76 DROGI lądowe, powietrzne, wodne 1 /2010
prof. nadzw. dr hab. inż. Wiesław Galor Akademia Morska w Szczecinie, Wydział Nawigacyjny Transport dr inż. Anna Galor Akademia Morska w Szczecinie, Wydział Inżynieryjno-Ekonomiczny Transportu TRANSPORT ŁADUNKÓW PONADGABARYTOWYCH wybrane zagadnienia Wraz z rozwojem gospodarki coraz więcej jest przesyłek, które ze względu na swe rozmiary, ciężar lub specyfikę przewozu wymagają indywidualnych rozwiązań transportowych. Niemal każda większa inwestycja wiąże się z koniecznością przemieszczania urządzeń i innych elementów o gabarytach przekraczających wymiary naczep czy kontenerów. Niestandardowe ładunki kreują niestandardowe problemy. Transport takich ładunków ma duże znaczenie dla rozwoju przemysłu, energetyki oraz infrastruktury. Transport ładunków ponadgabarytowych ma duży wpływ na rozwój gospodarczy każdego kraju, ale jest różnie zorganizowany w państwach regionu południowego Bałtyku. Rozwój wspólnej strategii, praktyk oraz stworzenie nowych zasad mogłoby podnieść konkurencyjność gospodarczą regionu południowej części Morza Bałtyckiego. Transport ładunków ponadgabarytowych jest zazwyczaj bardzo ważną częścią rozwoju każdego projektu infrastrukturalnego, więc powinien odbywać się bez zbędnej biurokracji, nieporozumień komunikacyjnych czy dodatkowych nakładów na infrastrukturę. Jednolity system mógłby podnieść konkurencyjność regionu Morza Bałtyckiego w energetyce, przemyśle oraz transporcie. Wymaga to analizy tras możliwości transportu z uwzględnieniem istniejących i planowanych korytarzy transportowych [1]. Mówiąc o transporcie ponadgabarytowym ładunków, mówi się o transporcie różnorodnych turbin, reaktorów, elementów konstrukcji, które są ważnymi elementami każdej inwestycji. Istotna jest również możliwość ograniczenia czasu, redukcja biurokracji oraz problemów infrastruktury. Projekt Oversize Baltic [7] w ramach unijnego projektu South Baltic może mieć wpływ na następujące działy gospodarki: Przemysł Projekty rozwoju przemysłowego będą mogły być łatwiej realizowane, zakres produkcji przemysłowej może być rozszerzany, a produkcja wielkich elementów może być wykonywana w dużej odległości od portów. Zmniejszyłoby to cenę dostępności oraz działalności transportu w regionie. Transport Otwarcie regionu Morza Bałtyckiego na towary ponadgabarytowe spowoduje wzrost konkurencyjności na globalnym rynku transportowym. Transport produktów ponadgabarytowych do Rosji, na Ukrainę czy do Kazachstanu mógłby się odbywać przez region południowego Bałtyku. Rozwój transportu ładunków ponadgabarytowych wpłynie znacząco na uregulowanie transportu i zapewni jego bezpieczeństwo. Energetyka Rozwój alternatywnych źródeł energii w regionie południowego Bałtyku jest znaczący. Energia DROGI lądowe, powietrzne, wodne 1 /2010 77
wiatrowa w ostatnich latach nabiera coraz większego znaczenia w tym regionie. Jej zastosowanie wymaga transportu ponadgabarytowych ładunków. Rozwój i rozprzestrzenianie się alternatywnych źródeł energii jest bezpośrednio związane z zagadnieniami transportu ładunków ponadgabarytowych. Należy tu również wspomnieć o planowanym rozwoju energetyki jądrowej w tym rejonie (plany budowy elektrowni w Niemczech, na Litwie, a także docelowo w Polsce). Ładunki ponadgabarytowe Ładunki ponadgabarytowe (inaczej nienormatywne, ponadnormatywne, ponadmetryczne) to ładunki, których przemieszczanie wymaga użycia specjalnych środków transportu i urządzeń przeładunkowych o udźwigu odpowiadającym ciężarowi ładunku [5]. Uwzględniając wymiary, ciężar oraz kształt ładunków ponadnormatywnych, można dokonać następującego podziału [5]: 1. Ładunki ponadgabarytowe zwykłe różnego rodzaju konstrukcje stalowe, niewielkich rozmiarów maszyny i urządzenia przemysłowe, maszyny robocze, niewielkie zbiorniki i wiele innych. Mają ciężar nieprzekraczający 25 ton, a ich wymiary nieznacznie przekraczają dopuszczalne normami parametry dla transportu drogowego, tzn. długość 15 16 m, szerokość 3,5 4,0 m oraz wysokość 3,0 3,5 m. Tego typu ładunki można przewozić zwykłymi zestawami drogowymi (ciągnik z naczepą bez plandeki), wyposażonymi w odpowiednie urządzenia do ich oznakowania i zabezpieczania; 2. Ładunki ponadgabarytowe specjalne należą do nich m.in. wielkich rozmiarów elementy komór spalania dla przemysłu energetycznego, elementy urządzeń dla górnictwa odkrywkowego, konstrukcje stalowe, zbiorniki dla przemysłu spożywczego i browarniczego. Ładunki te często, przy swoich dużych wymiarach, mają stosunkowo niewielką masę. Nie ma tu zatem negatywnego oddziaływania na infrastrukturę drogową, ale występują ograniczenia związane z jej parametrami. Zdarzają się bowiem ładunki o wymiarach dochodzących do 5 m długości, 7 m szerokości i 6 7 m wysokości; 3. Ładunki ciężkie do nich zalicza się maszyny i urządzenia dla budownictwa i drogownictwa, kotły, różnego rodzaju zbiorniki, obudowy urządzeń dla elektrowni, statki w częściach (sekcje, nadbudówki, pokrywy lukowe itp.); 4. Wagony kolejowe, wagony tramwajowe, a także całe linie technologiczne przeznaczone dla przemysłu metalurgicznego, samochodowego, chemicznego czy energetycznego. Masa tego rodzaju ładunków waha się najczęściej w granicach 70 100 ton; 5. Ładunki ciężkie o masie skupionej to urządzenia takie jak transformatory, generatory i turbiny. Charakteryzują się one dużym ciężarem w stosunku do objętości. To samo dotyczy przemysłowych pras czy wałów korbowych silników okrętowych. Niektóre z tych ładunków mogą ważyć 200 lub nawet 300 ton. Można je transportować drogą lądową, ale do ich przewozu muszą być użyte specjalne, wieloosiowe naczepy; 6. Ładunki przestrzenne do tej grupy ładunków zalicza się różnego rodzaju konstrukcje, przęsła mostów, wieże wiertnicze, dźwigi (stacjonarne i samobieżne), rury do rurociągów, suwnice portowe itp. Ciężar tych ładunków może wynosić np. 900 ton, a wysokość 40 m. Tego rodzaju ładunki nie mogą być przewożone drogą lądową, ale tylko morską, a niekiedy też rzeczną; 7. Ładunki długie należą do nich ładunki dla sektorów budownictwa i drogownictwa. Możemy do nich zaliczyć różnego rodzaju przęsła, filary, elementy suwnic czy też elektrowni wiatrowych. Innymi przykładami mogą być reaktory i kolumny dla przemysłu chemicznego oraz petrochemicznego. Długość tego rodzaju ładunków dochodzi do 40 60 m, przy innych wymiarach często nieodbiegających od normy. Przewozy ponadgabarytowe to kompleksowa obsługa transportowo-spedycyjna pojazdami z ładunkiem lub bez ładunku, o masie, naciskach osi lub wymiarach (długość, szerokość, wysokość) przekraczających dopuszczalne wielkości określone w przepisach o ruchu drogowym [10]. Przewozy te mogą odbywać się głównie drogą lądową (transport drogowy i kolejowy) oraz drogą wodną (transport śródlądowy i morski). Sporadycznie transport takich ładunków odbywa się drogą powietrzną (transport lotniczy). 78 DROGI lądowe, powietrzne, wodne 1 /2010
Transport Ryc. 1 Transport drogowy piasty elektrowni wiatrowej. DROGI lądowe, powietrzne, wodne 1 /2010 79
Ryc. 2 Transport kolejowy ładunku ponadnormatywnego 80 DROGI lądowe, powietrzne, wodne 1 /2010
Transport drogowy Rozpoznanie ładunku, sprawdzenie możliwości przewozowych oraz dobór pojazdów są pierwszymi czynnościami, od których trzeba rozpocząć analizę zagadnienia, jakim jest przewóz elektrowni wiatrowych. Przedsiębiorstwo zainteresowane takim zleceniem powinno być w stanie przewieźć chociaż połowę elementów jednej wieży, w tym również największe i najcięższe elementy. Przewóz pozostałej części elementów można zlecić innym przedsiębiorstwom transportowym. Następnie należy szczegółowo opracować optymalną trasę przejazdu. W procesie planowania trasy zwraca się uwagę na szerokość dróg, znaki i słupy przy drogach, wysokość i szerokość przejazdów pod wiaduktami i mostami, ronda, dozwolony nacisk pojazdu na nawierzchnię itd. Czasem odległość między punktem odbioru a przeznaczenia wynosi 100 km, ale dla przetransportowania danego elementu trzeba pokonać np. 300 km, bo konieczna jest jazda okrężną trasą. Uwarunkowane jest to wysokością wiaduktów i mostów (przeciętny most w Polsce ma prześwit 4,5 m), promieniem zakrętów dróg, trakcjami elektrycznymi, złym stanem dróg itp. Transporty muszą omijać odcinki remontowane. Często także pojawia się konieczność usuwania przeszkód drogowych takich jak np. znaki drogowe. Kolejnym problemem są ronda budowane w systemie dróg krajowych oraz azyle dla pieszych, czy też wysepki na możliwej trasie przejazdu, z wbudowanymi na stałe znakami drogowymi. Brakuje również szybkiej informacji o nośności i wysokości mostów i wiaduktów, wysokości estakad, o ograniczeniach na poszczególnych drogach. W rezultacie napotkanych utrudnień finalny odbiorca płaci więcej za transport i wydłuża się czas operacji przewozu. Ryc. 1 przedstawia przykład transportu drogowego elementu elektrowni wiatrowej [9]. wymagają nie tylko specjalistycznych wagonów, ale także specjalnych przygotowań organizacyjnych i logistycznych. Organizując transport, trzeba pomyśleć o dobraniu odpowiedniej trasy, specjalistycznym zestawie przewozowym, opracowaniu projektu załadunku i mocowania. Niezbędne są zezwolenia transportowe i ubezpieczenie ładunku. Nadawca nadzwyczajnej przesyłki powinien zawiadomić kolej co najmniej 30 dni przed jej nadaniem, a w komunikacji międzynarodowej co najmniej 60 dni. Przed przyjęciem do przewozu przesyłki kolej sprawdza (w obecności nadawcy), czy jest ona prawidłowo załadowana, umocowana i zabezpieczona. Ryc. 2 przedstawia transport kolejowy turbiny energetycznej [4]. Ryc. 3 Transport podstaw pod morskie elektrownie wiatrowe. Transport Transport kolejowy W transporcie kolejowym ładunki ponadnormatywne to takie, których nie można przewieźć bez naruszania skrajni, liczonej od torowiska. Są to semafory, budki dróżnika, znaki, nastawnie, krawędzie mostów itp. Na kolei najważniejsza jest wspomniana skrajnia. Specjalistyczne wagony przyjmują znacznie większy ciężar niż środki transportu drogowego. Mają one tyle osi, że rozkład obciążenia na torowisko jest do przyjęcia. Problemem staje się jednak długość wagonu z ładunkiem ponadgabarytowym (np. z generatorem ma on w sumie 70 m i nie zawsze mieści się na łukach torowiska [3]). Przewozy ładunków nadzwyczajnych odbywają się w oparciu o rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z 28 stycznia 2000 r. Przewóz musi być precyzyjnie przemyślany i przygotowany. Często przygotowanie takiego przewozu trwa kilka tygodni. Kolejowe przewozy ponadgabarytowe i nadzwyczajne, ze względu na swój kształt, rozmiar, masę, mocowanie oraz drogę przewozu, DROGI lądowe, powietrzne, wodne 1 /2010 81
82 DROGI lądowe, powietrzne, wodne 1 /2010
Transport morski W ogólnoświatowym transporcie morskim coraz częściej pojawiają się przewozy ładunków ponadgabarytowych (superciężkich i ciężkich). Obsługa tych nietypowych ładunków wymaga odpowiedniej infrastruktury portowej, a także umiejętności ludzi biorących czynny udział przy przeładunkach. Ponadto niezbędne jest zapewnienie odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa żeglugi podczas transportu tego typu ładunków, zwłaszcza na akwenach ograniczonych [2]. Obecnie towary o bardzo dużej wadze przeładowywane są w portach posiadających odpowiednie doświadczenie w tej materii, jak i właściwe wyposażenie. Ładunki superciężkie i ciężkie należą do grupy ładunków ponadgabarytowych i ciężkich, czyli takich, których wymiary lub waga, bądź też jedno i drugie, przekraczają standardowe parametry ładunków, co wymusza zastosowanie specjalistycznych jednostek transportowych oraz określonych technik przeładunkowych. O ładunku superciężkim mówimy wówczas, gdy jego waga sięga nawet do kilkudziesięciu tysięcy ton, a wymiary nawet do kilkuset metrów. Do tego typu ładunków zaliczyć można m.in. platformy wiertnicze i podstawy morskich siłowni wiatrowych. Takie parametry wymuszają indywidualne podejście w zakresie przeładunku. Bardzo istotnym aspektem związanym z możliwościami obsługi ładunków superciężkich i ciężkich przez dany port jest jego lokalizacja i właśnie ze względu na nią niektóre porty nie są w stanie przyjmować tych największych ładunków. Tylko bliskie sąsiedztwo portu z morzem pozwala na zaistnienie danego portu na rynku przeładunku ładunków superciężkich i ciężkich. Ładunki takie mogą być holowane do miejsca przeznaczenia na małych odległościach przez holowniki lub transportowane na duże odległości przez tzw. ciężarowce. Są to jednostki transportowe do przewozów ładunków ponadgabarytowych i ciężkich, w tym ładunków superciężkich i ciężkich [8]. Ryc. 3 przedstawia przykład transportu na barkach podstaw o wadze 1600 ton do farmy elektrowni wiatrowej w rejonie Rodsand (Dania) [6]. Podstawy te były produkowane w porcie Świnoujście w Basenie Atlantyckim. Interesujący może być fakt, iż przygotowanie betonowych podstaw odbywało się bezpośrednio na barkach zacumowanych do nabrzeża. Po zakończeniu cyklu produkcyjnego nastąpił proces transportu barek do miejsca posadowienia na dnie morskim. Do ich przeniesienia z barki na dno zastosowano dźwig pływający o odpowiedniej nośności. Podsumowanie Przy transporcie ładunków ponadgabarytowych występuje wiele problemów wynikających z : nietypowych własności ładunku (wymiarów, masy, zagrożenia) przewozów na znaczne odległości (w wielu przypadkach w relacjach globalnych) różnorodności środków transportu (wodnegomorskiego, śródlądowego), lądowego (drogowego, kolejowego) oraz powietrznego opracowania tras przewozu uwzględniającą istniejącą infrastrukturę transportową (środki transportu, dostępne trasy transportu) konieczności w wielu przepadkach opracowania zmian tej infrastruktury (przebudowy, budowy nowych elementów) Dlatego też powstała potrzeba podjęcia badań zmierzających do rozwiązania tych problemów, szczególnie w zakresie przewozów regionalnych i stąd w ramach unijnego projektu South Baltic znalazł się projekt Oversize Baltic, który w założeniu ma mieć wpływ na działy gospodarki związane z przemysłem, energetyką i transportem. Główne cele projektu Oversize Balic obejmują: 1. Rozwinięcie strategii transportu ładunków ponadgabarytowych, która podniesie atrakcyjność regionu południowego Bałtyku; 2. Rozwinięcie sieci informacyjnej usprawniającej transport ponadgabarytowy ładunków w regionie południowego Bałtyku (zintegrowany punkt informacyjno-kontrolny); 3. Rozwinięcie transportu ładunków ponadgabarytowych w regionie poprzez wyznaczanie szlaków, rozwój infrastruktury transportowej oraz zwiększanie efektywności transportu; 4. Przekształcenie transportu ładunku wielkogabarytowego w bardziej bezpieczna formę; 5. Poprawa handlowej i infrastrukturalnej współpracy rozwijających się regionów konkurujących na globalnym rynku usług transportowych. SUMMARY Oversize cargos include non-standard large and heavy indivisible cargos such as electric transformers, reactor vessels, wind mills, airplane fuselage or nuclear power plant- which is usually a part of advanced infrastructural high priority energy and technology projects. Oversize transport often needs to travel considerable distance; in many cases, national borders have to be crossed. Mainly this based on different kind of transport, often on sea transport. There are some problems to solve in case of such kind of transport. The paper presents the analysis of questions connected with oversize transport. Piśmiennictwo: 1. Galor A.: Salmonowicz H.: Bałtyckie otoczenie polskich portów morskich. Materiały V Konferencji Naukowej Porty Morskie 2005. Szczecin 2005. 2. Galor W.: Bezpieczeństwo żeglugi na akwenach ograniczonych budowlami hydrotechnicznymi, Wyd. FRWSM, Szczecin 2002. 3. Grześkowiak A.: Logistyka dla ponadgabarytów. Polska Gazeta Transportowa z dnia 22.12.2005. 4. Mincewicz J.: Trudne przewozy kolejowe. Polska Gazeta Transportowa z dnia 8.10.2008. 5. Neider J.: Transport międzynarodowy, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2008. 6. Nysted Offshorewindfarm at Rodsand. Per Aars Lee Presentation A/S. Danmark, 2007. 7. Oversize Baltic. 8. Serafin-Kowalska I.: Charakterystyka portu przystosowanego do obsługi ładunków super ciężkich i ciężkich. Materiały VII Konferencji Naukowej Porty Morskie 2007. Szczecin 2007. 9. Sobieraj N.: Transport ładunków ponadgabarytowych na przykładzie firmy Josef Buller GmbH & Co. KG. Praca dyplomowa inżynierska. Akademia Morska w Szczecinie, Szczecin 2009. 10. Ustawa z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (Dz. U. 2007.19.115 z dnia 27 lutego 2007 r.). Transport DROGI lądowe, powietrzne, wodne 1 /2010 83