WPŁYW REWITALIZACJI PARKU KULTUROWEGO KALWARIA PAKOSKA NA RUCH TURYSTYCZNY

Transkrypt

1 Gotowski Rafał, Parzych Krzysztof. Wpływ rewitalizacji Parku Kulturowego Kalwaria Pakoska na ruch turystyczny = the impact of the revitalization of the Cultural Park Calvary Pakoska on tourism. Journal of Health Sciences. 2014;4(13): ISSN / X DOI: /zenodo The former journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2014; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: WPŁYW REWITALIZACJI PARKU KULTUROWEGO KALWARIA PAKOSKA NA RUCH TURYSTYCZNY THE IMPACT OF THE REVITALIZATION OF THE CULTURAL PARK CALVARY PAKOSKA ON TOURISM Rafał Gotowski Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Krzysztof Parzych, Akademia Pomorska w Słupsku Rafal Gotowski University of Kazimierz Wielki in Bydgoszcz Krzysztof Parzych, Pomeranian University in Slupsk Słowa kluczowe: park kulturowy, rewitalizacja, wskaźnik efektywności, ruch turystyczny Keywords: cultural park, revitalization, effectiveness index, tourist traffic Abstract: The Cultural Park of Pakoska Calvary is one of three cultural parks of the Kuyavian-Pomeranian Voivodeship. It was created by a decision of the local authorities in 2008 and comprises 25 chapels from the turn of the 17th and 18th centuries. Carried out in the years revitalization of the Calvary, with the use of EU funds, has allowed the comprehensive restoration of the whole complex, which positively 285

2 contributed to an increase in tourist traffic and a growth of the competitiveness of the area. Streszczenie: Park Kulturowy Kalwaria Pakoska jest jednym trzech parków kulturowych województwa kujawsko-pomorskiego. Został powołany decyzją władz lokalnych w 2008 roku i obejmuje ochroną 25 kaplic pochodzących z przełomu XVII i XVIII wieku. Przeprowadzona w latach rewitalizacja Kalwarii, z wykorzystaniem środków unijnych, pozwoliła na gruntowne odnowienie całego kompleksu, co wpłynęło pozytywnie na zwiększenie ruchu turystycznego i wzrost konkurencyjności tego obszaru. Wprowadzenie,,Kalwaria jest wieloznacznym terminem odnoszącym się do miejsc poświęconych życiu Jezusa Chrystusa. Dotyczyć on może zarówno grupy rzeźb, zespołów kaplic, malarstwa, jak i rzeźby ołtarzowej. Początki fenomenu kalwaryjskiego datowane są na koniec XV wieku, chociaż jego pierwsze oznaki zauważyć można już wcześniej, w czasie średniowiecznych krucjat (Paczkowski 2008). Szczególne nasilenie ruchu kalwaryjskiego, które zaowocowało powstaniem najbardziej wartościowych obiektów zarówno w całej Europie, jak i w Polsce nastąpiło w okresie po soborze trydenckim ( ) i trwało w tej rozwiniętej formie przez cały XVII i początek XVIII wieku (Mitkowska 2003). Kalwarie postrzegane są jako magiczne, pełne mistycyzmu miejsca, gdzie przybywający pielgrzymi mogą bez reszty poświęcić się modłom i głębokiemu przeżywaniu Męki Pańskiej. Jednak w większości są to unikatowe zabytki z lat Są zatem ważne nie tylko z duchowego, ale także z kulturowego, historycznego i estetycznego punktu widzenia. Wybitnym tego przykładem jest Kalwaria Zebrzydowska, która od grudnia 1999 roku znajduje się na Liście Światowego Dziedzictwa Kultury i Nauki UNESCO (Kalwarie Polskie 2008). Kalwaria Pakoska została wkomponowana w obszar miasta, a lokalizację kaplic wyznaczono wzorując się topografią Jerozolimy. Cała kompozycja powstała prawdopodobnie na podstawie pracy zakonnika Christiana Adrichomiusa - Urbis Hieroslolimae quemadmodum ea Christi tempore floruit et suburbanorum pius brevis descripto, wydanej w Kolonii w roku 1584 (Sikorski 1992). Autor tego dzieła odtworzył układ miasta i przedmieść Jerozolimy z czasów Jezusa Chrystusa z podaniem lokalizacji stacji drogi Męki Pańskiej, dzieląc ją na dwa etapy: Drogę Pojmania i Drogę Krzyżową oraz podając bieg poszczególnych odcinków tych dróg, jak i odległość między ich etapami. Projektant Kalwarii Pakoskiej (1628 rok), za którego uznaje się ks. Wojciecha Kęsickiego, wykreował jej rozkład przestrzenny na planie elipsy wbudowanym w układ Jerozolimy". W Pakości zgodność z pierwowzorem udało się uzyskać pomimo znacznej rozbieżności w rzeźbie. Założenie kalwaryjskie powstało na dwóch niewielkich wzniesieniach znajdujących się obecnie w granicach miasta, tj.: Wzgórzu Rybitwy (91,3 m n.p.m.) symbolizującym na wschodnim brzegu Noteci Górę Oliwną oraz Wzgórzu Ludkowskim (94,8 m n.p.m), które stało się odwzorowaniem Golgoty na zachodzie 286

3 Kalwarii. Kaplice stałych jerozolimskich gór - Syjon i Moria, usytuowano na zachód od miasta. Ważną rolę w symbolice Kalwarii Pakoskiej odgrywa Noteć, która jest utożsamiana z rzeką Jordan. Mistrzostwo pozycji przestrzennej polega na utrzymaniu zgodności formalnej planistycznego kształtu jerozolimskich dróg modlitewnych przy równoczesnym zachowaniu symbolicznego, uzyskanego nadzwyczaj subtelnymi sposobami, układu urbanistycznego całej Jerozolimy (Kalwaria Pakoska 2011). Wyjątkowość Kalwarii Pakoskiej tkwi w jej położeniu. Zlokalizowana jest w całości w Dolinie Noteci, co tworzy specyficzny krajobraz odmienny od innych założeń tego rodzaju w Polsce i Europie. Jest to miejsce połączenia ze sobą naturalnych terenów zalewowych, zagospodarowania miejskiego, zieleni i architektury sakralnej w układzie nawiązującym do krajobrazu Jerozolimy. Efektem tego jest oryginalne rozwiązanie krajobrazowo-planistyczne. Cały kompleks tworzy 25 kaplic, w większości barokowych, które zlokalizowane są na powierzchni 35ha, w typowej kompozycji parkowej. Cel badań i metody Podstawowym celem przeprowadzonych badań było określenie wielkości ruchu turystycznego odbywającego się na obszarze Parku Kulturowego Kalwaria Pakoska oraz odpowiedź na pytanie - W jakim stopniu rewitalizacja kompleksu kalwaryjskiego i powołanie Parku Kulturowego wpłynęło na wzrost liczby turystów odwiedzających Kalwarię? Materiał badawczy stanowiły dane z lat , pochodzące z Urzędu Miejskiego w Pakości, a po oddaniu do użytku jesienią 2012 roku - z Centrum Informacji Turystycznej (CIT) Istotne było także rozstrzygnięcie kwestii skąd turyści wiedzą o Kalwarii Pakoskiej, jako o miejscu wartym zwiedzania. W tym celu przeprowadzono badanie ankietowe osób, które odwiedziły Centrum Informacji Turystycznej w miesiącu październiku 2012 roku oraz wiosną 2013 roku. Badanie objęło ogółem 300 osób i miało charakter sondażowy, a jedynym kryterium było miejsce zamieszkania. Wśród badanych większość stanowiły kobiety (60,3% ankietowanych). Wszyscy pochodzili spoza Pakości, najczęściej były to osoby przyjeżdżające z Inowrocławia (57%), gmin ościennych (16%), Bydgoszczy (13%) Torunia (9%), oraz innych miejscowości regionu i Polski (5%). Pod względem wieku przeważały osoby powyżej 60 roku życia (54%) oraz osoby w wieku średnim lat (22%). Udział osób w wieku lat, wynosił 19%. Park Kulturowy Kalwaria Pakoska i jego rewitalizacja Zgodnie z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami park kulturowy jest jedną z form ochrony zabytków. Do pozostałych możliwości objęcia ochroną zalicza się: wpis do rejestru zabytków, uznanie obiektu za pomnik historii, oraz ustalenie obszaru ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Tak różne rozwiązania pozwalają gminnym samorządom i jego jednostkom organizacyjnym oraz służbom konserwatorskim na dużą elastyczność działań związanych z szeroko rozumianymi zagadnieniami dotyczącymi ochrony krajobrazu kulturowego (Dz. U. Nr 162 z dnia , poz. 1568). Zasadnicze ramy funkcjonowania parku na szczeblu samorządowym stworzyła Rada Miejska Pakości, która w 2008 roku podjęła decyzję o utworzeniu Parku Kulturowego 287

4 Kalwaria Pakoska, obejmującego część obszar miejskiego oraz fragment wsi Rybitwy (Uchwała nr XIII/104/08 z dnia 17 kwietnia 2008 r.). Ryc.1. Park Kulturowy Kalwaria Pakoska (Źródło: Centrum Informacji Turystycznej) Ogółem swoim zasięgiem Park objął sześć różnych obszarów rozdzielonych szlakami komunikacyjnymi, rzeką Noteć oraz zabudową miejską. W skład parku kulturowego weszły następujące obiekty: Zespół Kalwarii obejmujący 25 kaplic, wraz z drogami modlitewnymi i cmentarzem na Wzgórzu Ludkowskim, Kościół pw. św. Bonawentury wraz z przyległym klasztorem, Kaplica św. Rocha znajdująca się przy kościele pw. św. Bonawentury, Cmentarz parafii rzymsko-katolickiej św. Bonawentury przy ul. Cmentarnej, 2 figury słupowe znajdujące się obok kaplic kalwaryjskich, kamień upamiętniający poległych w Pakości Konfederatów Barskich, 4 stanowiska archeologiczne; Szczegółowe warunki ochrony wartości kulturowych Parku Kulturowego Kalwaria Pakoska określił plan ochrony sporządzony w uzgodnieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków (Plan ochrony 2008). Przyjęty do realizacji przez władze gminy sposób ochrony Kalwarii Pakoskiej w formie parku kulturowego wiązał się z koniecznością podjęcia działań związanych przede wszystkim z rewitalizacją historycznego założenia parkowo-krajobrazowego zgodnie z przyjętymi wytycznymi. W efekcie w 2010 roku przystąpiono do realizacji 288

5 projektu pn. Utworzenie parku kulturowego Kalwaria Pakoska jako elementu promocji dziedzictwa Kujaw i Pałuk. Na zasadniczy zakres rzeczowy podjętej przez władze Pakości inwestycji składały się następujące elementy: renowacja 12 kaplic znajdujących się na terenie Parku, utworzenie Centrum Informacji Turystycznej, poprzez adaptację i modernizację budynku tzw.,,starej Plebani, budowa chodników i ciągów pieszych wraz z oświetleniem oraz parkingów, budowa sanitariatów, realizacja obiektów małej architektury (ławki, kosze na śmieci, tablice informacyjne, drogowskazy), Fot.1. Kaplica Wieczernik przed rewitalizacją (J. Joachimiak) We wszystkich obszarach Parku uporządkowano tereny zielone o powierzchni około 35 ha, dokonano także nasadzeń uzupełniających i uwypuklających charakter poszczególnych fragmentów drogi kalwaryjskiej, oraz zieleni towarzyszącej obiektom kubaturowym. Ze względu na pełnienie przez tzw.,,rynek Jerozolimski funkcji parku miejskiego, w tym obszarze powstało oczko wodne o naturalnym ukształtowaniu linii brzegowej z wkomponowaną w krajobraz fontanną. 289

6 Fot.2. Kaplica Wieczernik po zakończeniu prac w 2012 roku (J. Joachimiak) Całą inwestycja została objęta dofinansowaniem ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata Prace zostały zakończone ostatecznie we wrześniu 2012 r., jednak oficjalne otwarcie Parku Kulturowego miało miejsce 30 kwietnia 2013 roku (tab.1). Tab.1. Wielkość środków wnioskowanych i przeznaczonych na realizację projektu. Środki finansowe Ogółem EFRR Gmina Środki planowane we wniosku , , ,36 Środki wynegocjowane po zakończeniu procedur przetargowych , , ,17 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Miejskiego w Pakości. Wyniki Jednym z ważniejszych celów wdrożenia w życie projektu pn. Utworzenie parku kulturowego Kalwaria Pakoska jako elementu promocji dziedzictwa Kujaw i Pałuk było ożywienie turystyczne tej części województwa kujawsko-pomorskiego, mające przełożyć się na wzrost liczby osób odwiedzających Kalwarię. Zgromadzone dane pozwoliły stwierdzić, że liczba turystów odwiedzających Kalwarię wzrosła z osób w 2009 roku do osób w 2013 roku (ryc. 2). 290

7 Ryc.2. Osoby odwiedzające Park Kulturowy Kalwaria Pakoska w latach (* - dane Urzędu Miejskiego w Pakości, ** - dane statystyczne Centrum Informacji Turystycznej). Analizując ruch turystyczny w 2013 roku w rozbiciu na poszczególne miesiące stwierdzono jednak, że jest on wyraźnie powiązany z uroczystościami religijnymi odbywającymi się w kompleksie. Pierwsza tego rodzaju zależność wystąpiła na przełomie marca i kwietnia i wynikała z wielkanocnych Dróg Krzyżowych, które zaczynają się w lutym a kończą pod koniec marca (czasami na początku kwietnia). Drugą, zarejestrowano pomiędzy październikiem a listopadem i wynikało to z uroczystości Wszystkich Świętych, które gromadzą na miejscowym cmentarzu wiele osób spoza Pakości (cmentarz jest częścią Parku Kulturowego). Największy ruch turystyczny w 2013 roku zaobserwowano w maju, kiedy osiągnął poziom ponad 12 tysięcy osób. Bezpośredni wpływ na to miały nie tylko uroczystości religijne (Święto Odnalezienia Krzyża), ale przede wszystkim oficjalne otwarcie Parku Kulturowego, a przy okazji zorganizowane wówczas imprezy plenerowe oraz początek sezonu turystycznego, idący w parze ze wzmożonym ruchem turystycznym podczas tzw. długiego weekendu i dni następnych (tab. 2). Cechą charakterystyczną ruchu turystycznego w Parku Kulturowym Kalwaria Pakoska jest nie tylko jego powiązanie z aspektem religijnym, co przekłada się na wzrost jego natężenia w okresach uroczystości religijnych, ale także jego struktura. W większości ruch ten generują turyści indywidualni, którzy stanowią ponad 60% osób odwiedzających Park w ciągu roku. Udział turystyki zorganizowanej zarejestrowanej w 2013 roku w statystykach CIT stanowił tylko 6,3% osób odwiedzających. Największy ruch turystyczny tego typu wystąpił zaraz po zakończeniu prac i udostępnieniu całego zespołu kalwaryjskiego zwiedzającym (październik/listopad 2012 r.) oraz po przerwie zimowej od kwietnia do czerwca 2013 roku. W większości były to wycieczki zorganizowane przez biura podróży z największych miast regionu, tj.: Bydgoszczy, Torunia, Włocławku i Inowrocławiu, chcące uatrakcyjnić swoja ofertę skierowaną do osób starszych. W odniesieniu do Inowrocławia, zwiedzającymi Park w tym okresie byli najczęściej pacjenci sanatoriów, którzy trafiali na Kalwarię w dni wolne od zabiegów. 291

8 Tab.2. Liczba turystów w Parku Kulturowym Kalwaria Pakoska w 2013 roku. Miesiąc Ogółem Turyści indywidualni Wycieczki zorganizowane Pozostali (wycieczki szkolne, uczestnicy imprez rekreacyjnych, itp.) Styczeń ,9 9,0 42,1 Luty ,8 33,2 Marzec ,9 1,5 22,6 Kwiecień ,6 9,6 29,8 Maj ,7 3,9 22,4 Czerwiec ,8 9,4 40,8 Lipec ,2 5,9 31,9 Sierpień ,3 4,2 32,5 Wrzesień ,1 3,6 48,3 Październik ,9 3,3 39,8 Listopad ,7 9,7 16,6 Grudzień ,8 11,2 37,0 Suma/Średnia ,6 6,3 33,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych CIT w Pakości. Ostatnią grupę osób zwiedzających Park, a zarejestrowanych w dziennikach ruchu turystycznego CIT, stanowiły wycieczki szkolne, uczestnicy imprez plenerowych (pikników rodzinnych, rajdów rowerowych, imprez na orientację, zawodów Pucharu Polski Nordic Walking), oraz osoby uczestniczące w niedzielnych uroczystościach liturgicznych. Prowadzący statystyki założyli, że 10% osób biorących udział we mszach świętych miało okazję obcować z kapliczkami kompleksu kalwaryjskiego w wymiarze innym niż tylko religijny. Na podstawie przeprowadzonych pod koniec 2012 roku oraz w pierwszej połowie 2013 roku badań ankietowych wśród osób odwiedzających CIT, określono także źródła informacji o Kalwarii Pakoskiej. Główną formą reklamy docierającą do badanych, a mającą wpływ na zainteresowanie Kalwarią Pakoską, był marketing szeptany, należący do niestandardowych form komunikacji (Hatalska 2006). To źródło informacji o Parku zadeklarowało 68,2% ankietowanych. Prasa stanowiła nośnik informacji dla 12,3% ankietowanych, natomiast radio i telewizja dla 8,1% badanych. W przypadku prasy decydujące znaczenie miały artykuły informujące o zakończeniu prac oraz reportaże z uroczystości religijnych odbywających się w zrewitalizowanym kompleksie. W odniesieniu do radia i telewizji, wskazywano przede wszystkim na media lokalne, tj.: Radio PiK, oraz telewizję regionalną TVP Bydgoszcz. 292

9 Kolejne miejsce w rankingu nośników informacji o Kalwarii Pakoskiej zdobyły: Internet 6,8%, ulotki i foldery 3,2%, oraz inne formy reklamy 1,4% (ryc. 2). Ryc.2. Główne źródła informacji o Parku Kulturowym Kalwaria Pakoska. Dyskusja Rewitalizacja obszarów kulturowych jest procesem, który obejmuje wiele podmiotów biorących w niej udział. Dotyka ona jednak przede wszystkim społeczności lokalnej, wpływając na wiele aspektów życia społeczno-gospodarczego. W wymiarze ekonomicznym, pozyskanie środków unijnych w ramach EFRR na projekt pn. Utworzenie parku kulturowego pozwoliło na znaczące wsparcie budżetu gminy w części inwestycyjnej. Ze środków zewnętrznych pozyskano ,93 zł, co stanowiło 63% kosztów całej inwestycji. Środki te były wydatkowane stopniowo (tab. 3). Tab.3. Środki poniesione na zadanie pn. Utworzenie parku w latach Lata Ogółem zł , , , , ,13 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Strategii Rozwoju Gminy na lata Przy tradycyjnym sposobie finansowania, gmina prawdopodobnie nie byłaby w stanie przeznaczyć tak dużych kwot z dochodów własnych na rewitalizację obszaru którego nie jest właścicielem, czy też otrzymać jej z budżetu państwa w formie dotacji celowej. Wydatki gminy Pakość podobnie jak innych tego rodzaju jednostek nastawione są głównie na realizację bieżących potrzeb mieszkańców, a priorytetem są nadal zadania w zakresie poprawy warunków życia, a więc dotyczą głównie dróg, kanalizacji, opieki społecznej, czy też oświaty. W konsekwencji jedyną alternatywą umożliwiającą pozyskanie dodatkowych środków i podjęcie działań w zakresie ochrony dziedzictwa 293

10 kulturowego stają się środki unijne, które gminy absorbują przy wsparciu władz województwa. Nie odbywa się to jednak łatwo, a często zasadniczą przeszkodą staje się zgromadzenie przez beneficjentów tzw. wkładu własnego. W wymiarze gospodarczym, pokłosiem rewitalizacji Kalwarii były nowe miejsca pracy w przedsiębiorstwach zajmujących się projektem. Pomimo, że w większości wiązały się one z czasowym zatrudnieniem, część pracowników zatrudniono potem na stałe. W obsłudze ruchu turystycznego utworzono etat w informacji turystycznej oraz etat przy bieżącym utrzymaniu Parku. Dodatkowo rotacyjnie zatrudniani byli w Parku pracownicy interwencyjni oraz stażyści. Niestety, w przeciągu ponad dwóch lat nie powstał żaden podmiot działający w sferze usług mający bezpośrednie korzyści z turystów odwiedzających Park. Chodzi tu o sprzedaż pamiątek i usługi przewodnickie. Na przeszkodzie stałą także trwałość projektu, która związała ręce samorządowi szczególnie w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej przez Centrum Informacji Turystycznej. Należy jednak pamiętać, że zrealizowany przez gminę Pakość projekt ma wymiar przede wszystkim długofalowy, a na efekty będzie trzeba jeszcze poczekać. Wnioski Przeprowadzone badania pokazały wyraźny wpływ rewitalizacji Kalwarii Pakoskiej na wzrost ruchu turystycznego, a w szerszej perspektywie potwierdziły słuszność podjętych przez lokalne władze działań. Rewitalizacja kompleksu zmieniła nie tylko oblicze turystyki w tym rejonie, ale przede wszystkim wprowadziła nową jakość infrastrukturalną w to miejsce, dając tym samym większe perspektywy rozwojowi turystyki religijnej i kulturowej na przyszłość. Za niepokojący należy uznać charakter ruchu turystycznego zdiagnozowanego na tym obszarze, który w większości obejmuje turystykę indywidualną. Pomimo, że Kalwaria Pakoska leży na jednym z najważniejszych odcinków Szlaku Piastowskiego (Żnin-Inowrocław), udział wycieczek zorganizowanych ma stosunkowo małe znaczenie. W sezonie turystycznym przejeżdża tędy nawet kilkanaście wycieczek dziennie kierujących się do Biskupina, ale niestety, tylko pojedyncze z nich zatrzymują się w tym miejscu. Skutkiem tego zjawiska, za jakiś czas może wystąpić wyraźny spadek liczby turystów odwiedzających Kalwarię spowodowany brakiem zainteresowania tym miejscem u osób, które już tu były. W tym kontekście właściwe ukierunkowanie promocji jest jedyną szansą dla tego miejsca, które ma status,,kalwarii zapomnianej (Mitkowska 2003). References: 1. Hatalska N. (2006), Marketing szeptany. Mechanizmy działania niestandardowych form komunikacji marketingowej (W:) Funkcjonowanie współczesnych gospodarek i przedsiębiorstw. Aspekty globalne, regionalne, sektorowe [red. M. Kokocińska]. Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Poznań. 2. Kalwaria Pakoska Przyrodniczo-historyczno-edukacyjne walory zespołu parkowego w Pakości (2011), Fundacja Kalwaria Pakoska, s

11 3. Kalwarie Polskie (2008), Dodatek specjalny do,,polska Dziennik Bałtycki, POLSKAPRESS, Gdańsk, s Mitkowska A. (2003). Polskie Kalwarie. Wydawnictwo Zakład Narodowy Ossolińskich, Wrocław, s Paczkowski K. (2008). Kalwaria Pakoska. Historia-motywy powstaniacelebracja. DRUK-TOR, Toruń, s Plan ochrony Parku Kulturowego,,Kalwaria Pakoska (2008), Pracownia Dokumentacji i Popularyzacji Zabytków, Wojewódzki Ośrodek Kultury, Bydgoszcz, s Sikorski Cz. (1992). Kalwaria Pakoska, Konwent Franciszkanów p.w. św. Bonawentury w Pakości, s Strategia Rozwoju Gminy Pakość na lata , dostęp do strony r. 9. Uchwała Rady Miejskiej w Pakości w sprawie utworzenia parku kulturowego o nazwie Park Kulturowy Kalwaria Pakoska w Pakości i Rybitwach (gm. Pakość), Nr XIII/104/08, z dnia 17 kwietnia 2008 r. 10. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r., Dz. U. Nr 162 z dn , poz