UWARUNKOWANIA SPOŁECZNE ABSENCJI WYBORCZEJ POLAKÓW W PIERWSZYCH DZIESIĘCIU LATACH DEMOKRACJI

Transkrypt

1 Barwińska Sylwia. Uwarunkowania społeczne absencji wyborczej polaków w pierwszych dziesięciu latach demokracji = Social conditions of election absenteeism by Poles in the first ten years of democracy. Journal of Health Sciences. 2014;4(16): ISSN / X. DOI /zenodo The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2014; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. The authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. Received: Revised Accepted: UWARUNKOWANIA SPOŁECZNE ABSENCJI WYBORCZEJ POLAKÓW W PIERWSZYCH DZIESIĘCIU LATACH DEMOKRACJI Social conditions of election absenteeism by Poles in the first ten years of democracy Sylwia Barwińska Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Streszczenie W artykule opisano determinanty społeczne absencji wyborczej Polaków w pierwszych dziesięciu latach funkcjonowania ustroju demokratycznego. W treści opracowania przedstawiono wpływ wykształcenia, wieku, płci, poziomu zamożności, zawodu, sytuacji życiowej, stosunku do religii i uczestnictwa w stowarzyszeniach uprawnionych do głosowania w wyborach na wystąpienie absencji wyborczej w Polsce. 282

2 Słowa kluczowe: społeczeństwo, demokracja, wybory, zachowania wyborcze, absencja wyborcza, determinanty społeczne, Polska. Abstract The article presents the social determinants of election absenteeism by Poles in the first ten years of democratic system. The study shows how factors such as education, age, gender, level of wealth, occupation, life circumstances, attitude to religion and participation in associations of the people entitled to vote in elections influence election absenteeism in Poland. Key words: society, democracy, elections, voting behavior, election absenteeism, social determinants, Poland. Wprowadzenie Ustrojowi demokratycznemu funkcjonującemu w Polsce od początku towarzyszy absencja wyborcza. Jest ona formą zachowań mającą miejsce wówczas, gdy obywatele nie biorą udziału w głosowaniu podczas wyborów. Wybory w tym systemie są podstawowym narzędziem, dzięki któremu określona wspólnota polityczna za sprawą zbiorowej decyzji wyłania spośród kandydatów osoby, które mają piastować określone obieralne stanowiska lub urzędy publiczne (Herbut, 1995). W praktyce wybory są akcją polityczną mającą na celu powierzenie określonych funkcji przedstawicielskich. Reakcje ludzi na bodźce wywodzące się ze zjawisk i procesów politycznych nazywane są zachowaniami politycznymi, wśród których właśnie szczególną rolę odgrywają zachowania wyborcze definiowane jako reakcja na napływające z zewnątrz bodźce (zewnętrzne czynniki sytuacyjne) lub na odczuwaną wewnętrzną potrzebę, nierzadko powiązaną z kształtem zewnętrznych czynników stymulujących, będące elementem składowym 283

3 wszelkiego typu działań i czynności, jawnie (obiektywnie) obserwowalnych, głównie ruchomych aktywności ludzi (Olechnicki, Załęcki, 1997). W wyborach nigdy nie biorą udziału wszyscy uprawnieni do głosowania. Wśród tych, którzy nie uczestniczą wyróżnia się szczególną kategorię osób określaną jako permanent non voters, czyli systematycznie nie głosujący. Najczęściej jednak część z tych, którzy nie brali udziału w głosowaniu, mówi potem, że oni nie wybrali aktualnej reprezentacji (Król, 1999). Oczywistym jest fakt, że w społeczeństwach demokratycznych istnieje wolność polityczna, a co za tym idzie także wolność nie angażowania się w politykę. Problem motywacji skłaniających Polaków do absencji wyborczej jest przedmiotem badań naukowców od początku transformacji ustrojowej w Polsce. W tych badaniach dużą uwagę przywiązuje się do określenia uwarunkowań absencji wyborczej, gdyż jest często uważana jako mechanizm determinujący system demokratyczny. Naukowcy starają się wyjaśnić, co wpływało i nadal wpływa na ludzi, którzy decydują się zostać w domu w czasie wyborów. Od lat kluczowe jest pytanie: co sprawia, że obywatele dobrowolnie odmawiają sobie prawa do udziału w doskonaleniu systemu rządów i ich kontroli? W odpowiedzi na to pytanie w badaniach prowadzonych w pierwszych dziesięciu latach istnienia ustroju demokratycznego zauważono, że problem motywacji do absencji wyborczej w warunkach Polski lat 90. musi być badany przy uwzględnieniu wielu okoliczności nie występujących w ustabilizowanych i długotrwałych demokracjach. Podkreślano, że chodzi zwłaszcza o dziedzictwo nawyków pochodzących z czasów, gdy wybory miały charakter rytualny lub plebiscytarny oraz o cechy sceny politycznej w początkowym stadium powstawania porządku demokratycznego (Raciborski, 1997). Wyniki Na podstawie badań przeprowadzanych w pierwszym dziesięcioleciu demokracji w Polsce powszechnie mówiono, że zachowania polityczne uwarunkowane są świadomością polityczną, psychiką i osobowością podmiotu, wpływami środowiskowymi, przyjętymi celami i posiadanymi instrumentami ich realizacji oraz czynnikami sytuacyjnymi (Sobkowiak, 1995). Ponadto wskazywano, że silną determinantą zachowań politycznych jest także system wzorów zachowań utrwalonych i upowszechnionych w tradycjach oraz kulturze politycznej społeczeństwa, który wynika z akceptowanych norm moralnych, obyczajowych, politycznych i 284

4 prawnych. Podawano także rozmaite propozycje determinantów absencji wyborczej, wśród których wymieniano czynniki społeczne. Wskazywano, że uwarunkowaniami społecznymi absencji wyborczej w Polsce lat 90-tych są wykształcenie, wiek, płeć, poziom zamożności, zawód, sytuacja życiowa, stosunek do religii, a także uczestnictwo jednostek w stowarzyszeniach. Szczególnie istotnymi determinantami absencji wyborczej okazały się poziom wiedzy o społeczeństwie, przyrodzie, technice i sztuce oraz posiadane sprawności, zdolności i postawy umożliwiające branie udziału w życiu społecznym i wykonywanie zawodu. Ponadto na poziom absencji w bezpośredni sposób wpływał typ wykształcenia (podstawowe, zawodowe, średnie i wyższe), gdyż ludzie gorzej wykształceni rzadziej uczestniczyli w wyborach. Poza tym badania przeprowadzone w 1989 roku potwierdziły, że osoby nie uczestniczące w wyborach nie tylko same były gorzej wykształcone od osób biorących udział w wyborach, ale także miały gorzej wykształconych rodziców (Żukowski, 1992). W tamtych latach istniało przeświadczenia, że wraz ze wzrostem wykształcenia powinien wzrosnąć poziom rzeczywistego uczestnictwa w wyborach, ale wśród najlepiej wykształconych poziom rzeczywistego udziału był umiarkowany, zaś najwyższy był tylko poziom deklaracji zamiaru pójścia na wybory. Podkreślano, że najlepszym motywatorem uczestnictwa w wyborach wśród osób najwyżej wykształconych jest związek z jakąś partią i udział w kampanii wyborczej (Skarżyńska, Chmielowski, 1994). Ponadto zwracano uwagę na widoczną prawidłowość, że im lepiej wykształcona była ludność danego województwa, tym wyższa odnotowana w nim frekwencja (Raciborski, 1997). Dowiedziono ówczesnymi badaniami, że nie uczestniczenie w wyborach było też istotnie związane z wiekiem jednostki. Zwykle absencja była najwyższa wśród najmłodszych obywateli. Dla młodzieży nie uczestniczenie w wyborach tamtych lat było czymś w rodzaju wzorca pokoleniowego oraz prawdopodobnie miało inne przyczyny niż nie głosowanie w wieku średnim i starszym. Wyższa absencja wśród tej grupy wynikała z mniejszej siły społecznych presji na udział w głosowaniu oraz efektu ukierunkowania młodzieży na wartości takie jak rodzina, przyjaciele, ciekawa i dobrze płatna praca, a także z ich małego zainteresowania udziałem w życiu politycznym. Drugą grupą rzadziej biorącą udział w głosowaniu byli wyborcy w wieku powyżej 60 lat, co głównie wynikało z ich trudnej sytuacji, w której się znajdowali. Były to bowiem osoby mające status rencisty lub emeryta, które otrzymywały z tego tytułu niewielkie uposażenie (Markowski, 1992). Ponadto zauważono, że te dwie grupy wiekowe 285

5 charakteryzowała jeszcze jedna wyraźna odmienność, mianowicie młodzi, którzy nie głosowali mniej różnili się społecznie i psychologicznie od swoich rówieśników uczestniczących w wyborach, zaś osoby starsze nie biorące udziału w wyborach posiadały inne cechy od ich aktywnych wyborczo rówieśników (Skarżyńska, 1997). W przypadku absencji w latach dziewięćdziesiątych znaczenie miała także płeć jednostek. Częściej w wyborach nie uczestniczyły kobiety niż mężczyźni. Tłumaczono to tym, że mężczyźni częściej zajmowali wysokie pozycje w strukturze społecznej niż kobiety. Wyliczano, że mężczyzn było więcej niż kobiet wśród osób lepiej wykształconych, lepiej zarabiających, należących do różnych grup nieformalnych i organizacji, zajmujących wysokie stanowiska. Podkreślano, że usytuowanie społeczne wiąże się z większym zaangażowaniem politycznym. Jednak w warunkach polskich mimo, że kobiety pracowały na dwa etaty, tj.: w miejscu zatrudnienia i w domu, więc tym samym miały mniej czasu na pozyskiwanie informacji na temat polityki niż mężczyźni, to wykazywały one niemal identyczny do nich poziom absencji wyborczej (Markowski, 1992). Rezygnacja z udziału w wyborach przeprowadzonych w pierwszej dekadzie demokracji związana była z niskimi dochodami osób lub całkowitym ich brakiem. Działo się tak w przypadku osób biernych zawodowo, do których zaliczano rencistów, emerytów, uczniów i studentów, bezrobotnych oraz gospodynie domowe. To w tych grupach kumulowały się upośledzenia społeczne, tj.: złe warunki materialne rodzin, niskie wykształcenie i kwalifikacje zawodowe oraz trwale zły stan zdrowia. Wymienione czynniki wyraźnie blokowały aktywność społeczną tych osób, spychając je przy tym dalej na margines życia społecznego. Odnośnie uczniów i studentów wystąpienie bierności politycznej tłumaczone było także oderwaniem od rodziny. Jednostki te zmuszone były przystosować się do nowej sytuacji z dala od bliskich. Zauważono, że najniższa absencja dotyczyła grup zajmujących najwyższe miejsce w systemie społecznej stratyfikacji, tj.: wśród kadry kierowniczej, ludzi wolnych zawodów i inteligencji. Wśród nich przeważały osoby o wysokich dochodach, średnim i wysokim wykształceniu oraz dobrym stanie zdrowia (Wnuk-Lipiński, 1992). Ponadto badania naukowców dowiodły, że z absencji korzystały osoby, które nie uczestniczyły w stowarzyszeniach, fundacjach, związkach, samorządach, partiach, klubach, komitetach, ruchach itp. Osoby te wykazywały mniejszą skłonność do uczestniczenia w 286

6 wyborach, bo były to przeważnie osoby bierne zawodowo oraz jednocześnie słabiej wykształcone, biedne i chore (Skarżyńska, Chmielowski, 1994). Podsumowanie Zaprezentowane w artykule wyniki z badań przeprowadzonych przez uczonych w latach dziewięćdziesiątych pokazały, że absencję wyborczą w Polsce w tamtym okresie warunkowały liczne czynniki społeczne, tj.: wykształcenie, wiek, płeć, wykonywany zawód, poziom zamożności i sytuacja życiowa oraz udział w życiu politycznym. Ukazały także, że wszystkie te czynniki silnie wpływały na nieuczestniczenie osób w przeprowadzanych wówczas wyborach; nie zmieniły one poziomu oddziaływania na absencję wyborczą pomimo zachodzących zmian wśród polskiego społeczeństwa w tamtej dekadzie, jak np. wzrost ich wykształcenia. Poza tym przedstawiły zależności zachodzące pomiędzy determinantami społecznymi, przykładowo między wiekiem a sytuacją życiową, które jeszcze bardziej wpływały na absencję danej jednostki. Literatura Herbut R., 1995, Wybory, w: Leksykon politologii, praca zbiorowa pod red. A. Antoszewskiego, R. Herbuta, Wrocław, s Król M., 1999, Słownik demokracji, Warszawa, s. 49. Markowski R., Polscy non voters, Część I. Strukturalne rozmieszczenie bierności wyborczej, Studia Polityczne 1992, nr 1, s Olechnicki K., Załęcki P., 1997, Słownik socjologiczny, Toruń, s Raciborski J., 1997, Polskie wybory. Zachowania wyborcze społeczeństwa polskiego w latach , Warszawa, s. 246, 252. Sobkowiak L., 1995, Zachowania polityczne, w: Leksykon politologii, praca zbiorowa pod red. A. Antoszewskiego, R. Herbuta, Wrocław, s Skarżyńska K., Chmielowski K., Zostać w domu czy pójść na wybory: różne uwarunkowania decyzji wyborczych, Kultura i Społeczeństwo 1994, nr 3, s

7 Skarżyńska K., Podobieństwo poglądów czy osobowość kandydata na prezydenta: motywy decyzji wyborczych najmłodszych wyborców, Kultura i Społeczeństwo 1997, nr 4, s Wnuk Lipiński E., Standard życia a zachowania wyborcze, Studia Polityczne 1992, nr 1, s Żukowski T., Wybory parlamentarne 91, Studia Polityczne 1992, nr 1, s