca, tamponada serca, zakrzepy końcowej części drenu grożące zatorami, serca płucne, ciężkie posocznice, shunt-nephritis. Każde z wyżej wymienionych powikłań może zagrażać życiu chorego i jest to podstawowy powód odstępowania od tego systemu zastawkowego. Zastawki lędźwiowo-otrzewnowe u dzieci mogą być przyczyną skrzywienia kręgosłupa, ale także wgłębienia migdałków móżdżku, niedowładów kończyn dolnych, bólów korzeniowych oraz bólów krzyża. We wszystkich jednak przypadkach spotyka się powikłania związane z infekcją układów zastawkowych, niedrożnością tych układów oraz nieprawidłowym drenażem płynu mózgowo-rdzeniowego. Infekcje układów zastawkowych są przyczyną 19% wszystkich rewizji w ciągu 10 lat obserwacji i występują u 7-40% leczonych chorych. Zgodnie stwierdza się statystycznie istotną większą częstość występowania infekcji u dzieci poniżej 6. miesiąca życia, co wiąże się z ich mniejszymi siłami odpornościowymi. Przyczyną występujących infekcji najczęściej jest gronkowiec naskórkowy. Niezmiernie istotne jest stosowanie starannej procedury wszczepiania systemu zastawkowego (pierwszy zabieg na sali operacyjnej, małe nacięcia skóry, krótki czas zabiegu, profilaktyczna antybiotykoterapia), a także stosowanie implantów impregnowanych antybiotykami czy powlekanych hydrożelami zapobiegającymi adhezji bakterii i tworzeniu się mikrokolonii. Niedrożności mechaniczne mogą dotyczyć wszystkich elementów układu zastawkowego, a więc drenów komorowych, samej zastawki czy drenu obwodowego. Są one powodem około 50 do 80% wszystkich rewizji systemów zastawkowych, a przyczyną ich mogą być fragmenty tkanki nerwowej, skrzepy krwi, pęcherzyki powietrza, splot naczyniówkowy, wyściółka komór, sieć, zagięcie drenu, ucisk drenu itp. Nadmierny drenaż płynu mózgowo-rdzeniowego spowodowany jest zazwyczaj efektem syfonowym u chorych z wszczepionymi różnymi zastawkami, najczęściej jednak w przypadkach zastawek klasycznych. Częstość występowania tego powikłania ocenia się od 1 do 24% chorych leczonych układem zastawkowym. Może występować pod postacią zespołu podciśnienia wewnątrzczaszkowego, które nieprawidłowo leczone może doprowadzić do zjawiska sztywnych komór. W niektórych sytuacjach podciśnienie to doprowadza do zespołu wąskich komór, w innych może spowodować powstanie krwiaka podtwardówkowego lub rzadko podział komór na izolowane torbiele, powodujące efekt masy. Niedostateczny drenaż płynu zwykle jest następstwem wprowadzenia do leczenia mechanizmu antysyfonowego i objawia się poszerzeniem układu komorowego u 10-36% chorych, u których zastosowano ten mechanizm.

5 222 L. Polis Powikłaniem zabiegów endoskopowych są najczęściej krwawienia śródkomorowe, urazy głowy jądra ogoniastego oraz uszkodzenia sklepienia, jako powikłania przemijające obserwowane u około 8% operowanych chorych. Poważniejszymi powikłaniami mogą być: uszkodzenie podwzgórza, masywne krwawienie, wytworzenie przetoki, uszkodzenie nerwów okoruchowego i odwodzącego. Powikłania te są zwykle przemijające, ale zdarzają się i trwałe. Najniebezpieczniejszym powikłaniem jest krwotok z tętnicy podstawnej mózgu, kończący się zwykle niepomyślnie. Piśmiennictwo [1] Boon A.J., Tans J.T., Delwel E.J. i wsp. (1997) Dutch normalpressure hydrocrphalus study. Prediction of outcome after shunting by resistance to outflow of cerebrospinal fluid. J. Neurosurg. 87: [2] Dandy W., Blackfan K. (1914) Intemal hydrocephalus: An experimental, clinical and pathological study. Am. J. Dis. Child. 8: [3] Detwiler P.W., Porter R.W., Rekate H.L. (1999) Hydrocephalus. Clinical features and management.. [W:] Choux M., Roccoc D., Hokley A.D i wsp. Pediatric Neurosurgery. Churchill Livingstone, London, Edinbourgh, New York, Philadelphia, Sydney, Toronto, [4] Epstein F., Hochwald G.M., Ransohoff J. (1973) Neonatal hydrocephalus treated by compressive head wrapping.: Lancet 1: [5] Kreusser K.L., Tarby T.J., Kovnar E. i wsp. (1985) Serial lumbar punctures for at least temporary amelioration of neonatal posthemorrhagic hydrocephalus. Pediatrics 75: [6] McComb J., Ramos A., Platzker A. (1983) Management of hydrocephalus secondary to intraventricular hemorrhage in the preterm infant with a subcutaneous ventricular catheter reservoir. Neurosurgery 13: [7] Milhorat T. (1974) Failure of choroids plexectomy as treatment for hydrocephalus. Surg. Gynecol. Obstet. 139: [8] Mori K. (1995) Current concept of hydrocephalus: Evolution of new classifications. Child s Nerv. Syst. 11, [9] Nowosławska E., Zakrzewski K., Błaszczyk E. i wsp. (l998) Zastosowanie techniki endoskopowej w leczeniu izolowanych torbieli komorowych mózgu u dzieci z wodogłowiem. [W:] Imieliński B., Słoniewski P. (red) Chirurgia podstawy czaszki i zastosowanie minimalnie inwazyjnych technik w Neurochirurgii. ATEXT Gdańsk. [10] Polis L. (2000) Zasady leczenia dzieci z wodogłowiem. [W:] Brzeziński Zb., Helwich E. (red) Zapobieganie wrodzonym wadom cewy nerwowej. Instytut Matki i Dziecka Warszawa. [11] Polis L. (2003) Wodogłowie wrodzone niepowikłane i powikłane współczesne metody leczenia.: W: Wilczyński J., Podciechowski L., Nowakowska D. (red) Postępy w medycynie matczyno-płodowej. OWN, Poznań, [12] Poppen J. (1960) Hydrocephalus. [W:] An Atlas of Neurosurgical Techniąues.: W.B. Saunders Company, Philadelphia and London: [13] Pudenz R. (1981) Surgicał treatment of hydrocephalus an historical review. Surg. Neurol. 15: [14] Ransohoff J., ShulmanK., Fishman R. (1960) Hydrocephalus. J. Pediat. 56: [15] Rekate H. (1994) Treatment of hydrocephalus. [W:] Cheek W. (red): Pediatrie Neurosurgery. Surgery of the Developing Nervous System. Philadelphia, W.B Saunders, [16] Toennis W., Krenzel W., Nittner K. (1973) Hydrozephalus. [W:] Bier A., Braun H., Kuemmell H. (red) Chirurgische Operationslehre. Johann Ambrosius Barth, Leipzig: J Lech Polis Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki Łódź, ul. Rzgowska 281/289 biuro12@iczmp.edu.pl Fetal and neonatal hydrocephalus The author presents diagnosis and surgical treatment (endoscopic procedures and shunt implantations) of hydrocephalus in patients. Key words: fetal hydrocephalus, neonatal hydrocephalus, endoscopic procedures, shunt implantations