Podróż w świat etyki Jerzy Pilikowski Wydawnictwo WAM Kraków 2010
Wydawnictwo WAM, 2010 Redakcja Grzegorz Korczyński Korekta Władysława Bulsza Projekt okładki Sebastian Stachowski Opracowanie komputerowe Andrzej Komurka ISBN 978-83-7505-558-0 WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 31-501 Kraków tel. 12 62 93 200 faks 12 42 95 003 e-mail: wam@wydawnictwowam.pl www.wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel. 12 62 93 254-256, faks 12 43 03 210 e-mail: handel@wydawnictwowam.pl KSIĘGARNIA INTERNETOWA tel. 12 62 93 260, 12 62 93 446-447 faks 12 62 93 261 e.wydawnictwowam.pl Drukarnia Wydawnictwa WAM ul. Kopernika 26 31-501 Kraków 305
Spis tre ci Wst p, czyli o znaczeniu rozmów o yciu... 5 I. Poj cia... 9 1. Etyka, czyli co?... 11 2. Dobro, wolno, odpowiedzialno... 39 3. Powinno i cel... 59 II. Mistrzowie... 67 1. Fundatorzy... 69 2. Kontynuatorzy... 103 3. Komentatorzy, skandali ci, analitycy... 124 III. Dylematy... 157 1. Cz owiek... 159 2. Rodzina... 185 3. Grupa... 202 4. Spo ecze stwo i naród... 213 5. wiat... 245 IV. Wzory... 257 1. Korzy ( i wolno )... 259 2. Post p ( i sprawiedliwo spo eczna)... 261 3. Absurd ( i trwoga)... 265 4. Chaos ( i samowola)... 267 5. Obowi zek ( i samodyscyplina)... 271 6. Sacrum ( i nadzieja)... 273 7. Eklektyzm ( i le ycho )... 278 Gdzie szuka dalszej wiedzy?... 282 285
Wst p, czyli o znaczeniu rozmów o yciu Najlepsze by y rozmowy o yciu powiedzia Anio na koniec zaj z klas maturaln. Nie by to anio, Bo y Pos aniec, lecz ucze, który tak w a nie mia na nazwisko. Nie pami tam jego imienia. Mo e ta ksi ka trafi w jego r ce? Mo e we mie udzia w naszej wirtualnej podró y, mo e si ze mn skontaktuje i przypomni mi swoje imi? Nie by nadzwyczajnym humanist. Nie uczestniczy w fakultecie humanistycznym. Jednak mia em zwyczaj na zaj ciach z historii lub wiedzy o spo ecze stwie, na marginesie oficjalnego tematu lub bie cych wydarze w polityce, podejmowa dyskusj na tematy etyczne. Uwa a em, e zagadnienia te s wa niejsze od lekcji historii (z których oprócz szczególnie zainteresowanych i tak nikt nic nie pami ta). A ycie? ycie nie da o sobie zapomnie. A mo e rozwa a em etyczne dylematy, gdy jestem mi o nikiem dygresji i niezmordowanym gadu? Chyba jednak dobrze robi em, skoro zdaniem Anio a te rozmowy by y najlepsze, a jego koledzy z innej klasy polecili mi je spisa, aby podró w wiat etyki odby a si w liczniejszym towarzystwie. eby nie rozwleka przedmowy, najlepiej by oby odes a moich wirtualnych S uchaczy ( realnych Czytelników) do wst pów z poprzednich podró y*. Szczególnie warto odby wcze niej (lub równolegle) * W wiat filozofii, politologii, historii Polski, a wkrótce tak e historii Europy i cywilizacji. 5
podró w wiat filozofii, gdy etyka jest dzia em filozofii (cho to stwierdzenie cz etyków, przekonanych o samodzielnym statusie uprawianej przez nich nauki, mo e uzna za zbyt arbitralne). Nasza Podró w wiat etyki sk ada si b dzie z czterech etapów. W cz ci pierwszej przybli ymy podstawowe zagadnienia etyki, które zaliczane s do tak zwanej metaetyki lub w nieco szerszym uj ciu tworz zr b etyki fundamentalnej. B dzie to prezentacja problemów, które ka dy etyk powinien rozwa y i obja nienie poj, którymi musi si w ramach tych rozwa a pos ugiwa. W punkcie wyj cia nale y przemy le w a nie prawid owe i sensowne u ycie s owa powinien, które ju wyst pi o w poprzednim zdaniu. Etyka nigdy nie by a ani nie b dzie nauk analogiczn do nauk cis ych i przyrodniczych. Starania etyków usi uj cych swoj dyscyplin upodobni do fizyki, która charakteryzuje si rygorystycznie logicznym zapisem za pomoc matematycznych symboli, nieodmiennie daj ograniczone efekty. Owszem, troska o precyzj wypowiedzi sprzyja uporz dkowaniu dyskusji na polu etyki (jak i ca ej filozofii), jest wi c potrzebna, ale debata zawsze w ko cu dochodzi do poziomu opinii i odczu, ociera si o styk wiata ludzkiej praktyki z religi i z ogólnymi za o eniami wiatopogl dowymi i wtedy okazuje si, e etyka jest w takim samym stopniu nauk *, co rodzajem przepowiadania yciowej m dro ci jak prorok lub filozof kieruje do swych wyznawców lub uczniów. Z tego powodu druga cz naszej Podró- y w wiat etyki po wi cona b dzie mistrzom, których zalecenia etyczne, sformu owane nawet dwa i pó tysi ca lat temu, s wci aktualne, komentowane i uzupe niane albo gwa townie zwalczane. Najdawniejsi i najwa niejsi mistrzowie etyki to jej fundatorzy (rozdzia pierwszy cz ci drugiej). Dzie o tych fundatorów wyczerpuj co pozna ten, kto w przysz o ci wybierze si ze mn w podró w wiat cywilizacji. Koncepcje kontynuatorów, komentatorów, skandalistów i analityków my li etycznej (rozdzia y drugi i trzeci cz ci drugiej) b d potraktowane skrótowo**. S tu potrzebne dla ca o ci zagadnienia, aby kto, kto chce wybra si tylko w podró w wiat etyki, uzyska w miar kompletny obraz problematyki zwi zanej z moralnymi zasadami ludzkiego post powania. * Oczywi cie nie nauk w cis ym sensie empiryczn, lecz humanistyczn. ** Zagadnienia te s omówione ju w Podró y w wiat filozofii. 6
W w skim rozumieniu tylko zagadnienia omawiane w cz ci pierwszej s przedmiotem naukowej etyki. Cz druga to ju bardziej historia filozofii po czona z elementami religioznawstwa. Czym jest wi c cz trzecia? To swobodna debata, troch literacka, troch publicystyczna. Ale s to w a nie owe rozmowy o yciu, które Anio uzna za najwa niejsze. S dz, e mog najbardziej ciebie zainteresowa mój Wirtualny S uchaczu (Wirtualna S uchaczko). W ko cu to, co napisa em w cz ciach pierwszej i drugiej, to sam wcze niej przeczyta em w innych ksi kach. Jest to normalne i wcale nie przynosi wstydu przyznanie si do tego: humanistyka ywi si sama sob i tylko najwi ksi giganci umys u, stoj c na barkach poprzedników potrafi odrobin przesun poznawczy horyzont ludzko ci. Nieskromnie si przyznam, e takim gigantem nie jestem. Mimo to w cz ci trzeciej zawarte s moje opinie i rezultaty moich przemy- le ; nie b d si powo ywa na innych autorów ani robi przypisów. Zach cam ci do wspólnego roztrz sania etycznych dylematów. Prawid owe decyzje w spornych kwestiach i niejednoznacznych sytuacjach uczyni twoje ycie etycznym, a z ciebie warto- ciowego i porz dnego cz owieka. Wreszcie cz czwarta przedstawia wzory etyczne proponowane przez wspó czesn filozofi. Ta cz naszej podró y b dzie bardzo zwi z a, gdy zagadnienia te by y ju podejmowane, analogicznie jak w przypadku dokona mistrzów etyki. Na bardziej zainteresowanych (mam nadziej, e po inspiruj cej podró y b dzie ich bardzo wielu) czekaj prace filozofów wymienione w spisie Gdzie szuka dalszej wiedzy?. Czego si mo ecie spodziewa w tej intelektualnej podró y: wyk adu czy dyskusji? Jak rol zamierzam pe ni : moderatora debaty czy mistrza prezentuj cego swój punkt widzenia? Moderowanie jest trendy. Wiem jednak, e macie do moderatorów strachliwie ukrywaj cych swój punkt widzenia (gdy jego ujawnienie by oby dowodem nagannego autorytaryzmu). B d wi c przywo ywa kontrargumenty przeciw moim pogl dom, b d je przywo ywa uczciwie, gdy si tych kontrargumentów nie boj, ale nie b d tai, e bliska mi jest etyka oparta na zasadach chrze cija skich. Dlaczego dla zach ty nie zadeklaruj, e podzielana przeze mnie koncepcja etyki ma charakter po prostu humanistyczny? Nie zadeklaruj, gdy poj cie humanizmu jest bardzo ró nie rozumiane, wi c taka dekla- 7
racja, cho adnie brzmi, to niewiele znaczy. B dzie znacznie lepiej, gdy na ko cu podró y w wiat etyki oka e si, e nasze rozmowy o yciu pozwoli y ka demu z jej uczestników przybli y si do humanistycznego idea u: lepiej zrozumie, na czym polega godno osoby ludzkiej, dowiedzie si, w czym nale y poszukiwa szcz cia i sensu ycia, jak odró nia dobro od z a, wreszcie jak wykona swój obowi zek wobec siebie i innych. Ostatecznie chodzi o to, aby nie musie si wstydzi cho by przed samym sob.
I POJ CIA 9
Grecki przyimek meta oznacza w ród, po, przy. Tak przynajmniej twierdz znawcy antycznej greki. Wypada im uwierzy na s owo. St d metafizyka, czyli to, co nast puje po omówieniu zagadnie dotycz cych fizis, czyli natury. Metafizyka jest komentarzem do danego wyk adu o kosmosie i przyrodzie, wyja nia wst pne za o enia danej wizji wiata naturalnego. Analogiczna sytuacja dotyczy matematyki. O ile matematyka mówi nam, e dwa razy dwa jest cztery, to metamatematyka stawia pytanie, sk d to wiadomo i czy na pewno jest to prawda. I dalej: j zyk to narz dzie do opisu wiata, a metaj zyk to opis j zyka. A wi c: metaetyka to rozwa ania nad poj ciami u ywanymi w etyce, nad wa no ci jej twierdze, nad ich (ewentualnie) naukowym statusem, a tak e nad sposobem istnienia moralnego dobra i etycznych warto ci. Z poj ciami jest problem. Aby si precyzyjnie wypowiada, nale y je u ci li. Po d ugich deliberacjach okazuje si jednak, e poj cia pozostaj wci wieloznaczne. Wtedy jedni kapituluj i stwierdzaj, e ko, jaki jest, ka dy widzi *, albo konstruuj piramidalne definicje, które i tak mijaj istot rzeczy**. Bo z definicjami ju tak jest. Jako klasyczny, cho artobliwy, przyk ad trudno ci w ich formu owaniu mo na zacytowa wojskow definicj chlebaka: Chlebak, jak sama nazwa wskazuje, s u y do noszenia granatów. Po tym nieco sceptycznym ostrze eniu zag bijmy si w dziedzin metaetyki (lub ujmuj c rzecz nieco szerzej, w dziedzin wybranych elementów etyki fundamentalnej). * Co przywo a em ju w Podró y w wiat filozofii. ** Jak definicja karabinu przytoczona w Podró y w wiat politologii. 10
1. Etyka, czyli co...? Regu y gry na polu kultury? Wyja nienie etymologii ( ród os owu, j zykowego pochodzenia) poj etyka i moralno od ó my na pó niej. Tak samo powstrzymajmy si przed prób ich definiowania. Zaufajmy w asnej wst pnej wiedzy. Nikt z moich Wirtualnych S uchaczy nie przyby na t debat z g bokiego lasu (nazywanego przez filozofów stanem natury ); ka dy, kto do y ju cho by kilkunastu lat, niesie na swych barkach garb cywilizacji wype niony kulturowymi normami i ca ym systemem nakazów, zakazów i zbawiennych zalece dotycz cych dobrego post powania. Ów system spontanicznie nazywamy etyk lub moralno ci. I na razie na takim wst pnym etapie mo emy pozosta. A mo e by na tym etapie pozosta na sta e? Wystarczy, e musimy si do wymogów etyki stosowa, ale eby sobie nad statusem tych wymogów ama g ow, podczas gdy na wiecie, w tym krótkim yciu, jest tyle ciekawszych rzeczy do zrobienia, to ju chyba przesada! W a nie o to chodzi, by to krótkie ycie by o warto ciowe i udane. Czy jest co w ogóle bardziej istotnego? Etyka jest wa na jeszcze z drugiego, nie mniej istotnego, powodu. Etyka to regu y obowi zuj ce ludzi zaanga owanych w gr zwan kultur. Bez tych regu po- Natura i kultura 11
zostaje nam tylko natura. A w naturze ka dy gra tylko w to, w co wygrywa. adne zasady nie wyrównuj szans i nie zapewniaj bezpiecze stwa. Decyduj k y i pazury. Czy jeste na tyle biologicznie i witalnie* silny (silna), by o twoim przetrwaniu decydowa a jedynie zdolno do walki? W naturze uczestnicz ywio y i ro liny (nie wiadomie) oraz zwierz ta (instynktownie i w miar coraz wy szego szczebla gatunkowego rozwoju do pewnego stopnia wiadomie). W kulturze uczestnicz wy cznie ludzie, jako w pe ni wiadomi swego istnienia twórcy tej- e kultury. Musz wi c akceptowa regu y zwane etyk. Musz je wypracowa lub przyj od wy szego prawodawcy. Mo esz jednak podej do kultury w sposób naturalistyczny. Odrzuci za o enie, e cz owiek jest dzieckiem Boga, akceptuj cym tego Boga jako prawodawc i s dziego. Jest w twojej mocy uczyni nawet wi cej: mo esz nie tylko zaprzeczy istnieniu Boga, ale nawet odmówi cz owiekowi inteligencji i ja ni góruj cej jako ciowo nad zwierz tami. Wtedy cz owiek jedynie b dzie wiadomym swych czynów zwierz ciem. Jednak drapie nik jest zawsze niewinny; czyni to, co jest zgodne z jego instynktem. Cz owiek jest tak e drapie nikiem, ale nieusuwalnie odpowiedzialnym za swe czyny. Musi wi c nawet za dzia ania zgodne ze sw natur zda spraw przed s dem kultury (a wi c przed innymi lud mi, a mo e i przed Bogiem). Cz³owiek jest drapie nikiem odpowiedzialnym za swe czyny. Musi za dzia³ania zgodne ze sw¹ natur¹ zdaæ sprawê przed s¹dem kultury. Czyli nie uciekniesz przed wyzwaniami etyki. Nie uciekniesz nawet w mier, gdy warto ycia i prawo do zadawania mierci (sobie lub komu innemu) s tak e etycznymi problemami. Nauka czy system wiedzy? Czym jest etyka? Jest wiedz, uporz dkowanym zespo em pogl dów na tematy etyczne. Brzmi to g upio lub ( agodniej mówi c) banalnie? Analogicznie mas o jest porcj substancji o w a ciwo ciach ma- * Witalny ( ac. vita ycie) pe en yciowej energii (gr. energia zdolno do dzia ania). 12
lanych. Nikt powa ny takich truizmów (oczywisto ci) nie mówi. Czy aby na pewno? W naszej niby definicji mas a zast pmy substancje o w a- ciwo ciach ma lanych substancjami t uszczowymi o okre lonych parametrach i ju mamy definicj jak najbardziej naukow. A w niby definicji etyki? Zast pmy tematy etyczne zagadnieniami zwi zanymi z moralno ci, ogólnie przyj tymi w danym spo ecze stwie regu ami post powania, zestawem wzorców yciowych (te regu y i wzorce w sumie zwiemy etosem ). Mo ecie mi uwierzy, e w adnej ksi ce, napisanej przez najbardziej nawet utytu owanego autora, którego nikt nie mie pos dzi o pos ugiwanie si tautologiami*, nie znajdziecie cis ej definicji etyki. Tautologia ta b dzie tylko lepiej ukryta, nieraz tak dok adnie, e potrzeba d ugiego logicznego wywodu, aby j zdemaskowa. Nie znaczy to, by z niedoskona ymi definicjami si nie zapoznawa. Trzeba je czyta, rozwa a i znajdowa ich niedostatki. Wtedy wasza w asna definicja, stopniowo konstruowana w waszych g owach, nieraz trudna do zwerbalizowania (wys owienia**) b dzie coraz pe niejsza, coraz bli sza pochwycenia istoty rzeczy. Wró my do zagadnienia czy etyka jest wiedz, czyli uporz dkowanym zespo em pogl dów na dany temat, czy te jest nauk. Je eli kto wró y z kart, to zasady tego wró enia mog tworzy rozbudowany system wiedzy, ale przecie nikt nie nada wró biarstwu statusu nauki. A czy nada go etyce? Owszem, ale z jednym zastrze eniem. Etyka nie jest nauk w sensie pozytywistycznym lub scjentystycznym. Wytoczy em ci kie armaty: nauka w sensie pozytywistycznym. Ci z was, którzy towarzyszyli mi w podró y w wiat filozofii, s w uprzywilejowanej sytuacji. Jednak czy mo emy zostawi filozoficznych nowicjuszy ich w asnemu losowi? No to po kolei. Pozytywizm, jeden najwa niejszych kierunków filozofii wspó czesnej, zainicjowany w po owie XIX wieku, twierdzi, e wszelka warto ciowa wiedza ma podstawy empiryczne. Ka de twierdzenie naukowe musi wynika z danych do wiadczalnych. Ka da teoria musi przewidywa metody do wiadczalnego potwierdzenia (weryfikacji) lub zanegowania (falsyfikacji) Pozytywistyczny model nauki * Tautologia (gr. to auton logos ta sama wiedza); wypowied niewnosz ca nowej wiedzy ponad zawart ju w danym poj ciu, na przyk ad spada w dó, okr g e ko o, zabity na mier. Tautologii u ywamy nieraz wiadomie dla emocjonalnego efektu lub dla artu. ** ac. verbum s owo. 13
swoich twierdze. Kolejne udane do wiadczenie potwierdzaj ce (weryfikuj ce) umacnia dan teori, a cho by jedno do wiadczenie zaprzeczaj ce (falsyfikuj ce) ca kowicie j obala. Opis teorii, przebieg do wiadcze i ich wyniki musz by zapisane w sposób jednoznaczny, najlepiej matematyczny, umo liwiaj cy zrozumienie teorii przez wszystkich zainteresowanych (o ile tylko s do bystrzy na umy le i pilni, by poj definicje, twierdzenia, opisy obserwacji, obliczenia itd.). Teorii wielokrotnie zweryfikowanej i ani raz nie sfalsyfikowanej nikt nie mo e nie przyj do wiadomo ci. Dany problem uzyskuje (przynajmniej na danym etapie rozwoju nauki) jednoznaczne, powszechnie akceptowane rozstrzygni cie. Tak jest na terenie fizyki i dlatego fizyka jest uwa ana przez pozytywistów za wzorcowy model nauki. Podobne kryteria pewno ci, powszechnej komunikowalno ci i jednoznaczno ci wyników spe niaj tak e inne nauki przyrodnicze, na przyk ad biologia. Spór o nauki humanistyczne Ale co z takimi naukami jak historia, politologia, wiedza o sztuce i literaturze, teologia, a tak e filozofia i w jej ramach etyka? Pozytywi ci mówi krótko: to nie s nauki, ale w a nie systemy wiedzy, ciesz ce si wi kszym uznaniem i pe ni ce wa niejsz rol ni wró biarstwo lub obja nianie snów, lecz o tak samo w t ej podstawie metodologicznej. Historyk korzysta ze róde historycznych, politolog analizuje przemiany na arenie wewn trzpa stwowej lub mi dzynarodowej, historyk sztuki opisuje realne dzie a sztuki, teolog si ga do ksi g wi tych, eklezjalnych (ko cielnych) tradycji i prze y mistyków, filozof bazuje na osi gni ciach nauk szczegó owych, wi c wszyscy reprezentanci w tpliwych (dla pozytywisty) nauk korzystaj z danych empirycznych. Czyni to jednak niekonsekwentnie, dobieraj dane empiryczne przez pryzmat za o onej tezy, do wyników swych bada nie dochodz drog oblicze i z powodu subiektywnych ocen nie mog osi gn porozumienia w podstawowych sprawach. Nie da si twierdze historii, teologii lub filozofii (tak e etyki) jednoznacznie weryfikowa lub falsyfikowa. Nale y je wi c wykluczy z obszaru nauki. Niech im przys uguje miano sztuk, podczas gdy status nauk zarezerwujemy dla matematyki i przyrodoznawstwa 1. Taka praktyka wyst puje w ramach j zyka angielskiego: Scjentyzm filozofia, historia itp. to arts, a nauki matematyczno-przyrodnicze to sciences ( ac. scientia wiedza, umiej tno ). Od scientia pochodzi poj cie scjentyzmu, czyli entuzjastycznego zaufania do nauk przyrodniczych (fizyki, biologii) i ich praktycznych aplikacji (medy- 14
cyny, genetyki, informatyki, technologii wszelkiego rodzaju). Zdaniem scjentystów, wiat jest wy cznie materialny i doczesny, a cz owiek zorientowany jest w pe ni na tera niejszo i doskonalenie ycia codziennego w celu zwielokrotniania przyjemno ci i minimalizowania przykro- ci. Zreszt rozwój nauk zdaniem scjentystów lada chwila wyeliminuje z tego wiata jakikolwiek niedostatek i wszelkie cierpienie. Grzebanie si w przesz o ci (historia), rozwa ania na temat urojonego Boga (teologia), dywagacje na temat sensu ycia i zasad post powania (etyka) to wszystko pseudonauki, które maj warto o tyle, e pewnym ludziom ich uprawianie sprawia akurat intelektualn satysfakcj. Na szcz cie wielu filozofów zajmuj cych si metodologi i statusem nauk przysz o dyscyplinom humanistycznym z odsiecz. Wilhelm Dilthey* stwierdzi, e nie ma matematyczno-przyrodniczych nauk i humanistycznych pseudonauk, lecz s dwa odr bne i równowa ne obszary ludzkiej wiedzy: nauki o naturze i nauki o duchu**. Nauki o naturze maj za zadanie odkrywanie regu rz dz cych przyrod (sta ych i niezmiennych praw przyrody) w celu opanowania natury i pos ugiwania si ni dla dobra cz owieka. Nauki humanistyczne to rozwa ania o niepowtarzalnych wytworach ludzkiego ducha, o dobrach kultury, które trzeba opisa i zrozumie. Nauki przyrodnicze s pewne w swych wynikach i niew tpliwie praktycznie u yteczne. Nauki humanistyczne maj ustalenia sporne i wci dyskutowane, ale s wa ne w g boko ludzki sposób. Nie pomagaj wygodniej y, ale pomagaj nada yciu sens. Filozofia i etyka w pierwszym rz dzie spe niaj to zaszczytne zadanie. Nauki humanistyczne nie pomagaj¹ wygodniej yæ, ale pomagaj¹ nadaæ yciu sens. Nauki o naturze i nauki o duchu Teoria moralno ci czy sztuka ycia? Nie ma co d u ej kluczy, aby cie nie uznali tego ca ego gadania za ciemnianie bez efektu. Zakonotujcie sobie... Wezwania zakonotowa *** u ywam w szczególnie uro- Etyka jako teoria moralnoœci * O którym, przy okazji omawiania hermeneutyki, wspomnieli my w Podró y w wiat filozofii. ** Z niem. Geisteswissenschaften i Naturwissenschaften. *** ac. connotare wspó oznacza, zestawia istotne cechy. 15
czystych momentach, wi c prosz o skupienie. Zakonotujcie sobie, e w sko poj ta etyka to nauka o moralno ci, to teoria moralno ci, która obejmuje analiz poj z obszaru etyki, ustalenie skali moralnych warto ci i rozwa anie uwarunkowa wyst puj cych przy ich praktycznej realizacji 2. Etyka jako m¹droœæ yciowa W uj ciu szerszym, etyka to przepis na ycie, wykaz zalecanych zasad post powania, wyk ad m dro ci yciowej lub co najmniej wskazanie dróg jej poszukiwania. M dro ta jest nam potrzebna po to, aby nasze ycie by o sensowne i szcz liwe. Pierwsze za o enia etyki (w szerszym uj ciu) wynikaj ze wiatopogl du, s ufundowane w ramach religii lub filozofii, s silnymi przekonaniami. Je eli etyka jest recept na ycie, to najwybitniejszymi etykami (mistrzami etyki) byli fundatorzy i ich kontynuatorzy wskazani w cz - ci nast pnej. Wystarczy czyta dzie a przez tych mistrzów napisane lub zainspirowane ich nauczaniem i dzia a zgodnie ze wskazanymi tam wzorcami. Je eli za etyka jest nauk o moralno ci, to jej najpe niejszy wyk ad znajdziemy w dzie ach analityków, tak e przywo anych w cz ci nast pnej*. Je eli etyka jest recept¹ na ycie, to najwybitniejszymi mistrzami etyki s¹ fundatorzy wskazani w czêœci nastêpnej. * U ywam tu poj cia analitycy w znaczeniu szerszym ni wskazuj cym na reprezentantów filozofii analitycznej. 16
ETYKA w wê szym znaczeniu w szerszym znaczeniu Teoria moralnoœci Etyka fundamentalna Sztuka (dobrego) ycia Metaetyka Sprecyzowanie pojêæ i ocena ich sensownoœci Fundament œwiatopogl¹dowy (oparty na religii lub/i na filozofii) Aksjologia Ustalenie skali moralnych wartoœci Wyk³ad m¹droœci yciowej (powi¹zany z za³o eniami danej antropologii filozoficznej) Czym wi c etyka jest? Jednym i drugim. Cz owiek zainteresowany yciow m dro ci zwykle zaczyna od poznawania etyki w znaczeniu szerszym i dopiero pó niej systematyzuje sw wiedz, poznaj c fundamenty etyki w znaczeniu w szym. Je eli kto zetknie si z etyk dopiero w trakcie szkolnej lub uniwersyteckiej edukacji, ten zaczyna od w sko poj tej etyki i dowiaduje si, e tak zwana m dro yciowa to nienaukowe moralizatorstwo. Nie podzielam tej opinii. Pomimo ca ego szacunku, jaki ywi dla akademickich etyków, których prace sam z zainteresowaniem czyta em, nie s ysza em o nikim, kto zmieni by cokolwiek w swoim yciu po przestudiowaniu dzie a z dziedziny etyki teoretycznej. S ysza em za o wielu takich, którzy prze yli prze om duchowy po przeczytaniu dzie Seneki, w. Augustyna lub Pascala, nie wspominaj c o g bokim prze yciu, 17
jakie jest zawsze efektem przyswojenia sobie najbardziej pouczaj cych fragmentów Pisma wi tego*. Ko³o hermeneutyczne W humanistyce bliskie mi jest podej cie hermeneutyczne**, dlatego te wst pne rozwa ania na temat etyki zako cz odwo aniem do hermeneutycznego ko a. Owo ko o to ca okszta t naszej wiedzy na temat wiata, wiedzy uporz dkowanej w postaci kr gu. Ten kr g przypomina mi zabaw w poci g na weselu. Do czamy do korowodu: kto nas popycha (i równocze- nie podtrzymuje), my kogo popychamy (i podtrzymujemy) i dzi ki temu nikt si nie przewraca, poci g jedzie dalej a do upragnionej przerwy na jednego. Podobne zjawisko zachodzi w procesie poszerzania naszej wiedzy. Nowo poznawane zagadnienie (tu: poj cie etyki) w czamy do tego, co ju wiedzieli my wcze niej i co w sposób intuicyjny i zdroworozs dkowy uwa amy za powi zane z etyk (mówi c bardzo m drze: co jest wobec niej relewantne***). Nowo nabyta wiedza modyfikuje t wiedz, któr ju musieli my posiada (by poj to, co nabywamy), i uzdalnia nas do przyswajania sobie kolejnych zagadnie. Z logicznego punktu widzenia ju nie wiadomo, czy wnioskujemy z przes anek, czy modyfikujemy przes anki na podstawie wniosków, ale wa ne jest to, e coraz lepiej rozumiemy zagadnienie. To zagadnienie to podstawy, na których powinni my oprze nasze post powanie, aby poczucie naszej w asnej godno ci ulega o wzmocnieniu, a ycie, które prowadzimy, w ca o ciowym podsumowaniu mog o by uznane za sensowne i niezmarnowane. Metaetyka aksjologia Na razie zajmijmy si etyk w znaczeniu w szym, czyli teori moralno ci (lub etyk fundamentaln, jak chc jeszcze inni). Nawet je eli grozi nam powtarzanie si, to repetitio mater studiorum est. Nie znasz aciny? A wiesz, co to znaczy repetowa? Mater z czym ci si kojarzy? A studiorum? Wszystko ju est jasne? No to do dzie a. * G ównie Ksi ga Powtórzonego Prawa, Psalmy i ksi gi m dro ciowe oraz ca y Nowy Testament. Które ksi gi okre lamy mianem m dro ciowych? We z pó ki Bibli i przeczytaj wst p. ** Hermeneutyka: Podró w wiat filozofii. *** Ang. relevant odpowiedni, stosowny, odnosz cy si do. 18
W j zyku greckim etos to zagroda lub ogrodzone pastwisko. Byd u wolno si porusza odt d dot d, od p otu Etos do p otu. Wewn trz zagrody czeka odpowiednia strawa, tam te jest bezpiecznie. Wilki pozostaj na zewn trz. Analogicznie ludziom wolno dzia a w ramach regu akceptowanych przez spo eczno ; powinni te d y do celów dla tej spo eczno ci korzystnych, modelowa sw osobowo na sposób przez t spo eczno oczekiwany. amanie regu b dzie karane wyrzuceniem poza op otki. A tam czaj si drapie niki. Poj cie moralno wywodzi si od aci skiego mos obyczaj (w dope niaczu moris, w mianowniku liczby mnogiej mores). Skierowa kto kiedy do ciebie ostrze enie: naucz ci moresu? Oznacza o to zdecydowan ch skorygowania twego post powania, wskazania ci w a ciwych regu zachowania. Staro- ytni Rzymianie tak e narzekali na swoje czasy i jak zwykle na m ode pokolenie, a na widok (najcz ciej rzekomego) upadku starych dobrych zasad nieraz wykrzykiwali: O tempora, o mores co znaczy: co za czasy, co za obyczaje!. No wi c o ile etyka oznacza teoretyczne zasady w a ciwego post powania i zawiadywania w asnym yciem, to moralno wskazuje praktyczne regu y etycznie relewantnego* dzia ania. Jednak, prawd mówi c, to rozró nienie jest bardzo wzgl dne. Cz sto poj etyka i moralno u ywamy zamiennie, jako synonimów, czyli ró nych wyrazów oznaczaj cych (prawie) to samo. Je eli kogo lub siebie samego oskar amy o czyn nieetyczny lub niemoralny to w obu wypadkach mamy na my li negatywn kwalifikacj, wskazuj c naruszenie istotnego elementu skali etycznych warto ci. Moralnoœæ Etyka zasady w³aœciwego postêpowania (teoria) Moralnoœæ regu³y etycznego dzia³ania (praktyka) Oczywi cie mogliby my jeszcze d ugo rozprawia na temat zdefiniowania etyki i moralno ci: wyj od spontanicznego przedrozumienia tych poj, dokona ich szczegó owej analizy z zastosowaniem skomplikowanego aparatu logicznego i zako czy na nieco wzbogaconym rozumieniu (które od przedrozumienia w istocie niewiele si ró ni). Mogliby my zastosowa metodologiczne instrumentarium filozofii analitycznej i hermeneutyki, a i tak wróciliby- * Poznali my to poj cie, aby si nim pos ugiwa! 19
my do Sokratejskiego wiem, e nic nie wiem, tyle e na wy szym poziomie, okre lanym po acinie jako ignorantia docta, czyli niewiedza uczona. Ten wy szy poziom polega na tym, e jednak co wiem, nawet du o wiem, ale zdaj sobie spraw z tego, e moja wiedza jest wci daleka od matematycznej precyzji i niepozbawiona elementów intuicyjnych. Przed chwil powiedzia em, e czyn nieetyczny lub niemoralny to taki czyn, który naruszy istotny element skali etycznych (moralnych) warto ci. W a nie skala warto ci to fundament etyki fundamentalnej, a wi c fundament fundamentu. Przyj cie danej skali warto ci determinuje ( ci le okre la) ca y gmach etyki, tak samo, jak fundament budowli z cegie i betonu wyznacza jej in ynierskie za o enia. Dzia etyki traktuj cy o warto ciach* nazywamy aksjologi. Greckie aksioma to co cennego i pewnego Aksjologia ponad wszelk w tpliwo **. Mamy aksjomaty w matematyce. Wszyscy wiemy, czym s punkt, prosta i p aszczyzna. Nie definiujemy tych poj. Nie udowadniamy twierdzenia, e dwie proste nierównoleg e na jednej p aszczy nie przecinaj si w jednym punkcie. Wiemy, czym jest liczba naturalna (jeden, dwa ); definiowanie takich czynno ci jak dodawanie i odejmowanie by oby zabaw s owami, która nie poszerza naszej wiedzy. Biolog tak e wie, czym jest ycie (w zakresie umo liwiaj cym uprawianie tej dyscypliny wiedzy) na zasadzie aksjomatycznego pewnika, bo gdy próbuje ycie zdefiniowa wik a si w filozoficzne i empirycznie nierozstrzygalne dylematy. I tak samo jest w etyce. Wiemy, czym jest dobro i z o w ludzkim post powaniu, sens lub bezsens naszego ycia, wolno wyboru w asnego post powania i wynikaj ca z niego odpowiedzialno. Je eliby my tego nie wiedzieli, jakakolwiek etyka by aby niemo liwa. Nasza wiedza nie polega na umiej tno ci precyzyjnego zdefiniowania dobra, z a, sensu, odpowiedzialno ci, lecz stopniowym obja nianiu tych poj, cz sto w drodze rozwa ania etycznych dylematów. Pojêæ podstawowych nie definiujemy, lecz je objaœniamy. * Oczywi cie o warto ciach etycznych, bo s jeszcze warto ci estetyczne i inne. ** Gr. logos s owo, sens i nauka, a wi c aksjologia to nauka o warto ciach podstawowych. 20
Przy rozwa aniu jakiegokolwiek spójnego zestawu zalece yciowych zawsze zacz nale y od pytania, jakie warto ci s w nim postawione na czele, gdy ten czubek jest w a nie fundamentem. Gmach etyki jest wi c budowany z góry w dó. Je eli na szczycie postawimy wol Boga wyra on w przykazaniach i z tej naczelnej zasady b dziemy wywodzili wskazówki konkretnego dzia ania, uzyskamy zupe nie inne drzewko logiczne ni w przypadku postawienia na czele swojej w asnej przyjemno ci i ch ci u ycia bez baczenia na potrzeby i dobro innych. Ma e ga zki i listki w tym postulowanym drzewku to normy etyczne. Oczywi cie znamy tak e normy innego typu, na przyk ad normy techniczne. ruba musi mie gwint o danych wymiarach, bo inaczej nie da si skr ci razem odpowiednich (relewantnych) elementów i ca e urz dzenie nie b dzie dzia a. Albo co gorsza ulegnie awarii w czasie dzia ania, co dla u ytkownika mo e si przykro sko czy. Normy etyczne to te s takie rubki, które cz elementy naszej praktyki yciowej (aby ta praktyka w ogóle by a czym, co dzia a i nie wiedzie nas ku katastrofie). Propozycje wartoœci najwy szej: wola Boga w³asna przyjemnoœæ s³u ba ojczyÿnie osi¹gniêcia artystyczne osi¹gniêcia naukowe... 21
Drzewko etyki WARTOŒÆ NAJWY SZA NORMY POSTÊPOWANIA PRAKTYCZNE REGU Y Kulturowa gleba, z której wyrastamy, œwiat, w którym yjemy, i z którym musimy zawieraæ kompromisy Normy etyczne Normy potraktowane w ogólnym znaczeniu reguluj ludzkie post powanie w spo ecze stwie, dlatego nazywamy je normami spo ecznymi*. Najszerszy zakres maj normy obyczajowe: jak si ubra, jak pos ugiwa si no em i widelcem, kiedy mówi dzie dobry, a kiedy dobry wieczór. amanie tych norm sporadycznie i nie chc cy nie grozi wielkimi konsekwencjami, ale uparte ich ignorowanie mo e spowodowa wykluczenie z towarzy- * Nie jest to tautologiczna definicja, lecz geneza nazwy. 22
stwa, b d ce czym w rodzaju wygnania. A to powa na kara. Jednak czy ekscentryczne zachowanie, je eli nie krzywdzi innych i nie narusza ich praw, jest nieetyczne? Nie s dz. Z tego powodu w ramach norm spo ecznych wyró niamy w sz kategori bardziej restrykcyjnych norm etycznych. W razie ich nieprzestrzegania cz onkowie naszej rodziny, koledzy i kole anki z pracy lub szko y, wreszcie s siedzi powinni reagowa ostrzej (o ile sami nie s zdemoralizowani). Powinno si tak e odezwa nasze sumienie. Czynów nieetycznych powinni- my unika, za pope nione przeprosi, wynagrodzi szkody i pracowa nad sob, by wyeliminowa z e sk onno ci lub szkodliwe odruchy. Jakby równolegle do norm etycznych usytuowane s normy religijne. W ich ramach mo emy wyró ni dwa rodzaje: normy etyczne zagwarantowane dodatkowo autorytetem Boga i Ko cio a (szerzej: wspólnoty wyznawców) oraz normy ci le religijne, które dla osób niepodzielaj cych wymogów danej religii nie maj mocy wi cej. Do grupy pierwszej nale przykazania nie zabijaj lub nie kradnij, do drugiej obowi zek uczestniczenia w niedzielnej mszy wi tej. Najw sz grup norm s normy prawne, jedyne egzekwowane nie aprobat lub dezaprobat, perswazj lub wskazaniami sumienia, lecz si pozostaj c w dyspozycji w adzy pa stwowej. Zauwa my, e dla etyka problemem s normy etyczne (co ju sama nazwa wskazuje), ich dobór, zakres obowi zywania, problem winy spowodowany przez ich z amanie, za pozosta e typy norm tworz tylko kontekst i kulturowe t o dla danej praktyki etycznej. Inaczej wygl da ten problem w spo ecze stwie bardzo restrykcyjnym i religijnym, a inaczej w permisywnym*, przyzwalaj cym na polu nianie etycznego gorsetu. Jednak ca kiem tego gorsetu pozby si nie mo emy, o ile nie chcemy doprowadzi do rozpadu wszelkich wi zi spo ecznych. Bez systemu norm nie ma wiêzi spo³ecznych * ac. permissio pozwolenie. 23
NORMY SPO ECZNE Kontekst Normy obyczajowe z³amanie normy: czyn w niewielkim stopniu nieetyczny, dziwactwo egzekwuje: opinia spo³eczna, rodzina Przedmiot zainteresowania etyki Kontekst Normy etyczne z³amanie normy: czyn nieetyczny egzekwuje: jak wy ej Normy religijne z³amanie normy: grzech egzekwuje w porz¹dku nadprzyrodzonym: Bóg egzekwuje w porz¹dku doczesnym: wspólnota wyznawców Normy prawne z³amanie normy: wykroczenie, przestêpstwo egzekwuje: pañstwo (policja, prokuratura, s¹d) Wartoœæ etyczna Norma etyczna mówi, co cz owiek powinien. Zwraca uwag na warunki realizacji tej powinno ci. Jakby wewn trz normy ukrywa si warto etyczna. Warto to istotna tre tego, co powinno by zrealizowane. Norma to na przyk ad: Trzeba (powinno si ) dotrzymywa zobowi za, a warto to wzajemne zaufanie, bez którego ycie wspólnotowe i zachowanie zdrowia psychicznego jest prawie niemo liwe. A co znaczy trzeba lub powinno si? Kraina powinno ci to dalsza stacja w naszej podró y. Te rozró nienia mog nam si wydawa swoist scholastyk aksjologiczn, nie b d wi c ich kontynuowa, zwracam tylko uwag na wa no takich analiz, gdy ka dy, kto podejmie g bsze studia na polu etyki, z nimi si zetknie. Na pocz tku mojego monologu (który udaje rozmow ) powiedzia- em, e metaetyka to rozwa ania nad poj ciami u ywanymi w ety- 24
ce, nad wa no ci jej twierdze, nad ich naukowym statusem, a tak e nad sposobem istnienia moralnego dobra i etycznych warto ci. We w asnym mniemaniu awansowa em do grona klasyków, gdy cytuj sam siebie. Robi to po to, aby o czym wa nym nie zapomnie. Zastanówmy si nad tym naukowym statusem aksjologii, naukowym w ramach wskazanej powy ej naukowo ci przewidzianej dla nauk humanistycznych. Co to jest sensowno? To jest mówienie do rzeczy w sposób zrozumia y, logiczny, taki, który rozmówcy daje szans na wyra enie zgody lub sprzeciwu (bo problem jest tak wyartyku owany, e mo na z konkluzjami si zgodzi lub nie). Tak sensownie mo na rozmawia nawet o smoku wawelskim. Ja logicznie wypowiadam si, e smok mieszka niegdy pod Wawelem i p k z przepicia (wod ) w wyniku podst pu szewczyka Skuby, a ty twierdzisz, e to bajka, gdy smok nigdy nie istnia. Sensowna rozmowa? Na pewno. Ale jednak niespe niaj ca naukowych wymogów sensowno ci. Dlaczego? Bo przedmiot debaty (smok) jest nierealny. Tak wygl da problem sensowno ci norm, sensowno ci jako stwierdzenia ich obiektywnej wa no ci wraz z podaniem sposobu lub wr cz rozwa eniem mo no ci powszechnie obowi zuj cego uzasadnienia. Zdanie to jest nieco trudne. Tak ju niestety jest, e to, co analityczne, nie jest potoczne a wi c musi by trudne przy pierwszym czytaniu. No to przeczytaj jeszcze raz. A teraz kontynuujemy. Dla jednych takie normy s wa ne, dla innych inne, odmienne warto ci moralne zajmuj naczeln pozycj. Nawet je eli przyk ad ze smokiem nie jest w pe ni trafny, gdy nikt nie uwa a norm etycznych za zjaw z ba ni i ka dy zgadza si, e zasady post powania istniej realnie, to prawie wszyscy postrzegaj normy nieco inaczej, tak jak tego smoka, którego w rzeczywisto ci nikt nie widzia. No i od razu pojawia si problem realnego istnienia norm. Normy to nie krzes a, które s w pokoju lub ich nie ma. Normy to idee. Czy one istniej jako byty pomy lane w wiecie ducha w naszych umys ach lub Problem naukowej sensownoœci norm etycznych Problem realnego istnienia norm etycznych w Bogu, czy te w postulowanym przez Platona wiecie poza nasz doczesn jaskini *? A mo e podejdziemy do istnienia norm jako idei * Podró w wiat filozofii. 25
na sposób nominalistyczny Nie wiesz, co to jest nominalizm? To sprawd w encyklopedii lub s owniku filozoficznym, ale nie ucz si ca ego wyja nienia na pami, tylko wy ów istot rzeczy. A wi c ujmuj c istnienie norm na sposób nominalistyczny musimy stwierdzi, e istniej tylko konkretne przypadki z odziejstwa, niedogodno ci wynikaj ce z tego faktu w ka dym pojedynczym zdarzeniu, które ka de z osobna jest pot piane jako niekorzystne dla adu spo ecznego w ogóle i dla poszkodowanego w szczególno ci, a norma pot piaj ca kradzie to tylko ich uogólnienie. Analogicznie idea krzes a to uogólnienie cech wspólnych wszystkich zaobserwowanych krzese. Z normami etycznymi jest tak samo jak z liczbami i twierdzeniami matematycznymi. Niby nie istniej konkretnie, a maj realn moc obowi zuj c, która jest wi ksza ni cokolwiek z naszego wiata, co ma mierzaln obj to i wag. W praktycznym yciu z faktów wynikaj¹ powinnoœci. Jak ze zdañ o faktach mo na wnioskowaæ o wartoœciach i powinnoœciach? Problem realno ci norm, to problem ontologiczny (dotycz cy istnienia), a pozostaje nam jeszcze problem logiczny (dotycz cy prawid owego rozumowania): jak ze zda o faktach mo na wyci ga wnioski o warto ciach i powinno ciach? Czy od zdania kradzie pozbawia cz owieka nale nego mu mienia mo na bez my lowej luki doj do wniosków: kradzie jest z em oraz nie powinienem kra? Dwie cie pi dziesi t lat temu Dawid Hume stwierdzi, e nie mo na, i znaczna liczba filozofów do dzi podziela jego opini. Ja nie podzielam. Przy mniej rygorystycznym ujmowaniu zasady przyczynowo ci (dalszym od scjentystycznego wzoru naukowo ci) mo na i nale y przechodzi od stwierdze do norm, gdy z faktów w praktycznym yciu wynikaj powinno ci. Pozostaj c przy naszym przyk adzie: ad spo eczny jest faktem i zarazem pozytywn warto ci, wi c ka dy ma powinno go strzec (tak e przed z odziejami). Zdrowie jest równie warto ci, wi c chorych nale y leczy. I tak dalej (dalsze przyk ady formu ujemy sami). 26
PROBLEM SENSOWNOŒCI NORM ETYCZNYCH Sensownoœæ jako trwa³a wartoœæ poznawcza, mo liwa do uzgodnienia obiektywnego i interpersonalnego Nonkognitywizm Do zagadnienia norm nie stosuje siê kryterium prawda / fa³sz Kognitywizm Do zagadnienia norm stosuje siê kryterium prawda / fa³sz Normy ufundowane na silnych przekonaniach w ramach etosu (zasad obowi¹zuj¹cych w danym spo³eczeñstwie) Naturalizm Normy maj¹ce charakter instrumentalnych zasad wiod¹cych do szczêœcia, korzyœci, przyjemnoœci, poczucia spe³nienia. Wynikaj¹ z naturalnych potrzeb cz³owieka jako ywego organizmu d¹ ¹cego do zachowania ycia, przed³u enia gatunku, dominacji Rygoryzm yzm etyka obowi¹zku idea³ stoicki Intuicjonizm Etyka wynikaj¹ca z woli Bo ej, z porz¹dku sakralnego imperatyw kategoryczny wartoœci rozpoznane jako fenomeny logos idea dobra Dekalog dharma Normy zmienne (relatywizm etyczny) Normy czêœciowo zmienne (umiarkowany relatywizm etyczny) Normy niezmienne (etyka arbitralna) W j zyku aci skim cognitio to poznanie, st d kognitywizm, czyli postawa wyra aj ca zaufanie do ludzkich zdolno ci poznawczych, w tym przypadku wykorzystywanych na polu etyki. Kognitywi ci twierdz, e potrafi obroni status norm etycznych jako poj naukowo sensownych, których dane sformu owanie mo na kwalifikowa jako zgodne z obiektywn prawd lub z ni niezgodne. Nonkognitywi ci nie podzielaj tego przekonania. Zauwa, e nonkognitywizm jest etymologicznie zbli ony do poj cia agnostycyzm, które oznacza zupe n niemo no poznania czego i zaleca powstrzymanie si od wyra ania opinii na sporny temat. 27