EUTANAZJA DYLEMAT NATURY MORALNEJ

Transkrypt

1 PERIODYK NAUKOWY AKADEMII POLONIJNEJ 2013 nr 1 (7) EUTANAZJA DYLEMAT NATURY MORALNEJ EUTHANASIA NATURE OF A MORAL DILEMMA WOJCIECH FRANCISZEK PODLECKI * Abstract The moral responsibility in medicine is based the natural human law, that means the human being conscience. It belongs to include to such dilemmas-ethical such as euthanasia, etc. What do the natural Law assigned about those medicinal problems? Let s read the following lines. Wprowadzenie Odpowiedzialność moralna w medycynie, jak w każdej innej dziedzinie życia pojawia się tam, gdzie człowiek podejmuje swoje działania w sposób świadomy i dobrowolny. Czyny ludzkie podejmowane w sposób wolny z uwzględnieniem sądu sumienia, są zawsze rozpatrywane moralnie 1. Tam gdzie świadomość i dobrowolność czynu jest pełna, występuje odpowiedzialność moralna człowieka za jego czyn. Decyzje lekarskie oparte na odpowiedzialności moralnej występują często w medycynie, one też są powodem różnic natury światopoglądowej występujących w tym zawodzie. Te różnice nie pozwalają często znaleźć takiego rozwiązania, które przede wszystkim byłoby dobre dla tego, który tej pomocy, ale i decyzji ze strony personelu medycznego najbardziej oczekuje. Zgodnie z rzymską zasadą: Primum non nocere i kodeksem Hipokratesa personel medyczny winien realizować swe powołanie dla dobra człowieka. * dr hab. Wojciech Franciszek PODLECKI, Akademia Polonijna w Częstochowie, Wydział Interdyscyplinarny. 1 Katechizm Katolicki Kościoła, p

2 1. Pojęcie eutanazji Wojciech Franciszek Podlecki Pojęcie eutanazji staje się coraz bardziej wieloznaczne, ujawnia to już samo zróżnicowanie terminów. Mówi się o eutanazji, kryptanazji, autotanazji, dystanazji, ortotanazji, eutanazji neontalnej i eugenicznej. Wymienia się eutanazję bierną i czynną, pośrednią i bezpośrednią, dobrowolną i niedobrowolną, legalną i nielegalną. Mówi się o eutanazji samobójczej, zabójczej, o towarzyszeniu w samobójstwie, o zabójstwie z litości, o pomocy w umieraniu, o towarzyszeniu czy asystencji przy śmierci 2. Wymienia się też pewną liczbę aktów medycznych przy końcu życia pacjenta, takich jak: podawanie środków uśmierzających ból w dawkach, które mogą przyspieszyć zgon, ograniczenie albo zaprzestanie aktywnego leczenia, bądź reanimacji, odłączenie urządzeń sztucznie podtrzymujących życie, towarzyszenie lub pomoc w samobójstwie 3. Te wszystkie wysiłki nie kończą dyskusji nad pojęciem eutanazji, oraz nie wyczerpują całego zasobu problemów z tym związanych. Dlatego jest koniecznością uporządkowanie rozumienia tego problemu. 2. Deklaracja o eutanazji Iura et bona W 1965 r. papież Paweł VI wydał Konstytucję Duszpasterską o Kościele w świecie współczesnym: Gaudium et spes, w której potwierdził wyjątkową godność osoby ludzkiej, a w sposób szczególny jej prawo do życia. Dokument ten stał się jednym z wielu najważniejszych opracowań przez Sobór Watykański II, który potępił wszelkie przestępstwa przeciw życiu a więc zabójstwa, ludobójstwa, aborcje, dobrowolne samobójstwa itp. Był on również podstawowym dokumentem w sporządzeniu przez Kongregację Nauki Wiary w 1980 r. Deklaracji: Iura et bona poświęconej w całości problemowi eutanazji 4. Deklaracja rozróżnia pierwotne znaczenie słowa: eutanazja, nadane w starożytności, mówiące o łagodnej śmierci bez przykrych cierpień, przy tym dokonuje ona porównania pojęcia: eutanazji współcześnie, 2 M. Szeroczyńska. Eutanazja i wspomagane samobójstwo w świecie. Studium prawno-porównawcze. Kraków 2004 s ; por. M. Bołoz, M. Ryś. Między życiem a śmiercią, uzależnienia, eutanazja, sytuacje graniczne. Warszawa 2002 s N. Aumonier, B. Beignier, P. Letellier. Eutanazja. Warszawa 2003 s Gaudium et spes p

3 EUTANAZJA DYLEMAT NATURY MORALNEJ gdzie słowo to oznacza zadanie śmierci z miłosierdzia, by wyeliminować cierpienie związane z ostatnimi chwilami życia 5. Według deklaracji życie ludzkie jest podstawą wszystkich dóbr i źródłem oraz koniecznym warunkiem działalności ludzkiej. Deklaracja zakłada, iż dla dużego procentu populacji ludzkiej na świecie, życie jest świętością i z tego względu nikt nie może dysponować nim w sposób dowolny. Jako pewien argument na potrzymanie tej tezy, deklaracja wyprowadza następujące wnioski: 1. Nikomu nie wolno nastawać na życie człowieka niewinnego, ponieważ sprzeciwia się to miłości Boga wobec niego, narusza jego neutralne i niezbywalne prawo. 2. Każdy człowiek powinien żyć zgodnie z planem Bożym. Życie zostaje mu powierzone jako dar, który powinien przynosić owoc już tutaj na ziemi, osiągając pełnię doskonałości w życiu przyszłym. 3. Nie można zgodzić się na świadome pozbawianie się życia czyli samobójstwo, podobnie jak na zabójstwo, bowiem działanie człowieka zawiera w sobie odrzucenie Boga oraz Jego planu miłości. Samobójstwo według deklaracji jest takim odrzuceniem miłości Boga oraz siebie samego, zaprzeczeniem naturalnego instynktu życia, ucieczką od obowiązków, sprawiedliwości i miłości wobec bliźniego oraz wspólnoty ludzkiej. Deklaracja krytycznie ocenia eutanazję, według niej problem eutanazji przyjął we współczesnym świecie formę zabiegu medycznego, charakteryzującego się zadaniem śmierci z miłosierdzia, by wyeliminować cierpienie związane z ostatnimi chwilami życia. Uważa ona jednocześnie, iż nikt nie może zezwolić na zadanie śmierci niewinnej istocie ludzkiej, bez względu na to czy chodzi o płód lub embrion, o dziecko, osobę dorosłą czy starca, o osobę nieuleczalnie chorą, czy znajdującą się w agonii. Ponadto nikomu nie wolno prosić o taką śmiercionośną czynność ani dla siebie ani dla kogoś innego, powierzonego jego odpowiedzialności. Dając wyczerpującą odpowiedź dotyczącą życia ludzkiego, deklaracja przytacza encyklikę: Evangelium vitae i jej autora Jana Pawła II, który nazywa eutanazję jako czyn lub zaniedbanie, które ze swej natury powoduje śmierć w celu usunięcia wszelkiego cierpienia 6. 5 Kongregacja Nauki Wiary. Deklaracja o eutanazji: Iura et bona. w: K. Szczygieł. W trosce o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, nr 2. Tarnów 1998 s Jan Paweł II. Evangelium vitae. Kraków 1995, nr

4 Wojciech Franciszek Podlecki Według encykliki, od eutanazji należy odróżnić decyzję o rezygnacji z tak zwanej uporczywej terapii, to znaczy z pewnych zabiegów medycznych, które przestały być adekwatne do realnej sytuacji chorego, ponieważ nie są już współmierne do rezultatów, jakich można by oczekiwać, lub też są zbyt uciążliwe dla samego chorego i dla jego rodziny 7. Rozróżniając medyczne środki zwyczajne i nadzwyczajne, formułując sąd, czy środki te są proporcjonalne, czy nie do przewidywanej poprawy zdrowia, można podjąć racjonalnie i moralnie uzasadnioną decyzję o rezygnacji z uporczywej terapii i otoczyć pacjenta opieką paliatywną czy hospicyjną. Według Katolo, często jest jednak tak, że życie ludzkie pojmuje się jako coś utylitarnego, gdzie prawo do życia posiada osoba młoda i zdrowa, natomiast w innych przypadkach zostaje jedynie tylko śmierć na żądanie 8. Stąd można powiedzieć, że wolność człowieka w podejmowaniu tak istotnych decyzji w jego życiu jest czymś instrumentalnym i swój sens moralny urzeczywistnia w zależności o tego, czy i w jakim stopniu służy człowiekowi do osiągnięcia jego moralnych przeznaczeń, które stawiają go wobec rozlicznych sytuacji dotyczących życia lub śmierci 9. Zwolennicy eutanazji często mówią o godnej śmierci. Pierwotny i podstawowy sens tego słowa nie wywodzi się jednak ani z pewnej cechy choroby, czy z właściwości śmierci, ale ma swoje źródło w godności człowieka, szczególnie chorego i umierającego. Wraz z zaistnieniem dana jest człowiekowi ontyczna i aksjologiczna godność bycia człowiekiem. To pozwala mu oceniać, jakie zachowania są dla niego godne, a jakie niegodne. Sens etyczny tego określenia obliguje go do takiej postawy, która nawet w niegodnych warunkach życia człowieka, powinna prowadzić do godnego zachowania. W czasach totalitaryzmów XX wieku, mimo niegodnych warunków życia, miliony ludzi zachowywało się godnie, dając świadectwo swojemu człowieczeństwu. Warunki jakie zastajemy w naszym życiu, czy ekonomiczne, społeczne, zdrowotne nie podważają godności ludzkiej, lecz często są dla niej sprawdzianem. Warunki, w których się rodzimy, żyjemy i umieramy są dobrami pozamoralnymi, dopiero, gdy włączymy je w nasze życie, mają udział w godności ludzkiej. Trudno zgodzić się z tezą, wygłaszaną często na szerokim forum, iż uzależnienie ontycznej i aksjologicznej godności człowieka zależy od jakości jego życia, czyli od jego sprawności biologicznej, psychicznej, społecznej czy ekonomicznej, z tego też powodu nie ma on prawa do życia, lecz do śmier Tamże. A.J. Katolo. ABC bioetyki. www. Mateusz.pl. s. 2. T. Ślipko. Granice życia. Kraków 1994, s

5 EUTANAZJA DYLEMAT NATURY MORALNEJ ci. Należy bardziej zmieniać jego złe warunki życia, a nie zabijać istnienia ludzkiego, które żyje w takich warunkach. Śmierć ludzka nie jest czymś godnym i dobrym dla człowieka, lecz jest sama w sobie złem, które dotyka istotę ludzką 10. Twierdzenie zwolenników eutanazji, iż zadana sobie śmierć samobójcza nadaje choremu godność, a śmierć naturalna, dotykająca go odbiera mu to miano jest perwersją etyczną. Taki pogląd dyskryminuje wszystkich chorych niepełnosprawnych i cierpiących, którzy w imię swej godności mężnie idą przez życie. Jeśli godną śmiercią ma być choroba bez cierpienia, a każda przedłużająca się choroba jest jakimś osobistym, rodzinnym czy społecznym dramatem, to w takim razie niegodne staje się cierpienie. Jednak cierpienie jest faktem nieuniknionym i ma ono dopiero swoje głębsze uzasadnienie tylko jedynie na płaszczyźnie religijnej, gdzie stanowi ono udział w męce Chrystusa i Jego planie zbawczym 11. W podobny sposób papież Jan Paweł II w Liście apostolskim: Salvifici doloris ujął znaczenie cierpienia, gdy pisze: cierpienie ludzkie osiągnęło swój zenit w męce Chrystusa (...) człowiek odnajduje sens cierpienia na swoim ludzkim poziomie, szczególnie na poziomie cierpienia Chrystusa. Równocześnie z tego chrystusowego poziomu ów zbawczy sens cierpienia zstępuje na poziom człowieka i staje się poniekąd wyrazem jego własnej odpowiedzi. Wówczas ten człowiek odnajduje w swoim cierpieniu pokój wewnętrzny, a nawet duchową radość 12. Według Rosika przed człowiekiem otwiera się horyzont eschatycznej nadziei, o ile zgadza się on na współdźwiganie krzyża z Chrystusem oczekując wiecznego zbawienia 13. W Encyklice Evangelium vitae Jan Paweł II podkreśla, że to, co mogłoby wydawać się logiczne i humanitarne, przy głębszej analizie okazuje się absurdalne i nieludzkie. Papież nazywa problem eutanazji zbrodnią i jednym z najbardziej niepokojących objawów kultury śmierci, szerzących się w społeczeństwach dobrobytu 14. Dla propagatorów eutanazji, takich jak: Tooley, Singer, Engelhard, Szawarski, godność osoby przysługuje jedynie tym, którzy spełniają pewne 10 P. Ramsey. The indignity of death with lignity. w: S.E. Lammers. A. Verhey. On moral medicine.theological perspectives in medical ethics. Cambridge 1998, s A.J. Nowak. Cierpienie i śmierć. Lublin 1992, s Jan Paweł II. Salvifici doloris p. 18, p S. Rosik. Tajemnica ludzkiego cierpienia a moc Chrystusowego krzyża. w: A.J. Nowak. Cierpienie i śmierć. Lublin 1992, s Jan Paweł II. Encyklika: Evangelium vitae, p. 65, Kraków

6 Wojciech Franciszek Podlecki kryteria jakościowe. Według nich nie jest osobą człowiek: w okresie prenatalnym, noworodek, człowiek z głębokimi upośledzeniami, psychicznie i terminalnie chory. Natomiast osobami w pełni zasługującymi na szacunek według nich są te osoby, które świadomie realizują swoje interesy. Według Singera eutanazja niepełnosprawnego noworodka jest tak samo dopuszczalna i zalecana, jak aborcja przed jego urodzeniem. Eutanazja terminalnie chorych jest w tym ujęciu jak najbardziej czynem racjonalnym, a nawet nakazanym moralnie. Podobnie racjonalnym czynem jest eutanazja tych, którzy przez pewien okres byli osobami, ale w wyniku ciężkich chorób utracili swoją godność. W ten sposób zwolennicy eutanazji dokonują, jakby podwójnego uśmiercania człowieka. Najpierw uśmiercają go jako osobę, a później domagają się uśmiercania niepotrzebnego organizmu ludzkiego. Zgodnie z ich antropologią powinna wystarczyć śmierć osoby. To osoba w tej teorii jest bowiem tym, kto żyje, ma swoją godność, jest podmiotem prawa. Jej brak, jak w przypadku psychicznej lub terminalnej choroby, powinien zakończyć dyskusję. Tymczasem argument ten dla zwolenników eutanazji nie wystarczy, domagają się jeszcze śmierci pozostałego po sobie organizmu. Po śmierci osoby trzeba uśmiercić jej organizm. Nie bardzo pasuje do tej antropologii argument powołujący się na to, że eutanazja skraca cierpienie. W myśl tej teorii to osoba myśli, doznaje i cierpi, kiedy jest w ciele, jeśli jej braknie, to jej organizm nie myśli, nie doznaje i nie cierpi, kiedy jest w ciele. Osoba w ciężkich stanach chorób nie może cierpieć, ponieważ już zmarła, z takim przekonaniem budują swoją teorię zwolennicy eutanazji. Według Szeroczyńskiej argumentacja zwolenników eutanazji jest oparta na niedopuszczalnych z moralnego punktu widzenia paradoksach: a) Paradoksie opieki medycznej, która prowadzi do eliminacji pacjenta, w celu eliminacji jego bólu; b) Paradoksie wolności, która rezygnuje z wszelkiej samorealizacji; c) Paradoksie godności, dla zachowania której należy najpierw zniszczyć człowieka, będącego jej dysponentem; d) Paradoksie szacunku do życia, dla realizacji którego dochodzi do sprowokowania śmierci M. Szeroczyńska. Eutanazja i wspomagane samobójstwo w świecie. Studium prawno-porównawcze. Kraków 2004 s

7 EUTANAZJA DYLEMAT NATURY MORALNEJ Zakończenie Omówione problemy w medycynie, szczególnie problem eutanazji należy rozwiązywać na polu etyki, wiedząc że celem medycyny nie jest walka ze śmiercią, lecz zdrowie i opieka nad chorymi, które winno być bardziej docenione i ofiarniej stosowane. Postawy pewnej wrażliwości i profesjonalnego przygotowania przez personel medyczny są tak samo ważne, jak ważnym jest poszanowanie życia ludzkiego, szczególnie wówczas, gdy to życie zbliża się do kresu. Ta egzystencjalna próba człowieczeństwa jest ważna nie tylko dla chorego, ale dla jego rodziny, otoczenia i całej kultury dobrze rozumianej. Kultura natomiast powierzchowna, zawierająca w sobie pierwiastek konsumpcyjno-hedonistyczny, swój lęk przed śmiercią chce przezwyciężać propagowaniem takiej postawy, w której życie ludzkie przyjmuje charakter nic nie znaczący. Nie jest to jednak właściwe pokonanie lęku, lecz czasowe przesuwanie jego kumulacji. Przyspieszanie śmierci innych ludzi nie jest pokonaniem lęku przed swoją śmiercią, która nieuchronnie jest wpisana w egzystencję ludzką. Należy jednak tak w swoim myśleniu i działaniu wszystkim pokierować, aby śmierć ludzka posiadała wymiar godnego odchodzenia. 235