Czas. Stomatol., 2010, 63, 5, 293-300 2010 Polish Dental Society http://www.czas.stomat.net Problem halitozy w chorobie refluksowej przełyku u dzieci doniesienie wstępne Halitosis in gastroesophageal reflux disease in children preliminary report Magdalena Gońda-Domin¹, Krystyna Lisiecka¹, Aldona Łuszczyńska¹, Małgorzata Mokrzycka², Jadwiga Szymanowicz² 1 Z Zakładu Stomatologii Dziecięcej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie, Kierownik: dr hab. n. med. K. Lisiecka; 2 Z Kliniki Pediatrii, Hematologii i Onkologii Dziecięcej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie, Kierownik: prof. dr hab. n. med. T. Urasiński Summary Introduction: In most cases, the occurrence of halitosis is strictly connected with the production of volatile sulphur compounds (VSC) by anaerobic bacterial flora in the mouth. Halitosis, however, may also be caused by a systemic disorder. Aim of the study: To evaluate the relationship between gastroesophageal reflux disease and an unpleasant odour from the children s mouth. Material and methods: A total of 53 children with diagnosed gastroesophageal reflux disease were examined. Organoleptic assessment of the oral cavity was performed, and all subjects were asked to fill in a questionnaire concerning self-perception of halitosis, oral hygiene practices and frequency of dental check-up appointments. Volatile sulphur compounds (VSC) levels were measured in the exhaled air by halimeter in 36 children. Results: Organoleptic scoring of mouth breath confirmed malodour in 29 children. VSC levels measured by halimeter were on physiological levels in 33 subjects, with only 3 scores higher than 75 ppm. As many as 25 subjects reported that they were aware of the malodour problem. Conclusions: The majority of GERD patients complained of unpleasant smell from the mouth, which was in turn confirmed by organoleptic scoring. The association between gastroesophageal reflux disease and halitosis is quite probable. KEYWORDS: halitosis, gastroesophageal reflux disease, volatile sulphur compounds, organoleptic score Streszczenie Wprowadzenie: w większości przypadków halitoza ma ścisły związek z produkowanymi przez beztlenową florę bakteryjną lotnymi związkami siarki w jamie ustnej. Przyczyną halitozy może być również choroba ogólnoustrojowa. Cel pracy: ocena zależności pomiędzy chorobą refluksową przełyku (ang. gastroesophageal reflux disease GERD) a nieprzyjemnym zapachem z jamy ustnej u dzieci. Materiał i metody: u 53 dzieci ze zdiagnozowaną GERD zbadano organoleptycznie zapach jamy ustnej oraz wypełniono ankietę dotyczącą samooceny zapachu z jamy ustnej, nawyków higienicznych oraz częstości wizyt kontrolnych u stomatologa. U 36 badanych dokonano pomiaru lotnych związków siarki w powietrzu wydychanym (ang. volatile sulphur compounds VSC) z użyciem urządzenia halimetr. Wyniki: badaniem organoleptycznym stwierdzono obecność nieprzyjemnego zapachu u 29 dzieci. Badanie halimetryczne wykazało fizjologiczne poziomy lotnych związków siarki u 33 badanych, a jedynie u 3 dzieci wartości przekroczyły 75 ppm. Na pytanie dotyczące zapachu z jamy ustnej, 25 badanych osób odpowiedziało, że odczuwa u siebie nieprzyjemny zapach. Wnioski: dominująca grupa pacjentów z GERD skarży się na nieprzyjemny zapach z jamy ustnej, co potwierdzają również badania organoleptyczne. Związek pomiędzy GERD a halitozą może być prawdopodobny. HASŁA INDEKSOWE: halitoza, refluks żołądkowo-przełykowy, lotne związki siarki, badanie organoleptyczne 293
M. Gońda-Domin i in. Czas. Stomatol., Wstęp Choroba refluksowa przełyku (ang. gastroesophageal reflux disease GERD) jest jedną z najczęściej rozpoznawanych chorób przewodu pokarmowego, szczególnie wśród ludności krajów wysoko rozwiniętych [7, 16]. Częstość występowania choroby refluksowej u osób dorosłych wynosi od 5 do 8% i jest porównywalna z częstością jej występowania u dzieci [26]. Podłoże schorzenia stanowi nadmierna ekspozycja kwaśnej treści żołądkowej (ph 0,5-2) na błonę śluzową przełyku, czego skutkiem są kliniczne objawy choroby. Refluksem żołądkowo-przełykowym określa się bierne, mimowolne cofanie się treści żołądka do przełyku, które może wystąpić jako zjawisko fizjologiczne, zaś patologią staje się wtedy, gdy pojawiają się kłopotliwe objawy lub powikłania. Typowymi objawami choroby refluksowej są ból w nadbrzuszu, ból zamostkowy, zgaga, nudności, odbijanie, kwaśny lub gorzki smak w ustach, cofanie się treści żołądkowej do jamy ustnej. GERD może odpowiadać również za objawy pochodzące ze strony układu oddechowego oraz objawy otolaryngologiczne i stomatologiczne [4, 16, 25]. W przebiegu GERD, jama ustna, jako integralna część przewodu pokarmowego, jest narażona na niekorzystne działanie kwaśnej treści żołądkowej. Problemem stanu jamy ustnej poddanej długotrwałemu działaniu treści żołądkowej zainteresowali się już w 1937 r. Bargen i Austin [2], badając grupę kobiet z uporczywymi wymiotami i objawami refluksu żołądkowo-przełykowego. Zaobserwowali uszkodzenie podniebiennej powierzchni górnych zębów siecznych, które sklasyfikowano jako erozje, czyli ubytki niepróchnicowego pochodzenia. Późniejsze badania innych autorów potwierdziły ich obserwacje oraz zwróciły uwagę na inne, nietypowe zmiany obserwowane w jamie ustnej pacjentów dotkniętych refluksem żołądkowo-przełykowym, wśród których najczęściej wymieniano uczucie suchości jamy ustnej, nadwrażliwość zębów i fetor ex ore [21, 22, 25]. Pacjenci z chorobą refluksową przełyku, skarżą się ponadto na częste pojawianie się aft, krwawienie dziąseł oraz zapalenie kątów ust [16, 21]. Halitosis, fetor ex ore, malodour, ozostomia, bad breath wszystkie te określenia odnoszą się do niezwykle przykrej dolegliwości, jaką jest nieprzyjemny zapach z ust. Halitoza nie jest chorobą, lecz objawem, który obserwuje się u pacjentów w różnym wieku. Występowanie nieświeżego oddechu stanowi szczególnie wstydliwy problem dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym, który może stać się przyczyną utrudnionych kontaktów z rówieśnikami. Z badań wykonanych w Stanach Zjednoczonych wynika, że nieświeży oddech stanowi problem u około 25 mln Amerykanów [12, 14]. Polskie opracowania donoszą, że 50% badanych cierpi z powodu nieświeżego oddechu, a tylko 12% zdaje sobie sprawę, że jest on wyczuwalny dla otoczenia [12, 20]. Powszechnie uważa się, że przyczynę fetor ex ore w 80-90% stanowią nieprawidłowości w obrębie jamy ustnej, wśród których najczęściej wymieniane są: zła higiena, nalot grzbietu języka, nieszczelne i nawisające wypełnienia, miazga w stanie rozpadu zgorzelinowego, zapalenia dziąseł i przyzębia, suchość jamy ustnej, zakażenia bakteryjne i grzybicze, nowotwory oraz akrylowe uzupełnienia protetyczne [3, 12-14, 20, 23]. Kolejne przyczyny (5-8%) wywodzą się z ucha, nosa i gardła [4, 5]. W pozostałych przypadkach, malodour towarzyszy licznym chorobom ogólnoustrojowym [6, 16, 18, 19]. Bardzo często nieprzyjemny zapach z ust stanowi dla pacjentów tak wstydliwy problem, 294
2010, 63, 5 Halitoza w chorobie refluksowej przełyku że wielu z nich boryka się ze swoją kłopotliwą przypadłością przez długie lata. Jedynie nieliczni szukają pomocy u lekarza pierwszego kontaktu bądź lekarza stomatologa. Z wykonanych w Polsce badań wynika, że 85% badanych, u których rozpoznano halitosis, 7% zostało skierowanych na badania diagnostyczne przez lekarzy ogólnych, zaś zaledwie 1% przez lekarzy stomatologów [20]. Biorąc pod uwagę, że w 87% przypadków jama ustna stanowi główną przyczynę fetor ex ore, fakt ten wydaje się być niezwykle niepokojący i nie powinien być bagatelizowany [13]. U części pacjentów występuje tzw. halitoza poranna, czyli przykry zapach z ust pojawiający się tuż po przebudzeniu. Przyczyną tego stanu jest zmniejszone wydzielanie śliny podczas snu, gromadzenie się proteinowych resztek pokarmowych, wzrost ph śliny, namnażanie G (-) flory bakteryjnej i zainicjowanie procesów gnilnych [5, 19]. Halitosis może również utrzymywać się przez całą dobę lub nasilać o różnych porach dnia. Głównym powodem przykrego zapachu, mającego źródło w jamie ustnej, są lotne związki siarki (ang. volatile sulphur compounds VSC), takie jak: siarkowodór, siarczek dimetylu, merkaptan metylu. VSC powstają w wyniku metabolizmu beztlenowej G (-) flory bakteryjnej, dlatego bakterie uznawane są za pierwotną przyczynę powstawania przykrego zapachu z ust [8, 9, 23]. Substratem do produkcji VSC są składniki rozpadu komórkowego, ślina, leukocyty, resztki pożywienia oraz kazeina [15]. Stwierdzono także, że przyczyną halitozy mogą być inne lotne związki, nie zawierające atomów siarki. Należą do nich: lotne kwasy tłuszczowe (propionowy, masłowy, izopropionowy, walerianowy), poliaminy, monoaminy (kadaweryna, putrescyna, etyloamina, spermina, spermidyna), związki aromatyczne (indol, skatol, pirydyna) [9, 17]. Nasilenie przykrego zapachu z ust można rozpoznać za pomocą badania organoleptycznego, halimetrycznego, chromatografii gazowej, BANA-Testu, Oratestu. Najprostszą i ogólnie dostępną metodą jest badanie organoleptyczne, podczas którego lekarz dokonuje subiektywnej oceny zapachu z jamy ustnej oraz materiału pobranego z grzbietowej powierzchni języka lub przestrzeni międzyzębowych. Badanie halimetryczne polega na pomiarze poziomu lotnych związków siarki z użyciem urządzenia halimetr. Testy halimetrów wykazały powtarzalność i przydatność pomiarów w obiektywnej ocenie halitozy, jednakże urządzenie to, ogranicza się jedynie do pomiaru poziomu VSC, nie uwzględniając wpływu innych lotnych związków, nie zawierających atomów siarki. Fakt ten wpływa na pewną niezgodność pomiędzy pomiarami halimetrycznymi a badaniem organoleptycznym. Chromatografia gazowa pozwala na ocenę składu i stężenia gazów w wydychanym powietrzu, jest jednak rzadko stosowana, ze względu na wysoki koszt badania. Prostą metodą potwierdzającą obecność bakterii rozkładających trypsynę (T. denticola, B. forsythus, P. gingivalis, Capnocytophagea) jest BANA- Test. Nie wykazano jednak zależności między wynikami BANA-Testu a wynikami badania halimetrycznego i chromatografii gazowej [3, 8, 12, 15]. Cel pracy Celem pracy była ocena występowania przykrego zapachu z ust (fetor ex ore) u dzieci z chorobą refluksową przełyku. Materiał i metody Badaniem objęto 53 dzieci: 29 dziewczynek i 24 chłopców w wieku od 8 do 18 lat 295
M. Gońda-Domin i in. Czas. Stomatol., ( = 12,5 lat). Wszyscy badani, byli pacjentami Kliniki Pediatrii, Hematologii i Onkologii Dziecięcej PAM w Szczecinie, u których chorobę refluksową przełyku zdiagnozowano na podstawie objawów klinicznych i badania endoskopowego. Badania wykonano za zgodą rodziców, opiekunów lub samych pełnoletnich pacjentów, informując ich o celach i rodzaju badań. U wszystkich pacjentów w pierwszej kolejności oceniono organoleptycznie zapach jamy ustnej na obecność fetor ex ore, a następnie poproszono ich o wypełnienie ankiety. Badania organoleptyczne wykonywał jeden lekarz, zawsze w godzinach porannych oraz dwie godziny po spożyciu posiłku. Pacjent poproszony był o nie otwieranie jamy ustnej przez 2 minuty i powstrzymanie oddechu przez około 30 sekund a następnie delikatne chuchnięcie. Lekarz znajdujący się w odległości 10-20 cm od badanego oceniał obecność bądź brak fetor ex ore. Tylko 36 pacjentów wyraziło zgodę na badanie za pomocą urządzenia halimeter firmy Interscan Corporation (USA), podczas którego dokonano oceny poziomu lotnych związków siarki w wydychanym powietrzu. Badanie wykonywano po badaniu organoleptycznym. Pacjent zamykał jamę ustną na minutę oddychając w tym czasie przez nos, następnie wstrzymywał oddech na 15 sekund, po czym otwierał jamę ustną a lekarz wprowadzał sondę halimetru do jamy ustnej ponad grzbietową powierzchnię języka. Wartości lotnych związków siarki w jednostkach ppb (1000 ppb= 1ppm) odczytywano na ekranie urządzenia. Według dostępnego piśmiennictwa za wynik ujemny przyjmuje się wartości poniżej 75 ppm, natomiast halitozę rozpoznajemy gdy pomiar wskaże wartość powyżej 75 ppm. Pytania ankietowe dotyczyły: higieny jamy ustnej (częstość szczotkowania zębów, używane środki do higieny jamy ustnej), częstości wizyt kontrolnych u lekarza stomatologa, odczuwania przykrego zapachu z jamy ustnej przez pacjenta oraz przez osoby z najbliższego otoczenia. Wyniki Na podstawie badania organoleptycznego stwierdzono obecność nieprzyjemnego zapachu z jamy ustnej u 29 spośród 53 badanych osób. Wyniki pomiarów halimetrem wynoszące od 6 do 78 ppm, (średnia 35,7 ppm), świadczą o niskim poziomie lotnych związków siarki w wydychanym powietrzu. Jedynie u ww. 3 pacjentów pomiary przekroczyły wartość 75ppm, co jest równoznaczne z rozpoznaniem halitozy spowodowanej lotnymi związkami siarki (tab. 1). Jak wynika z ankiety, 31 osób deklarowało 2 lub 3-krotne szczotkowanie zębów w ciągu dnia i jedynie dwie osoby czyściły zęby rzadziej niż raz dziennie (ryc. 1). Zapytani o stosowane środki do codziennej higieny jamy ustnej, 100% badanych wymieniło pastę do zębów, a tylko pojedyncze osoby, jako dodatkowe środki do higieny wymieniły nić dentystyczną oraz płyn do płukania jamy ustnej T a b e l a 1. Wyniki pomiarów halimetrycznych (LZS) Liczba badanych n Zakres LZS [ppm] Średnia LZS [ppm] Liczba osób LZS < 75 [ppm] Liczba osób LZS 75 [ppm] 36 6-78 35,7 33 3 296
2010, 63, 5 Halitoza w chorobie refluksowej przełyku Ryc. 1. Wyniki odpowiedzi 53 osób na pytanie zadane w ankiecie: Jak często szczotkujesz zęby? nie zauważyło u siebie fetor ex ore. Rodzice zapytani o przykry zapach z jamy ustnej swoich dzieci odpowiedzieli następująco: 28 osób zwróciło uwagę na uporczywy, nieprzyjemny zapach z ust swoich dzieci, zaś 25 pytanych nie zauważyło tego problemu. Obserwacje pacjentów i rodziców dotyczące odczuwania nieprzyjemnego zapachu z jamy ustnej są zbliżone do wyników uzyskanych podczas badania organoleptycznego wykonanego przez lekarza. Nie zaobserwowano natomiast zależności pomiędzy pomiarami VSC a subiektywnymi odczuciami pacjentów i ich najbliższych. Omówienie wyników i dyskusja Ryc. 2. Środki używane do higieny jamy ustnej 53 ankietowanych. Ryc. 3. Częstość wizyt kontrolnych u lekarza stomatologa 53 ankietowanych. (ryc. 2). Na pytanie o częstość wizyt u stomatologa, 27 ankietowanych odpowiedziało, że zgłasza się co 6 miesięcy, natomiast 14 osób deklarowało, że rzadziej niż 1 raz w roku (ryc. 3). Nieprzyjemny zapach z jamy ustnej odczuwało u siebie 25 osób, natomiast 28 badanych Nieświeży oddech jest problemem społecznym, szczególnie wstydliwym wśród dzieci i młodzieży szkolnej, kiedy ta kłopotliwa przypadłość staje się przyczyną utrudnionych kontaktów z rówieśnikami. Jak wynika z pilotażowych badań Iwanickiej-Grzegorek [11], z problemem nieświeżego oddechu boryka się co dziewiąte 12-letnie dziecko, a ich samoocena problemu z brzydkim oddechem jest zgodna z obiektywnym rozpoznaniem halitozy. Za przyczynę halitosis najczęściej wskazuje się nieprawidłowości w jamie ustnej, a w szczególności bakterie bytujące na tylnej części grzbietu języka [8, 9, 17, 20, 23]. Szukając źródła fetor ex ore, należy zawsze brać pod uwagę choroby ogólnoustrojowe, a w szczególności schorzenia otolaryngologiczne i gastroenterologiczne [6, 12, 13, 18]. Prawdopodobny związek pomiędzy GERD a halitozą od wielu lat pozostawał kwestią sporną i niewyjaśnioną, jednak najnowsze badania zdają się potwierdzać korelację obydwu ww. schorzeń [1, 6, 18, 25]. Z badań własnych wynika, że pacjenci z chorobą refluksową przełyku, pomimo prawidłowych za- 297
M. Gońda-Domin i in. Czas. Stomatol., chowań higienicznych, często skarżą się na obecność nieprzyjemnego zapachu z jamy ustnej. Obserwacje te zgodne są z doniesieniami Moshkowitza i wsp. [18], którzy stwierdzili, że halitosis jest częstym objawem towarzyszącym chorobie refluksowej przełyku i może być uznawany za jeden z pozaprzełykowych objawów GERD. Podobne wnioski na podstawie badań z 2007 roku, wysunęli Di Fede i wsp. [6], którzy obserwując 200 pacjentów z GERD stwierdzili, że kserostomia, halitoza oraz odczucie pieczenia jamy ustnej należą do najczęstszych objawów stomatologicznych związanych z chorobą refluksową przełyku. Badania własne przedstawione w niniejszej pracy okazały się zgodne z ich obserwacjami. Badania organoleptyczne i spostrzeżenia osób z najbliższego otoczenia potwierdziły występowanie fetor ex ore u ponad połowy badanych, a nieco mniej niż połowa dzieci była świadoma swego problemu. Podobne wnioski wysunęli Al-Anseri i wsp. [1], którzy wykonali szczegółowe badania ankietowe na grupie 1551 osób. Wśród badanych 23,3% skarżyło się na nieprzyjemną woń z jamy ustnej, z czego 38% deklarowało problemy gastroenterologiczne. Badania Vaezi [25] również potwierdziły pozytywną, wysoce istotną statystycznie korelację między GERD a halitozą. Niestety, większość badań dotyczyła populacji osób dorosłych. Niewielu autorów dokonało oceny zapachu jamy ustnej u dzieci i młodzieży, szczególnie z chorobą refluksową przełyku. Doniesienia o związku między badaniem organoleptycznym a pomiarem lotnych związków siarki u osób dorosłych, ogólnie zdrowych, wskazywały na istotną zależność [10]. W badaniach własnych nie zaobserwowano podobnej korelacji. Fakt ten może być zależny od choroby podstawowej, młodszego wieku oraz liczebności grupy badanej. Brak korelacji między badaniem organoleptycznym a pomiarem VSC u osób z GERD może świadczyć, że w przeciwieństwie do halimetru, nos ludzki potrafi zarejestrować zapach innych lotnych związków, które nie zawierają atomów siarki a również mają istotną rolę w powstawaniu fetor ex ore. Brak zależności między tymi badaniami może wynikać zatem z faktu, że lotne związki siarki nie odgrywają znaczącej roli w powstawaniu halitosis u dzieci z GERD. Pomiary halimetryczne uznawane są za badanie obiektywne, lecz mimo braku odczytów ze strony urządzenia halimetr, można rozpoznać halitozę badaniem organoleptycznym. Badanie to nie wymaga dodatkowego sprzętu, może być łatwo i szybko wykonane w każdym gabinecie stomatologicznym. Powinno być jednak wykonywane zawsze przez jednego lekarza, gdyż sposób i intensywność odczuwanych przez nas zapachów jest bardzo subiektywny. W badaniu własnym wyniki samooceny zapachu z jamy ustnej były zgodne z badaniem organoleptycznym dokonanym przez lekarza, jak również z oceną dokonaną przez rodziców i najbliższe otoczenie badanych dzieci. Świadczy to o fakcie, że zarówno dzieci, jak i ich rodzice, są świadomi obecności towarzyszącego im nieprzyjemnego zapachu z ust oraz o fakcie, że fetor ex ore nie występował tylko podczas badania organoleptycznego. Podsumowanie W większości przypadków halitoza ma ścisły związek z patologią toczącą się w jamie ustnej. Jak wynika z badań, inną przyczyną uporczywego fetor ex ore może być choroba ogólnoustrojowa. Pacjenci z GERD, ze względu na specyficzne warunki panujące w jamie ustnej, takie jak: zmniejszone wydzielanie śliny, zmiany ph i zdolności buforującej, należą 298
2010, 63, 5 Halitoza w chorobie refluksowej przełyku do grupy szczególnie narażonej na nieprzyjemny zapach z ust. Piśmiennictwo dotyczące korelacji między GERD a halitozą, szczególnie wśród dzieci i młodzieży, jest ubogie, a jak wynika z badań własnych, związek fetor ex ore z chorobą refluksową przełyku może być prawdopodobny. Warto również potwierdzić te obserwacje, używając innych metod oceny zapachu z jamy ustnej (np. chromatografii gazowej). Problematyka halitosis jest zagadnieniem interdyscyplinarnym. Zauważony przez stomatologa malodour nie powinien być bagatelizowany, ponieważ niejednokrotnie jest pierwszym objawem choroby ogólnoustrojowej i wymaga dalszej specjalistycznej diagnostyki. Po wyeliminowaniu stomatologicznych przyczyn halitozy, lekarz stomatolog konsultując pacjenta u lekarza specjalisty ma szansę współuczestniczyć w poszukiwaniu innych, ogólnoustrojowych źródeł fetor ex ore. Piśmiennictwo 1. Al-Ansari J, Boodai H, Al-Sumait N, Al- Khabbaz A K, Al-Shammari K F, Salako N: Factors associated with self-reported halitosis in Kuwaiti patients. J Dent 2006, 34: 444- -449. 2. Bargen J A, Austin L T: Decalcification of teeth as a result of obstipation with long continued vomiting. Report of a case. J Med Dent Association, 1937, 24: 1271-1273. 3. Bosy A, Kulkarni GV, Rosenberg M, McCulloch CAG: Relationship of oral malodor to periodontitis: evidence of independence in discrete subpopulation. J Periodontol 1994, 65: 37- -46. 4. Close L G: Laryngopharyngeal manifestations of reflux: diagnosis and therapy. Eur J Gastroenterol Hepatol, 2002, 14: 23-27. 5. Delanghe G, Ghyselen J, Feenstra L, Steenberghe D: Experiences of Belgian multidisciplinary breath odour clinic. Acta Oto Rhino Laryng Belg 1997, 51: 43-48. 6. DiFede O, DiLiberto C, Occhipnti G, Vigneri S, LoRusso L, Fedele S, LoMuzio L, Campisi G: Oral manifestations in patients with gastro-oesophageal reflux disease: a single-center case control study. J Oral Pathol Med 2008, 37: 336-340. 7. Eisen G: The epidemiology of gastroesophageal reflux disease: what we know and what we need to know. Am J Gastroenterol 2001, 96: 17-18. 8. Goldberg S, Cardash H, Browning H, Sahly H, Rosenberg M: Isolation of Enterobacteriacea from the mouth and potential association with malodor. J Dent Res 1997, 76, 11: 1770- -1775. 9. Goldberg S, Kozlovsky A, Gordon D, Gelertner I, Stinov A, Rosenberg M: Cadaverine as a putative component of oral malodor. J Dent Res 1994, 73, 6: 1168-1172. 10. Iwanicka-Grzegorek E, Michalik J, Kępa J, Wierzbicka M, Aleksiński M, Pierzynkowska E: Subjective patients opinion and evaluation of halitosis using halimeter and organoleptic scores. Oral Diseases 2005, 11, Suppl. 1: 86-88. 11. Iwanicka-Grzegorek E, Michalik J, Kępa- Prokopienko J: Występowanie halitozy u 12- -letnich dzieci badanie pilotażowe. Nowa Stomatol 2009, 1-2: 13-16. 12. Karolewski M, Nieć A: Halitosis istotny problem w stomatologii. Mag Stomat 2001, 11: 54-58. 13. Koczorowski R, Karpiński T M, Hofman J: Badanie zależności między halitosis a chorobami przyzębia. Dental Forum 2004, 30, 1: 51-56. 14. Kołodziejczyk Z: Zapobieganie objawom halitozy. Czas Stomatol 2000, 53, 2: 128-130. 15. Kozlovsky A, Gordon D, Gelertner I, Loesche W J, Rosenberg M: Correlation between the BANA Test and oral malodor parameters. J Dent Res 1994, 73, 5: 1036-1042. 16. Locke G R III, Halley N J, Fett S L, Zinsmeister 299
M. Gońda-Domin i in. Czas. Stomatol., A R, Melton L J III: Prevalence and clinical spectrum of gastroesophageal reflux: A population based study in Olmst Country, Minnesota Gastroenterology, 1997, 112: 1148-1156. 17. Miyazaki H, Sakao S, Katoh Y, Takehara T: Correlation between volatile cultur compounds and certain oral heath measurements in the general population. J Periodontol 1995, 66: 679-684. 18. Moshkowitz M, Horowitz N, Leshno M, Halpern Z: Halitosis and gastroesophageal reflux disease: a possible association. Oral Diseases 2007, 13: 581-585. 19. Paradowska A, Sławecki K: Halitoza przegląd piśmiennictwa. Czas Stomatol 2008, 61, 11: 815-822. 20. Piątkowska A, Szymańska J: Przykry zapach z ust Halitosis. Zdr Publ 2004, 114, 3: 383- -387. 21. Romanowski M, Wierzbicka Ferszt A, Grzegorczyk K, Chojnacki J: Maska stomatologiczna choroby refluksowej. Pol Merk Lek 2002, 12, 67: 81-83. 22. Schroeder P L, Filler S J, Ramirez B: Dental erosion and acid reflux disease. Ann Intern Med 1995, 122: 809-815. 23. Senejko B: Czynniki wywołujące przykry zapach z ust. Mag Stomat 2008, 18, 5: 22-26. 24. Struch F, Schwahn C, Wallaschofski H, Grabe H J, Volzke H, Lerch M M, Meisel P, Kocher T: Self-reported Halitosis and Gastro-esophageal Reflux Disease in the General Population. J Gen Intern Med 2008, 23(3): 260-266. 25. Vaezi M F: Extraesophageal manifestations of gastroesophageal reflux disease. Clin Cornestone 2003, 5, 4: 32-38. 26. Zawadzki S, Czerwonka-Szaflarska M, Zielińska I, Mierzwa G, Bała G: Wartość badania ph-metrycznego w rozpoznawaniu refluksu żołądkowo-przełykowego u dzieci i młodzieży z typowymi i nieswoistymi objawami klinicznymi choroby refluksowej przełyku. Pol Merk Lek 2002, 13, 74: 116-118. Adres autorów: 70-111 Szczecin, al. Powst. Wlkp. 72/18 Tel.: 914661733 e-mail: gondzik@wp.pl Paper received 3 September 2009 Accepted 15 June 2010 300