Obliczanie ryzyka zagrożeń środowiska czynnikami górniczymi

Transkrypt

1 Mat. Symp. str Elżbieta PILECKA Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków Obliczanie ryzyka zagrożeń środowiska czynnikami górniczymi Streszczenie Obliczanie i monitorowanie ryzyka oraz optymalizacja jego ekonomicznej wielkości, powinny być wdrożone w każdym przedsiębiorstwie wydobywczym w zakresie zarządzania środowiskiem. Doświadczenia dotyczące ochrony środowiska ujęte w normie z serii ISO w państwach Unii Europejskiej pokazują jak można zwiększyć efektywność ochrony środowiska poprzez właściwe zarządzanie środowiskiem. W artykule przedstawiono główne elementy normy ISO 14001, zastosowanie analizy ryzyka w zarządzaniu środowiskiem oraz pokazano przykład obliczenia ryzyka jako ekonomicznej wartości, która jest konkretnym wydatkiem dla przedsiębiorstwa górniczego. 1. Wprowadzenie Zarządzanie środowiskiem obejmuje wszelkie działania przedsiębiorstwa zmierzające do zminimalizowanie negatywnego wpływu swojej działalności na środowisko (rys. 1.1). W tym celu wprowadza się w przedsiębiorstwie system zarządzania środowiskowego. System ten jest częścią ogólnego systemu zarządzania przedsiębiorstwem. Obejmuje on strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialność, zasady postępowania, procedury, procesy i środki potrzebne do opracowania, wdrażania, realizowania, przeglądu i utrzymania polityki środowiskowej (Polska Norma ). Wymagania tego systemu zawarte są w normie PN-EN ISO Planowanie Przegląd zarządzania POLITYKA Wdrażanie i funkcjonowanie Sprawdzanie i działania korygujące Rys Główne elementy systemu zarządzania środowiskowego i ich wzajemne powiązania wg norm ISO Fig Main elements of environmental managment system and relation between them according to ISO

2 E. PILECKA Obliczanie ryzyka zagrożeń środowiska czynnikami górniczymi Polityka środowiskowa konkretnego zakładu jest określona w dokumencie zawierającym zobowiązanie przedsiębiorstwa w odniesieniu do środowiska. Wykorzystuje się go ramowo do planowania i działania systemu, celów i zadań środowiskowych. Mechanizmy nadzoru powinny być stosowane stale. Nie powodują one zmniejszenia stopnia zagrożenia, ale wynikają z nich decyzje, które powinny doprowadzać do pozytywnych zmian w środowisku. W celu prawidłowego zarządzania środowiskiem niezbędne jest rozpoznanie zagrożeń i zaplanowanie procedury analizy ryzyka dla konkretnych warunków przedsiębiorstwa górniczego. Przedsiębiorstwo powinno posiadać procedury regularnego monitorowania i dokonywania bieżącej oceny wszystkich czynników, które mogą mieć znaczący wpływ na środowisko. Korzyści dla przedsiębiorstw wynikające ze stosowania norm dotyczących zarządzania środowiskiem to eliminacja kosztów lub ich redukcja, lepsza motywacja pracowników i lepsze relacje z lokalną społecznością i z władzami. Ograniczanie kosztów związane jest z rozpoznaniem zagrożeń wynikających z czynników naturalnych i ludzkich oraz konsekwencji tych zagrożeń. Posiadanie certyfikatu ISO to pewność, że działalność przedsiębiorstwa nie jest uciążliwa dla środowiska naturalnego, że wszystkie jej elementy oraz bezpośrednie powiązania z innymi organizacjami są uzależnione od spełnienia wymagań i osiągnięć w zakresie ochrony środowiska. 2. Analiza ryzyka w zarządzaniu środowiskiem Podstawowym instrumentem zarządzania środowiskiem jest analiza ryzyka (rys. 2.2). Jest to proces porównywania oszacowanej wielkości ryzyka z np. dopuszczalną wartością strat lub kosztów przedsiębiorstwa ponoszonych z tytułu zagrożenia środowiska czynnikami górniczymi. Przedsiębiorstwo musi podjąć decyzję, czy wyznaczona wielkość ryzyka jest akceptowalna. W przypadku, gdy przedsiębiorstwo nie może zaakceptować wielkości ryzyka, należy zaplanować działania zmierzające do jego eliminacji lub ograniczenia. Należy podjąć działania, dla eliminacji zagrożenia lub zmniejszenia prawdopodobieństwa jego wystąpienia lub ograniczenia skutków wystąpienia zagrożenia. Jeżeli przedsiębiorstwo decyduje się na akceptowanie wielkości ryzyka wówczas niezbędne jest okresowe monitorowanie jego wielkości (okresowy audyt). Ocena prawdopodobieństwa Ekonomiczna ocena skutków Metody badawcze Wynik obliczenia wielkości ryzyka Ocena ryzyka (Czy wielkość ryzyka jest akceptowalna) Rys Fragment schematu zarządzania środowiskiem dotyczący oceny ryzyka (Roylett 1995, uzup. Pilecka 2003) Fig A part of environmental management scheme according to risk estimation (Roylett 1995 and Pilecka 2003) 446

3 Dla oceny ryzyka istotne są konsekwencje ekonomiczne, stąd przez ryzyko należałoby rozumieć iloczyn prawdopodobieństwa wystąpienia niepowodzenia i kosztów jego skutków, czyli ryzyko można przedstawić w postaci (np. Niczyporuk 1997): R p i s gdzie: p i prawdopodobieństwo zaistnienia i-tego zagrożenia, s i rozmiar strat spowodowanych zaistnieniem i-tego zagrożenia (w zł), R ryzyko całkowite. i Prawdopodobieństwo zaistnienia i-tego zagrożenia określa się wykorzystując odpowiednie metody statystyczne w zależności od charakteru zdarzeń np. klasyczną definicją prawdopodobieństwa, wzór Bayes a (prawdopodobieństwo warunkowe), w przypadku, gdy zdarzenia określone są rozkładem normalnym prawdopodobieństwo określone jest jako f(x) lub odpowiednimi zależnościami dla innych rozkładów prawdopodobieństwa. Działalność górnicza wywołuje zmiany w środowisku naturalnym i antropogenicznym poprzez przekształcenia (Ostrowski 2001): o geomechaniczne (zmiany struktury górotworu i ukształtowania powierzchni terenu), o hydrogeologiczne (zmiany położenia i dynamiki wód podziemnych oraz ich zanieczyszczenie), o hydrologiczne (zmiany położenia i przepływu wód powierzchniowych oraz ich zanieczyszczenie), o powietrza (zanieczyszczenia powietrza pyłami i gazami, hałas, promieniowanie jonizujące), o gruntów i gleb (zmiany składu mechanicznego i chemicznego oraz zmiany stosunków wodnych w glebie), o szaty roślinnej (degradacja a nawet zanik roślinności na danym obszarze), o obiektów budowlanych (uszkodzenia i zniszczenia). Zagrożenia środowiska spowodowane są czynnikami górniczymi pochodzącymi ze źródeł naturalnych i technologicznych. Pierwszym krokiem w zarządzaniu środowiskiem jest prawidłowa identyfikacja zagrożeń. Zagrożenia zależą od rodzaju przedsiębiorstwa wydobywczego i jego oddziaływania na środowisko. Powiązane są one z rodzajem działalności górniczej (np. podziemna czy odkrywkowa), lokalnymi warunkami geologicznymi, technologią wydobycia, sposobem utylizacji odpadów itp. Zagrożenia czynnikami górniczymi można podzielić na naturalne wynikające z warunków eksploatacji i techniczne zależne od rodzaju rozwiązań technologicznych. Analizując podziemną eksploatację, do zagrożeń naturalnych można zaliczyć: szkody górnicze wywołane wstrząsami, zrzut słonych wód kopalnianych, zanieczyszczenie gleby i wód gruntowych oraz atmosfery przez hałdy, a do zagrożeń technicznych można zaliczyć: hałas od urządzeń górniczych, zanieczyszczenie atmosfery np. spalinami maszyn górniczych. W Polsce istnieją regulacje prawne, które ekonomicznie oddziaływują na poprawę ochrony środowiska. Prawo geologiczne i górnicze (Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r., Ust. Z dn. 27 lipca 2001) oraz Prawo ochrony środowiska (Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. określają obowiązki przedsiębiorcy w zakresie ochrony składników środowiska naturalnego w związku z wydoby- 447 i

4 E. PILECKA Obliczanie ryzyka zagrożeń środowiska czynnikami górniczymi waniem kopalin. Przedsiębiorcy górniczy korzystający ze środowiska ponoszą opłaty, a za naruszenie wymagań obowiązujących w zakresie ochrony środowiska wymierzane są kary. Wszystkie te elementy stanowią istotny koszt dla przedsiębiorstwa górniczego. Poniżej przedstawiono przykładowe obliczenie ryzyka dla przedsiębiorstwa górniczego, które oddziaływuje negatywnie na środowisko przyrodnicze i w związku z tym płaci kary za przekroczenie dopuszczalnych wartości zanieczyszczeń (tab. 3.1). 3. Przykład obliczenia ryzyka Obliczenia przeprowadzono dla czterech komponentów środowiska przyrodniczego: hałasu, powietrza, wody i gleby. Dla hałasu przyjęto normę dla terenów w strefie śródmiejskiej miast powyżej 100 tys. mieszkańców ze zwartą zabudową mieszkaniowa i koncentracją obiektów administracyjnych, handlowych i usługowych. W powietrzu analizowano zanieczyszczenia SO 2, CO 2 i pyłem zawieszonym. Brano pod uwagę dopuszczalne ilości zanieczyszczeń w powietrzu dla terenu kraju z wyłączeniem obszarów parków narodowych i obszarów ochrony uzdrowiskowej. Dla wody zastosowano normę dla zanieczyszczeń chlorkami, siarczanami i zawiesiną ogólną. Normę dla gleby zanieczyszczonej Zn, Pb i Cd przyjęto dla użytków rolnych (grupa B). Obliczenia przeprowadzono na danych zbliżonych do realnych wartości występujących w zakładach górniczych. Zagrożenie Zestawienie wielkości obliczonego ryzyka Calculated quantity of risk Prawdopodobieństwo [%] Ryzyko [zł] Zanieczyszczenie powietrza SO Zanieczyszczenie powietrza NO Zanieczyszczenie powietrza pyłem Zanieczyszczenie wód Cl Zanieczyszczenie wód SO Zanieczyszczenie wód zawiesiną 20 1 Zanieczyszczenie gleb Zn, Pb,Cd 0 0 Przekroczenie normy hałasu od 1 do 5 db Przekroczenie normy hałasu od 5 do 10 db Przekroczenie normy hałasu od 10 do 15 db 5 18 Razem Tabela 3.1. Table 3.1. Wynika z tego, że analiza ryzyka pozwala wyodrębnić czynniki o największym zagrożeniu. Zgodnie ze schematem zarządzania środowiskiem przedsiębiorstwo musi podjąć określone kroki w celu zredukowania tych najbardziej kosztownych zagrożeń. Następuje tutaj analiza opłacalności nakładów na redukcję określonego zagrożenia z wysokością poniesionych kosztów kar. 448

5 4. Podsumowanie W świecie przywiązującym coraz większą wagę do ochrony środowiska naturalnego, spełnienie norm ISO nobilituje firmę nadając jej lepszy wizerunek i poprawia konkurencyjność. Mimo, że wdrażanie zasad zarządzania ochroną środowiska jest procesem często długotrwałym, to jest to inwestycja przynosząca w konsekwencji wymierne korzyści finansowe. Wszystkie przedsiębiorstwa, które chcą działać w warunkach gospodarki rynkowej, powinny wykazać swoje zaangażowanie w sprawy ochrony środowiska. Literatura [1] Ostrowski J. 2001: Klasyfikacja skutków działalności górniczej w środowisku. W: Ostrowski J. (red.) Ochrona środowiska na terenach górniczych. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków, [2] Niczyporuk Z. T. 1997: Granice ryzyka a bezpieczeństwo pracy w nowych technologiach. Mat. Szk. Eksp. Pod. 98. IGSMiE PAN, Kraków, [3] Pilecka E., Szczepańska M. 2003: Analiza ryzyka w przedsięwzięciach geotechnicznych podstawowe zasady. Mat. Symp. Warsztaty IGSMiE PAN, Kraków, [4] Polska Norma PN-EN ISO 14001: Systemy zarządzania środowiskowego. Specyfikacja i wytyczne stosowania, Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa, [5] Roylett Brian G. 1995: Risk financing in planning, design and operation of major infrastructure, in Acceptable Risk for Major Infrastructure, A.A.Balkema/Rotterdam/Brookfield, [6] Zarządzanie środowiskowe komentarz do norm serii ISO 14000, Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa, Calculation of environmental risk caused by mining activities Calculation and monitoring of the risk as well as aspiration for optimalisation its economic quantity should be applied in each mine enterprise. Experience in environmental management, enclosed in ISO norm, shows the way of efficiency increase in environmental protection. In the paper, the essential elements of ISO norms have been presented and the method of risk analysis application in environmental management. An example of risk calculation as economical value has been described. Przekazano: 25 kwietnia 2004 r. 449