Jakość życia osób starszych ze środowiska wiejskiego objętych opieką długoterminową

Fidecki Probl Hig W Epidemiol i wsp. Jakość 2011, życia 92(2): osób 221-225 starszych ze środowiska wiejskiego objętych opieką długoterminową 221 Jakość życia osób starszych ze środowiska wiejskiego objętych opieką długoterminową Life quality of elderly people from rural environment provided with long-term care Wiesław Fidecki 1/, Mariusz Wysokiński 1/, Irena Wrońska 1/, Lilla Walas 1/, Zofia Sienkiewicz 2/ 1/ Katedra Rozwoju Pielęgniarstwa, Uniwersytet Medyczny w Lublinie 2/ Zakład Pielęgniarstwa Społecznego, Warszawski Uniwersytet Medyczny Wstęp. Jakość życia osób starszych jest kwestią złożoną. Termin ten ujmowany jest pod pojęciem szczęścia, dobrostanu fizycznego i psychicznego, satysfakcji z życia, spełnienia pragnień i oczekiwań wobec własnego życia. Jakość życia związaną ze stanem zdrowia pacjentów w podeszłym wieku zawsze należy analizować w ścisłym związku z procesem starzenia się oraz bilansem całego życia jednostki. Cel pracy. Próba określenia subiektywnej oceny jakości życia pacjentów w podeszłym wieku ze środowiska wiejskiego, którzy przebywali w zakładach opieki długoterminowej wschodniej części Polski. Materiał i metody. Badaniami objęto 292 pacjentów w podeszłym wieku (powyżej 65 r.ż.), którzy przebywali w zakładach opieki długoterminowej województw: lubelskiego, podlaskiego i podkarpackiego, wszyscy badani pochodzili ze środowiska wiejskiego. Materiał badawczy zebrano za pomocą skali WHOQOL-Bref. Wyniki. Ocena ogólnej jakości życia oraz zadowolenie ze zdrowia kształtowały się na poziomie średnim. Najlepszej oceny badane osoby dokonały w zakresie dziedziny środowiskowej, następnie społecznej i psychologicznej; dziedzina fizyczna była najniżej oceniana. Wyniki oceny jakości życia uzyskane przez kobiety były wyższe w stosunku do wyników w grupie mężczyzn. Również badani z wykształceniem średnim lepiej ocenili jakość swojego życia w porównaniu z pacjentami z wykształceniem podstawowym. Osoby stanu wolnego najwyżej ocenili jakość życia, a rozwiedzione najniżej. Wnioski. Badana grupa osób starszych dokonała oceny jakości swojego życia na poziomie średnim. Najniżej oceniona została jakość życia w zakresie dziedziny fizycznej, a najlepiej w zakresie środowiska. Lepszej oceny jakości życia dokonały kobiety, osoby ze średnim wykształceniem oraz stanu wolnego. Słowa kluczowe: jakość życia, osoby starsze, środowisko wiejskie, opieka długoterminowa Introduction. Life quality of elderly people is a complex issue. The term is presented by means of the notion of happiness, physical and mental well-being, satisfaction with life, fulfilling one s desires and expectations about life. Life quality concerning elderly patients health status should always be analyzed with regard to the ageing process and a recapitulation of an individual s life. Aim. To subjectively assess life quality of elderly patients from rural environment who stayed in long-term care institutions of eastern Poland. Material and methods. The investigation involved 292 elderly patients (over 65 years of age) who stayed in long-term care institutions of Lubelskie, Podlaskie and Podkarpackie voivodeships. All of them came from rural environment. The research material was collected by means of the WHOQOL-Bref scale. Results. The assessment of general life quality and satisfaction with life proved to be at the average level. The research subjects made highest assessments within the scope of the environmental domain, the second and third highest assessment was within the scope of social and mental domains whereas the physical domain obtained the lowest assessment. Life quality assessments were higher in females in comparison with the male group. Moreover, the subjects with secondary education assessed their life quality higher in comparison with patients with primary education. The singles made the highest life quality assessments whereas the divorced made the lowest assessments. Conclusions. The studied group of elderly people made their life quality assessment at the average level. The lowest life quality assessment was made within the scope of the physical domain and the highest one within the environmental domain. Higher life quality assessments were made by females, people with secondary education and the singles. Keywords: life quality, elderly people, rural environment, long-term care Probl Hig Epidemiol 2011, 92(2): 221-225 www.phie.pl Nadesłano: 04.04.2011 Zakwalifikowano do druku: 23.04.2011 Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr n. med. Wiesław Fidecki Katedra Rozwoju Pielęgniarstwa, Uniwersytet Medyczny w Lublinie al. Racławickie 1, 20-950 Lublin tel. 081 528 88 96, e-mail: fidecki@interia.pl Wprowadzenie Jakość życia osób starszych jest kwestią złożoną. Termin ten ujmowany jest pod pojęciem szczęścia, dobrostanu fizycznego i psychicznego, satysfakcji z życia, spełnienia pragnień i oczekiwań wobec własnego życia. Jakość życia związaną ze stanem zdrowia pacjentów w podeszłym wieku zawsze należy analizować w ścisłym związku z procesem starzenia się oraz bilansem całego życia jednostki [1]. Jakość życia i starość są ze sobą ściśle związane. Starzenie się postrzegane jest jako proces destrukcyjny, postępujący i nieodwracalny. Proces ten powodują

222 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(2): 221-225 czynniki biologiczne związane z inwolucją fizyczną, jak i czynniki psychospołeczne. Osoby starsze mają trudności związane z pogarszającym się stanem zdrowia. Z wiekiem wyraźnie obniża się sprawność fizyczna i psychiczna organizmu [2]. Ocena poziomu jakości życia jest porównaniem oczekiwań pacjenta i jego stanu rzeczywistego. Dokonuje się tego według kryteriów subiektywnych, ponieważ każdy chory sam ustala swoją własną miarę. Podstawą oceny jakości życia jest zbadanie stanu chorego w obszarach fizycznego, psychicznego i społecznego dobrego samopoczucia oraz satysfakcji z życia w różnych dziedzinach [3]. Cel pracy Próba określenia subiektywnej oceny jakości życia pacjentów w podeszłym wieku ze środowiska wiejskiego, którzy przebywali w zakładach opieki długoterminowej wschodniej części Polski. Materiał i metody Badaniami objęto 292 pacjentów w podeszłym wieku, którzy przebywali w zakładach opieki długoterminowej województw: lubelskiego, podlaskiego i podkarpackiego. Wszyscy badani pochodzili ze środowiska wiejskiego. W grupie było 185 (63,3%) kobiet i 107 (36,7%) mężczyzn. W przedziale wiekowym 65-74 lat było 32,9% badanych, w przedziale 75-89 lat 58,2%, a w wieku 90 lat i więcej 8,9%. Badani pacjenci legitymowali się wykształceniem podstawowym 91,5% oraz średnim 8,5% osób. Najwięcej osób było owdowiałych 60,0%, stanu wolnego było 20,0% badanych, a 14,0% pozostawało w związku małżeńskim. Najmniej osób było rozwiedzionych, tylko 6,0% ogółu badanej grupy. W analizowanej grupie pacjentów w starszym wieku rozpoznano różnorodne problemy zdrowotne. Dla celów pracy podzielono je na cztery grupy schorzeń: kostno-stawowe, sercowo-naczyniowe, neurologiczne oraz grupa schorzeń inne, do której zaliczono schorzenia pozostałych układów lub narządów. Najwięcej osób znalazło się w grupie ze schorzeniami kostno-stawowymi (32,8%). Zbliżone grupy pacjentów znalazły się z problemami neurologicznymi (28,0%) oraz sercowo-naczyniowymi (24,0%). W grupie ze schorzeniami innymi znalazło się 15,2% badanych. Materiał badawczy zebrano za pomocą skali WHOQOL-Bref. Narzędzie to przeznaczone jest do oceny jakości życia osób zdrowych i chorych, zarówno do celów poznawczych jak i klinicznych. Skala składa się z 26 pytań i umożliwia otrzymanie profilu jakości życia w zakresie czterech dziedzin: fizycznej, psychologicznej, społecznej i środowiskowej. Zawiera też dwa pytania analizowane oddzielnie: pytanie 1 dotyczące indywidualnej, ogólnej percepcji jakości życia i pytanie 2 dotyczące indywidualnej percepcji własnego zdrowia. Punktacja pytań zwiera się w przedziale od 1 do 5, ma kierunek pozytywny im większa liczba punktów, tym lepsza jakość życia [4, 5]. Zebrany materiał poddano analizie statystycznej za pomocą pakietu statystycznego Statistica 8.0. W obliczeniach korzystano z testu Manna-Whitney a oraz testu Kruskala-Wallisa. Przyjęto 5% błąd wnioskowania i związany z nim poziom istotności p<0,05 wskazujący na istnienie istotnych statystycznie różnic bądź zależności. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Biotycznej przy Uniwersytecie Medycznym w Lublinie. Udział w badaniu był dobrowolny i poprzedzony uzyskaniem zgody od pacjentów. Wyniki Otrzymane wyniki oceny jakości życia przez osoby starsze ze środowiska wiejskiego przedstawiono w postaci średnich. Badana grupa osób starszych dokonała oceny ogólnej jakości swojego życia na poziomie średniej wynoszącej 2,80, co wskazuje na średni poziom oceny. Również samoocena zdrowia kształtowała się na zbliżonym poziomie (średnia 2,35). Dokonując analizy poszczególnych dziedzin składowych jakości życia ocena przedstawiała się następująco: dziedzina środowiskowa średnia 12,41; społeczna 12,10; psychologiczna 10,38; fizyczna 9,51 (tab. I). Tabela I. Statystyka opisowa poszczególnych dziedzin skali WHOQOL-Bref Table I. Descriptive statistics for individual domains of the WHOQOL-Bref scale Dziedzina/Domain Średnia/Mean Min. Max. SD Ogólna jakość życia 2,80 1,00 5,00 0,99 /Overall quality of life Ogólne zadowolenie ze zdrowia 2,35 1,00 5,00 1,04 /General satisfaction with health Fizyczna /Physical 9,51 4,00 19,42 2,96 Psychologiczna /Psychological 10,38 4,00 20,00 2,83 Społeczna /Social relationships 12,10 4,00 17,33 2,98 Środowiskowa /Enviromental 12,41 4,00 19,00 2,21 Analizując ocenę jakości życia w zależności od płci, w grupie kobiet ogólna ocena kształtowała się na poziomie średniej 3,00, natomiast ocena zdrowia 2,48. Najwyżej oceniona została dziedzina relacji społecznych (średnia 12,30) oraz środowiskowa (12,25). Niżej oceniono dziedzinę psychologiczną (10,77), natomiast najniżej wypadła dziedzina fizyczna (9,67). Mężczyźni ocenili ogólną jakość swojego życia na poziomie 2,77, a stan zdrowia na 2,42. Najlepsze oceny uzyskano dziedzinie środowiskowej 11,99. Na podobnym poziomie kształtowały się oceny dziedziny relacje społeczne (10,82) oraz psy-

Fidecki W i wsp. Jakość życia osób starszych ze środowiska wiejskiego objętych opieką długoterminową 223 chologiczna (10,60). Również w tej grupie dziedzina fizyczna oceniona została najniżej (10,16). Przeprowadzona analiza statystyczna nie wykazała istotnych zależności (p>0,05) pomiędzy płcią a oceną jakości życia w badanej grupie. Kolejnym etapem badań było określenie subiektywnej jakości życia w zależności od wieku badanych. Grupa osób w przedziale wiekowym 65-74 lat oceniła jakość życia na poziomie 2,94, natomiast stan zdrowia na poziomie 2,46. Analizując poszczególne dziedziny otrzymano następujące wyniki: środowiskowa - 12,59; relacje społeczne 11,31; psychologiczna 11,18; fizyczna 10,29. Wśród badanych osób z przedziału 75-89 lat ogólna jakość życia kształtowała się również na poziomie 2,94, a ocena zdrowia na poziomie 2,45. Na poziomie średniej 12,04 kształtowały się dziedziny środowiskowa i relacji społecznych. Dziedzinę psychologiczną oceniona na poziomie 10,54, natomiast fizyczną na 9,66. Osoby z najstarszego przedziału wiekowego (90 i więcej lat) oceniły jakość życia na poziomie 2,69, a zadowolenie ze stanu zdrowia 2,50. Najlepiej oceniona została dziedzina relacji społecznych (11,53) oraz środowiskowa (11,34). W dziedzinie psychologicznej średnia wyniosła 10,07, a w fizycznej 9,51. Nie stwierdzono istotnej statystycznie zależności (p>0,05) pomiędzy badanymi cechami. Ocena jakości życia kształtowała się różnorodnie w zależności od wykształcenia respondentów. Badani z wykształceniem podstawowym ocenili ogólna jakość życia na poziomie 2,90, natomiast ocena stanu zdrowia kształtowała się na poziomie 2,46. Analizując poszczególne dziedziny jakości życia stwierdzono, że najlepsze wyniki otrzymano w zakresie dziedziny środowiskowej (12,15) oraz relacji społecznych (11,62). Niższej oceny dokonano w zakresie dziedziny psychologicznej (10,59), natomiast dziedzina fizyczna była oceniona najniżej (9,75). Osoby legitymujące się wykształceniem średnim oceniły jakość swojego życia na poziomie 3,12, a stan zdrowia na poziomie 2,52. Rozkład ocen w poszczególnych dziedzinach przedstawiał się następująco: relacje społeczne 13,28, środowisko 12,26, psychologiczna 11,92, fizyczna 10,88. Przeprowadzona analiza statystyczna wykazała istnienie istotnej zależności (p<0,05) pomiędzy wykształceniem badanych a oceną jakości życia. Próbowano również określić jak kształtowała się ocena jakości życia w zależności od stanu cywilnego osób starszych. Badani stanu wolnego dokonali oceny na poziomie 3,13. W tej grupie zadowolenie ze zdrowia kształtowało się na poziomie 2,76. Wśród dziedzin składowych jakości życia najlepsze wyniki otrzymano w zakresie środowiska (12,65). Na niższym poziomie oceniono relacje społeczne (11,84) oraz dziedzinę psychologiczną (11,69). Dziedzina fizyczna oceniona została najniżej (10,59). Osoby przebywające w związku małżeńskim dokonały oceny ogólnej jakości życia na poziomie 2,65, a stanu zdrowia na 2,21. Rozkład średnich w poszczególnych dziedzinach przedstawiał się następująco: relacji społecznych 12,71, środowiskowa 12,23, psychologiczna 11,07, fizyczna 9,85. Kolejną grupę stanowili respondenci rozwiedzeni. W tym przypadku ocena jakości życia kształtowała się na poziomie 2,72, natomiast zadowolenia ze stanu zdrowia na poziomie 2,33. Najlepszej oceny dokonano w zakresie relacji społecznych 11,25. Na podobnym poziomie kształtowała się dziedzina środowiskowa (10,91) i psychologiczna (10,14). Dziedzina fizyczna uzyskała najniższą ocenę (9,58). Wśród osób owdowiałych ocena jakości życia kształtowała się na poziomie 2,93, natomiast ocena stanu zdrowia 2,43. Dziedzina środowiskowa uzyskała najlepszą ocenę (12,10). Niżej oceniono relacje społeczne (11,56) oraz dziedzinę psychologiczną (10,35). W tej grupie najniżej również oceniono dziedzinę fizyczną (9,63). Dyskusja Wzrost liczby osób w podeszłym wieku, a zwłaszcza w okresie późnej starości, powoduje zwiększone zapotrzebowanie w zakresie opieki zdrowotnej i pielęgnacyjnej. Starzenie się społeczeństwa rodzi wiele problemów natury medycznej, społecznej i ekonomiczno-organizacyjnej. WHO zwraca uwagę na konieczność wsparcia działań podejmowanych w celu utrzymania wielokierunkowej aktywności osób w podeszłym wieku, która mogłaby zabezpieczyć tą populację przed złą kondycją psychospołeczną. Opieka nad osobami podeszłym wieku powinna koncentrować się nie tylko na parametrze długości życia, ale przede wszystkim na jakości życia, która obejmuje każdą sferę bytu człowieka [6]. Stopień sprawności osób w podeszłym wieku zależy od procesu starzenia, występowania schorzeń, stylu życia oraz czynników społeczno-środowiskowych i psychicznych działających w ciągu życia. Zmniejszająca się z wiekiem zdolność do samoopieki powoduje wzrost zapotrzebowania na różne formy opieki. Starsze i niepełnosprawne osoby wymagają szczególnej opieki pielęgniarskiej. Opieka nad tymi osobami obejmuje pomoc w utrzymaniu niezależności od innych, wsparcie, opiekę w chorobie [7]. Zdolność do samoopieki, czyli sprawność czynnościową, należy utożsamiać z niezależnością od innych w zaspakajaniu podstawowych potrzeb życiowych. Do potrzeb tych zaliczyć można: poruszanie się, odżywianie, kontrolowanie czynności fizjologicznych oraz utrzymanie higieny osobistej [8]. Badania własne przeprowadzone wśród osób w podeszłym wieku objętych opieką długoterminową wy-

224 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(2): 221-225 kazały średni poziom oceny jakości życia. Samoocena zdrowia była natomiast na obniżonym poziomie. Najniżej kształtowała się jakość życia w zakresie dziedziny fizycznej. Związane to mogło być ze stanem zdrowia badanych i objęciem ich opieką specjalistyczną. Badania prowadzone przez Zboiną i Kulik [9, 10] wśród osób starszych objętych opieką długoterminową również potwierdzają wyniki badań własnych. Autorzy twierdzili, że osoby w podeszłym wieku przebywające w zakładach opieki długoterminowej najniżej ocenili swoją jakość życia w zakresie dziedziny psychologicznej i fizycznej. Znaczącym czynnikiem kształtującym jakość życia okazał się również stan zdrowia. Ocena stanu zdrowia przez badane osoby starsze kształtowała się na obniżonym poziomie, przy czym gorszej oceny dokonały kobiety w stosunku do mężczyzn. Również badania prowadzone wśród populacji osób starszych na Tajwanie [11] wykazały, że wśród pacjentów przebywających w zakładach opieki długoterminowej ocena jakości życia kształtuje się na obniżonym poziomie, natomiast najniższe wartości otrzymano w zakresie dziedziny psychologicznej i fizycznej. Badania Budzyńskiej-Kapczuk [12] dotyczące oceny jakości życia pacjentów opieki długoterminowej wskazują, iż na powyższą ocenę wpływ mają czynniki fizyczne, psychiczne i społeczne. Największymi problemami okazały się trudności z mobilnością i zaburzenia równowagi, które obniżają jakość życia ludzi w podeszłym wieku poprzez zawężenie ich przestrzeni życiowej i prowadzą do uzależnienia od innych. Jednocześnie stwierdziła, że pobyt w placówkach opieki długoterminowej wpłynął znacząco na zmianę stylu życia i poprawę jakości życia osób starszych w sferze życia kulturalnego, dbałości o swoje zdrowie, obrzędów religijnych i spotkań towarzyskich. Niższa ocena jakości życia osób w zakładach opiekuńczych związana jest z koniecznością przystosowania się do nowych warunków życia i przebywania z osobami, na których obecność nie mają wpływu [13]. Długoterminowym celem współczesnej szeroko rozumianej profilaktyki geriatrycznej staje się już nie tylko wydłużenie ludzkiego życia, ale coraz bardziej jak największe ograniczenie chorobowości i wydłużenie życia bez zależności i ciężkiej niesprawności funkcjonalnej [14]. Pacjenci w podeszłym wieku, objęci opieką długoterminową wymagają nie tylko fachowej opieki i pielęgnacji, ale również kompleksowej oceny geriatrycznej oraz wdrożenia postępowania zmierzającego do poprawy ich stanu czynnościowego, a tym samym poprawy jakości życia [16]. Wnioski 1. Badana grupa osób starszych ze środowiska wiejskiego dokonała oceny swojej jakości życia na poziomie średnim. Najniżej oceniona została jakość życia w zakresie dziedziny fizycznej, a najwyżej w zakresie środowiska. 2. Kobiety, osoby ze średnim wykształceniem oraz stanu wolnego lepiej oceniły jakości swojego życia. 3. Wykształcenie w istotny sposób wpływało na poziom oceny jakości życia badanej grupy osób starszych. Piśmiennictwo / References 1. Zielińska-Więczkowska H, Kędziora-Kornatowska K. Potrzeba rozszerzenia badań nad jakością życia w populacji geriatrycznej. [w:] Interdyscyplinarny wymiar nauk o zdrowiu. Bartuzi Z (red). UMK, CM, Bydgoszcz 2007: 509 512. 2. Szarota Z. Gerontologia społeczna i oświatowa: zarys problematyki. AP, Kraków 2004. 3. Sierakowska M, Krajewska-Kułak E. Jakość życia w chorobach przewlekłych nowe spojrzenie na pacjenta i problemy zdrowotne w aspekcie subiektywnej oceny. Pielęgn XXI wieku 2004, 2: 23-27. 4. Wołowicka L, Jaracz K. Polska wersja WHOQOL-WHOQOL 100 i WHOQOL-Bref. [w:] Jakość życia w naukach medycznych. Wołowicka L (red). AM, Poznań 2001: 235 280. 5. Jaracz K, Kalfoss M i wsp. Quality of life Polish respondents: psychometric properties of the Polish WHOQOL-Bref. Scand J Caring Sciences 2006, 20: 251-260. 6. Lewandowska A. Expectations of nursing homes pensioners. [w:] Wellness in different phases of life. Olchowik G (red). Neuro Centrum, Lublin 2008: 115-119. 7. Strugała M, Talarska D. Ocena sprawności podstawowej osoby w wieku podeszłym z wykorzystaniem katalogu czynności życia codziennego. Family Med Care Rev 2006; 8, 2: 332-335. 8. Biercewicz M, Kędziora-Kornatowska K i wsp. Ocena wydolności czynnościowej osób w wieku podeszłym na tle uwarunkowań zdrowotnych i społecznych. Pielęgn XXI wieku 2005, 1/2 (10/11): 39-45. 9. Zboina B, Kulik T. Uwarunkowania społeczne jako determinanty zadowolenia z jakości życia w zakładach pielęgnacyjno-leczniczych. [w:] Ostrowieckie Dni Promujące Zdrowie. Zboina B (red). WSBiP, Ostrowiec Świętokrzyski 2005: 79-90. 10. Zboina B, Kulik T, Pacian A, Rudnicka-Drożak E. Biopsychosocial factors shaping perceptron of quality of life of elderly people in long term care. Pol J Environ Stud 2006, 15(2a): 940-944. 11. Lai KL, Tzeng RJ, et al. Health-related quality of life and health utility for the institutional elderly in Taiwan. Quality of Life Research 2005, 14: 1169-1180.

Fidecki W i wsp. Jakość życia osób starszych ze środowiska wiejskiego objętych opieką długoterminową 225 12. Budzyńska-Kapczuk A. Ocena jakości życia podopiecznych objętych długoterminową opieką stacjonarną w mieście i powiecie ziemskim Biała Podlaska. Gerontol Pol 2004, 12(I): 24-31. 13. Górna K, Jaracz K. Jakość życia osób starszych. [w:] Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne. Podręcznik dla studiów medycznych. Wieczorowska-Tobis K, Talarska D (red). PZWL, Warszawa 2008: 343-345. 14. Bońkowski K, Klich-Rączka A. Ciężka niesprawność czynnościowa osób starszych wyzwaniem dla opieki długoterminowej. Gerontol Pol 2007, 15(3): 97-103. 15. Bowman C, Whistler J, Ellerby M. A national consensus of care home residents. Age and Ageing 2004, 33: 561-566.