Wszystkie materiały tworzone i przekazywane przez Wykładowców NPDN PROTOTO są chronione prawem autorskim i przeznaczone wyłącznie do użytku prywatnego. MATERIAŁY Z KURSU KWALIFIKACYJNEGO www.prototo.pl
Cele i zadania tyflopedagogiki. Podstawowe pojęcia. Charakterystyka uczniów z wadami wzroku.
Nauka o wychowaniu i kształceniu jednostek z wadami wzroku. Według definicji podręcznikowej: J. Doroszewska, Pedagogika specjalna, 1981, s.130.
pedagogika dzieci niewidomych i słabo widzących, stanowiąca jeden z działów pedagogiki specjalnej. nauka zajmująca się teorią i praktyką kształcenia i wychowania dzieci z uszkodzonym wzrokiem. Specyfika tej dyscypliny wiedzy polega na: częściowej adaptacji programu szkolnego, stosowaniu specjalnych lub zmodyfikowanych metod dydaktycznych, realizacji programu przez odpowiednio przygotowanych nauczycieli.
Pewien niewidzący od urodzenia zapytał widzącego od urodzenia jakiej barwy jest mleko? Widzący rzekł, mleko jest takiej barwy jak papier. A czy ta barwa szeleści jak papier? Widzący opowiedział jest biała jak zając bielak. Zapytał czy jest puszysta i miękka jak zając. Widzący powiedział, że,,nie biała barwa jest taka sama jak śnieg? Niewidzący zapytał czy jest zimna jak śnieg? Pomimo tych wszystkich porównań niewidzący nie mógł zrozumieć czym jest biała barwa. ( L. Tołstoj)
Bioterapia- w pedagogice socjalnej jest to metoda pracy terapeutycznej, polegająca na wykorzystaniu materiałów czytelniczych (także audiowizualnych ) do realizacji celów rewidalizacynych. Blindyzmy (ang. bind niewidomy) nieświadome lub wpół świadome odruchy osób niewidomych (szczególnie dzieci), dające im poczucie odprężenia, rozluźniająca napięcie emocjonalne itp.
Edukacja bilingwalna edukacja dwujęzyczna, w założeniu tyflopedagogicznym proces, w trakcie którego dziecko głuche nabywa w pierwszej kolejności umiejętności komunikowania się za pomocą języka migowego, zaś kolejno sięga po nauczanie języka obcego (fonicznego), poczynając od nauki pisania, a skończywszy na mowie. T
Niewidomy- osoba, która urodziła się z uszkodzonym analizatorem wzroku, bądź straciła wzrok w bardzo wczesnym dzieciństwie (i dlatego nie pamięta żadnych wrażeń wzrokowych, z których mógłby w dalszym życiu korzystać). Ociemniały- człowiek, który utracił wzrok w ciągu trwania życia i przed nabyciem niepełnosprawności zdobył wiele wrażeń wizualnych oraz osiągnął pewną sprawność fizyczną.
Mianem "niewidomy" zwykło się określać nie tylko osoby całkowicie niewidzące, lecz także ludzi, którzy zachowali tzw. szczątkowy wzrok (resztki wzrokowe). Osoby szczątkowo widzące, a nawet osoby, które zachowały jedynie poczucie światła, znajdują się w zupełnie inne] korzystniejszej sytuacji niż całkowicie niewidomi. Stopień zachowanych resztek wzrokowych może być bardzo różny, dla celów szkolnictwa specjalnego, przyznawania rent, korzystania z ulg i przywilejów przysługujących wyłącznie niewidomym musi być dokładnie określone pojęcie "ślepota" i termin "niewidomy". NIEWIDOMY ŚLEPOTA
Na II Międzynarodowym Kongresie Niewidomych w Paryżu w 1954 r. uchwalono międzynarodową definicję ślepoty. Za ślepotę uznaje się: 1) zupełny brak wzroku, 2) ostrość wzroku nie przekraczającą 3/eo lub 10/200 (Snellen) w lepszym oku przy zastosowaniu szkieł wyrównujących wadę wzroku, 3) ograniczenie pola widzenia do przestrzeni zawartej w 20. Liczba ułamkowa 10/20o jest wskaźnikiem z tablicy Snellena używanej przez lekarzy okulistów dla określenia ostrości wzroku i oznacza to samo, co liczba 3/eo, z tym że odpowiada nie metrom, lecz stopom (l stopa = 0,3048 metra). Wskaźnik 3/eo lub 10/2<>o odpowiada 0,05 normalnej ostrości wzroku.
Pierwszy punkt definicji nie wymaga wyjaśnień. Obejmuje wszystkich całkowicie niewidomych, zarówno niewidomych od urodzenia, jak też tych, którzy utracili wzrok w ciągu życia, czyli ociemniałych. Punkt drugi mówi o szczątkowo widzących określając, że za dotkniętych ślepotą należy uznać również tych wszystkich, którzy przy osłabieniu wzroku widzą z odległości nie większej niż 3 metry (liczba w liczniku), to co zdrowi widzą z odległości 60 metrów (liczbą w mianowniku). Kolejne rozwinięcie definicji nie dotyczy natomiast niewidzących na jedno oko przy zachowaniu pełnej lub prawie pełnej sprawności oka drugiego.
I. W USA za ślepotę uznaje się stan utraty wzroku w granicach od 0-20/200 ostrości wzroku lepszego oka, a jego niedowidzenie ostrość wzroku w granicach od 20/200-20/70. II. W Niemczech określa ślepotę jako stan utraty wzroku w granicach od 0-1/50 do 1/60. III. M. Grzegorzewska określa jako niewidomych określa osoby z resztkami wzroku, którzy posiadają ostrość wzroku w granicach do 1/25, a niedowidzących do ¼.
Anatomiczo - optyczne ( jakość optyczna siatkówki, stan refrakcji oka, pigmentacja) Fizjologiczne( pole widzenia, wrażliwość na barwy, akomodacja komórek, pobudliwość komórek wzrokowych, koordynacja ruchowa oczu, funkcję połączeń nerwowych), Psychologiczne (ogólny poziom intelektualny, zdolność koncentracji uwagi na bodźcach optycznych, pamięć wzrokową, męczliwość).
Ostrość widzenia Pole widzenia Jakość widzenia Wrażliwość na jaskrawe światło Rozróżnianie barw Wrażliwość na kontrast Jakość obrazu Inne specyficzne i niespecyficzne wartości wzrokowe (akomodacja, ruchomość)
Można je podzielić na trzy zasadnicze zespoły czynników etiologicznych: - dziedziczone i wrodzone (zniekształcenia, niedorozwój i degeneracja), - chorobowe (bakteryjne i alergie o nie znanym pochodzeniu), - traumatyczne (perforacje, uciski, uszkodzenia organu wzrokowego lub mózgu)
Niektóre czynniki powodujące uszkodzenia wzroku uległy z postępem medycyny znacznemu osłabieniu lub całkowitemu wyeliminowaniu, np. groźna choroba oczu jaglica nie jest w naszym kraju czynnikiem mającym znaczniejszy wpływ na wskaźnik wad wzroku.
Egipt Kraj Definicja ślepoty Liczba niewidomych na 100 000 mieszkańców Ostrość wzroku - 1/60 i mniej 400 Indie -,,- -,,- 500 Australia -,,- =1/20 i mniej 70 Kanada -,,- -,,- 146 Anglia i Walia -,,- -,,- 207 Włochy -,,- -,,- 100 Japonia -,,- =1/10 i mniej 200 Jugosławia -,,- -,,- 106,5 Nowa Zelandia -,,- -,,- 150 Szwajcaria -,,- -,,- 50-60 Hiszpania -,,- -,,- 90
Wspomniane dane dotyczyły ogółu populacji w wymienionych krajach. Częstotliwość wad wzroku u dzieci jest mniejsza niż wśród dorosłych. W krajach Europy Środkowej przyjmuje się wskaźnik dzieci niewidomych w granicach od 0,01 do 0,03%, a wskaźnik dzieci niedowidzących, wymagających specjalnej opieki pedagogicznej, w granicach od 0,04 0,2 %.
ma bardzo złożoną i delikatną budowę składa się on z gałek ocznych wraz z mięśniami, umożliwiającymi ich ruchy oraz nerwów wzrokowych, łączących je z odpowiednią partią komórek nerwowych, zlokalizowaną w płacie potylicznym kory mózgowej, zwaną ośrodkiem wzrokowym. Zakończenia nerwów wzrokowych znajdujące się w siatkówce na dnie oka stanowią receptory wzrokowe. Są to tzw. czopki i pręciki, czyli wyspecjalizowane komórki światłoczułe, reagujące na bodźce wzrokowe, którymi są fale elektromagnetyczne, czyli światło.
CZĘŚĆ FIZIOLOGIC ZNĄ czyli widzenie oraz część psychologiczną, czyli percepcję wzrokową. Na tę pierwszą składają się: czynności motoryczne gałek ocznych, czynności optyczne, czynności wzrokowe. CZĘŚĆ PSYCHOLOGICZNA - wzrokowe czynności percepcyjne (spostrzeganie wzrokowe). -Tak jak każdy inny narząd organizmu, również narząd wzroku i jego czynności mogą ulec uszkodzeniu na skutek działania różnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych. W wyniku takiego uszkodzenia może nastąpić częściowe lub całkowite zniesienie czynności wzrokowych, czyli słabowzroczność lub ślepota. -Czynności motoryczne gałek ocznych, to ich zadaniem jest: ukierunkowanie gałek ocznych na odpowiedni przedmiot i zatrzymanie się na nim, czyli fiksacja skierowanie obu gałek w ten sam punkt lub na ten sam przedmiot, czyli konwergencja lub zbieżność. -
- Czynności motoryczne gałek ocznych - ich zadaniem jest: ukierunkowanie gałek ocznych na odpowiedni przedmiot i zatrzymanie się na nim, czyli fiksacja; skierowanie obu gałek w ten sam punkt lub na ten sam przedmiot, czyli konwergencja lub zbieżność. -Przenoszenie wzroku dla odszukania konkretnego przedmiotu oraz śledzenie wzrokiem za przedmiotem znajdującym się w ruchu.
Zez - charakteryzuje się nieprawidłowym ustawieniem gałek ocznych, uniemożliwiającym konwergencję i powodującym widzenie zdwojone; obrazy obu oczu nie nakładają się na siebie i powstają dwa oddzielne obrazy. Oczopląs jest zaburzeniem polegającym na trudnych do kontrolowania, mimowolnych i rytmicznych drganiach gałek ocznych, uniemożliwiającym fiksację. Może on towarzyszyć niektórym schorzeniom wzroku, jak bielactwo (albinizm), zaćma wrodzona lub schorzenia rogówki. Lekkie drganie gałek ocznych jest zjawiskiem normalnym. Jeśli jest ono jednak nadmierne, wówczas uniemożliwia utrzymanie wzroku przez określony czas na oglądanym przedmiocie, co np. utrudnia czytanie.
jest skupianie i skierowanie wpadającej do gałki ocznej wiązki promieni świetlnych na plamkę żółtą, znajdującą się w środku siatkówki, gdzie jest największa liczba czopków. Widzenie tą częścią siatkówki jest najlepsze, najwyraźniejsze i najdokładniejsze. Skupianie i skierowanie promieni świetlnych na plamkę żółtą odbywa się dzięki odpowiedniemu ich załamaniu przez rogówkę, soczewkę i ciałko szkliste, tworzące układ optyczny oka. Zaburzenie tych czynności występuje przy zaćmie (katarakcie) czyli zmętnieniu soczewki, bielmie czyli zmętnieniu rogówki, powodujących utrudnienie dostępu promieni świetlnych do gałki ocznej oraz przy wadach wzroku takich, jak krótkowzroczność, dalekowzroczność i astygmatyzm (niezborność).
Krótkowzroczność i dalekowzroczność jest wynikiem nieprawidłowego funkcjonowania soczewki lub nieprawidłowej budowy gałek ocznych. Wówczas promienie wpadające do gałek ocznych skupiają się przed lub poza plamką żółtą. Jeśli są to wady mniejszego stopnia, można je poprawić za pomocą szkieł korekcyjnych (okularów). U wielu dzieci nie można jednak tego uczynić i w związku z tym mają one znaczne ograniczenia wzrokowe. Trzecim rodzajem wad wzroku jest astygmatyzm polegający na nierównomiernym załamywaniu promieni świetlnych przez rogówkę lub soczewkę na skutek czego powstają zniekształcone obrazy przedmiotów. Wadę tę można również wyrównać przez noszenie odpowiednich szkieł korekcyjnych.
Czynności wzrokowe polegają one na reagowaniu receptorów wzrokowych (czopków i pręcików) na bodźce świetlne oraz na przekazaniu pobudzeń przez nerwy i szlaki nerwowe do ośrodka wzrokowego w korze mózgowej, gdzie powstają obrazy oglądanych przedmiotów i zjawisk. Widzenie centralne (środkowe), dzięki niemu człowiek widzi w sposób wyraźny przedmioty, zwłaszcza małe i bardzo małe oraz małe fragmenty większych przedmiotów. Jest to widzenie plamką żółtą za pomocą czopków. Sprawność widzenia centralnego mierzy się ostrością wzroku. Bada się ją za pomocą specjalnych metod okulistycznych (optometrycznych). Pozwalają one ustalić na ile zachowana ostrość wzroku jest obniżona w stosunku do normalnej.
Zwykle lekarze okuliści lub inni specjaliści przeprowadzający badania określają stopień tego obniżenia w postaci ułamka zwykłego lub dziesiętnego. I tak ułamek 1/20 lub 3/60 (0,05) oznacza, że ostrość ta została 20-krotnie obniżona lub że dziecko zachowało zaledwie 5% normalnej ostrości wzroku. Dzieci, które zachowały 5% lub mniej normalnej ostrości wzroku, z medycznego punktu widzenia zaliczane są do dzieci niewidomych z resztkami wzroku.
Natomiast dzieci z ostrością wzroku pomiędzy 1/20 a 1/4 (0,05 a 0,25) lub nawet, jak niektórzy przyjmują, 1/3 (0,3) zaliczane są do dzieci słabo widzących. Są to dzieci, u których ostrość wzroku została obniżona co najmniej trzykrotnie. Dzieci, których widzenie centralne zostało zupełnie zniszczone, są oczywiście dziećmi całkowicie niewidomymi.
Występuje przede wszystkim przy schorzeniach siatkówki, np. przy tzw. mroczku centralnym, polegającym na zwyrodnieniu plamki żółtej i najbliższych okolic, przy schorzeniu i zaniku nerwów wzrokowych, zaćmie, wysokiej krótkowzroczności i dalekowzroczności, których nie można w pełni wyrównać za pomocą szkieł korekcyjnych oraz bielmie.
Widzenie obwodowe, dzięki któremu człowiek widzi duże przedmioty, znajdujące się w ruchu i zjawiska. Jest to widzenie całą siatkówką, a więc również za pomocą pręcików, rozmieszczonych poza plamką żółtą. Jest ono mniej dokładne i mniej wyraźne. Zapewnia ono także człowiekowi orientację w przestrzeni, co jest szczególnie istotne dla samodzielnego poruszania się i wykonywania różnych czynności praktycznych.
rozpoczyna się od 30 stopni do 20 stopnii. Jeśli osiąga ono poziom 5 stopni, wówczas uważane je za głębokie. Stopniowe koncentryczne zawężanie się pola widzenia, na skutek trwania procesów chorobowych, prowadzi z reguły do widzenia lunetowego, czyli widzenia bardzo małego fragmentu przestrzeni (patrzenia jak przez dziurkę od klucza lub rurę).
Obok koncentrycznego ograniczenia pola widzenia mogą także wystąpić inne jego uszkodzenia, jak widzenie połowiczne - wypadnięcie połowy (po lewej lub prawej stronie) pola widzenia oraz mroczki rozsiane, czyli wypadnięcie pewnych jego części o różnej wielkości i kształcie (ciemne plamki w polu widzenia). Ubytki pola widzenia występują przy: barwnikowym zwyrodnieniu siatkówki, uszkodzeniu szlaków wzrokowych i kory mózgowej, odwarstwieniu siatkówki masywnych krwotokach do ciałka szklistego, zmianach w siatkówce spowodowanych cukrzycą itp.
Widzenie stereoskopowe - widzenie obuoczne, które zapewnia człowiekowi widzenie przedmiotów jako brył oraz przestrzeni jako głębi. Istotę spostrzegania przestrzeni stanowi jej perspektywiczny obraz. Brak widzenia obuocznego występuje przede wszystkim u dzieci jednoocznych. Ponadto zaburzenie tej czynności wzroku występuje w przypadku uszkodzenia czynności motorycznych gałek ocznych, które uniemożliwia skierowanie obu oczu w ten sam punkt i powoduje widzenie zdwojone. Ma to miejsce przy wspomnianym już zezie. W przypadku nie leczenia zeza ostrość wzroku oka zezującego ulega na ogół znacznemu obniżeniu do całkowitego jego wyłączenia z procesu widzenia. Podobne zjawisko może wystąpić przy dwóch różnych zaburzeniach obu oczu oraz przy bardzo wysokiej nadwzroczności.
człowiek widzi rzeczywistość w różnorakich barwach. Normalne oko ludzkie jest zdolne odróżnić barwy neutralne czyli barwę białą i czarną oraz liczne odcienie szarości oraz barwy podstawowe - czerwoną, zieloną i niebieską. Jest ono zdolne rozróżnić około 160 odcieni różnych barw, będących mieszaniną barw neutralnych i podstawowych.
występuje zwykle przy zmianach w centralnej części siatkówki, a więc może towarzyszyć obniżeniu ostrości wzroku. Dzieci dotknięte tym zaburzeniem mogą całkowicie nie widzieć, lub gorzej widzieć niektóre barwy np. czerwoną, zieloną lub niebieską, widzieć tylko barwy neutralne itp. Od zaburzeń widzenia barw związanych z określonym schorzeniem oczu, należy odróżnić daltonizm, czyli wrodzone zaburzenie widzenia barw bez specjalnego zaburzenia innych czynności wzrokowych, a więc ostrości wzroku. Występuje ono u około 8% mężczyzn i 0,5% kobiet.
widzenie w słabych warunkach świetlnych, które występują o zmroku lub przy słabym oświetleniu pomieszczenia. W takich warunkach widzenie odbywa się dzięki aktywizacji pręcików. zaburzenie widzenia zmierzchowego, związane z uszkodzeniem pręcików, określane jest jako zmierzchowa lub kurza ślepota. występuje ono w przypadkach zaburzenia widzenia obwodowego, np. w przypadku barwnikowego zwyrodnienia siatkówki.
Ich zadaniem jest analiza, synteza i interpretacja obrazów przekazanych z siatkówki przez nerwy wzrokowe do ośrodka wzrokowego w korze mózgowej. W wyniku tych czynności powstają wrażenia wzrokowe i spostrzeżenia przedmiotów i zjawisk z otaczającej rzeczywistości. Ich dysfunkcja następuje przede wszystkim w przypadku uszkodzenia kory mózgowej.
Czynniki genetyczny - gdy ślepota lub słabowzroczność jest przekazana dziecku dziedzicznie przez rodziców w drodze przekazu uszkodzonych genów. Ma to miejsce w przypadku dziedzicznej zaćmy (katarakty), dziedzicznego zaniku nerwu wzrokowego, dziedzicznej wysokiej krótkowzroczności.
gdy uszkodzenie wzroku powstaje w okresie płodowym i spowodowane jest głównie chorobami matki w okresie ciąży. Bardzo niebezpieczne dla płodu są takie choroby przyszłej matki, jak np. kiła, odra, różyczka czy toksoplazmoza (zakażenie pasożytnicze). Ponadto różnego rodzaju zatrucia w okresie ciąży mogą także zakończyć się uszkodzeniem wzroku nienarodzonego dziecka. Do szkodliwych dla płodu czynników należy także spożywanie alkoholu przez kobietę ciężarną. W tym miejscu trzeba także wspomnieć o wcześniactwie dziecka. W wyniku przebywania w inkubatorze przez dłuższy czas wzrok dziecka może ulec także uszkodzeniu.
które mogą wystąpić po urodzeniu się dziecka oraz w późniejszym okresie życia: jaskra, zaćma, jaglica, nowotwory oka, barwnikowe zwyrodnienie siatkówki. Choroby ogólne również mogą powodować uszkodzenie narządu wzroku. Można tu wymienić: cukrzycę, gruźlicę, choroby weneryczne, zapalenie opon mózgowych i mózgu, guz mózgu, albinizm (bielactwo) itp. Choroby oczu może też spowodować niewłaściwa dieta, a zwłaszcza pożywienie pozbawione witaminy A.
Katarakta czyli zaćma są najczęściej na świecie przyczyną ślepoty, zwłaszcza w krajach afrykańskich i azjatyckich. Przyczyn zmętnienia soczewki może być wiele. Oprócz skłonności dziedziczonych, w krajach przemysłowych powodem katarakty jest wiek. W Afryce i Azji sposób odżywiania się i przemiana materii. Zaćma może być leczona operacyjnie. 13,8 milionów ludzi na świecie z jej powodów traci wzrok. Jest to staranne zbadanie elementów budowy oka; decyduje o zastosowaniu zabiegów farmakologicznych i chirurgicznych.
całkowicie niewidomi, niewidomi z resztkami wzroku (szczątkowo widzące), słabo widzące. z uszkodzonym wzrokiem od urodzenia lub od wczesnego dzieciństwa, całkowicie lub częściowo ociemniali
Znaczna część dzieci niewidomych i słabo widzących posiada dodatkowe niepełnosprawności, a więc mogą one być głuchoniewidome, umysłowo upośledzone (z niepełnosprawnością intelektualną) lub posiadać określone schorzenia wewnętrzne (np. cukrzycę).
Ponad 80% informacji jest odbieranych właśnie za pośrednictwem wzroku. Podobnie przy wszelkiego rodzaju działaniach praktycznych wzrok pełni podstawową rolę dzięki tzw. koordynacji wzrokoworuchowej współdziałaniu zmysłu ruchu i zmysłu wzroku. Pozostałe zmysły pełnią natomiast drugorzędną rolę, np. słuch, jako drugi w hierarchii ważności zmysłów w życiu człowieka, ma tylko 11% swego udziału w zdobywaniu informacji, a inne zmysły w granicach 1% do 3,5%.
1. Techniki wzrokowe z dominującym udziałem wzroku i pomocniczym udziałem pozostałych zmysłów. Takie techniki stosują osoby o pełnosprawnym wzroku. 2. Techniki wzrokowo-słuchowo-dotykowe stosowane w przypadku, gdy normalne relacje między wzrokiem a pozostałymi zmysłami ulegają zmianie, a więc gdy dominacja wzroku zostaje zmniejszona na korzyść pozostałych zmysłów. Ma to miejsce wówczas, gdy sprawność wzroku zostaje w pewnym stopniu ograniczona, np. w przypadku słabowzroczności. W technikach tych wzrok spełnia nadal swoją dominującą rolę, lecz udział słuchu i dotyku wzrasta.
3. Techniki dotykowo-słuchowo-wzrokowe, które stosuje się w przypadku znacznego obniżenia sprawności funkcjonowania wzroku. Wówczas dominującymi zmysłami są dotyk i słuch, a rola szczątkowego wzroku pełni rolę pomocniczą. Jest to odwrotna sytuacja niż w przypadku technik wzrokowosłuchowo-dotykowych właściwych osobom pełnosprawnym i słabo widzącym. 4. Techniki dotykowo-słuchowe lub techniki bezwzrokowe, stosowane bez jakiegokolwiek udziału wzroku.
Osoby całkowicie niewidome stosują we wszystkich sytuacjach techniki bezwzrokowe. Pozostałe natomiast grupy dzieci z uszkodzonym wzrokiem mogą i często muszą stosować w zależności od sytuacji różne techniki. Osoby niewidome z resztkami wzroku w niektórych sytuacjach mogą stosować techniki dotykowosłuchowo-wzrokowe, a w innych techniki bezwzrokowe. Na przykład dla ogólnej orientacji w przestrzeni mogą one wykorzystywać zachowane resztki wzroku, lecz dla bardziej dokładnego poznawania przedmiotów, ludzi i zjawisk muszą stosować techniki oparte głównie na pozostałych zmysłach. OSOBY CAŁKOWICIE NIEWIDOME OSOBY NIEWIDOME Z RESZTKAMI WZROKU
OSOBY SŁABOWIDZĄCE w zależności od sytuacji i aktualnych warunków stosują zarówno techniki właściwe osobom w pełni widzącym, jak i typowe dla niewidomych. Pedagog zdawał sobie sprawę z tego, że dziecko z uszkodzonym wzrokiem posługuje się odmiennymi technikami w różnych sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych. Sposób funkcjonowania dziecka wyznacza bowiem jego potrzeby i określa warunki, jakie należy mu stworzyć, aby mogło skutecznie realizować program nauczania.
nie reagują na żadne bodźce wzrokowe. Wyjątek w tej grupie stanowią osoby, które zachowały tzw. poczucie światła. Potrafią one jedynie rozróżniać dzień i noc lub zapalone światło wieczorem w pomieszczeniu. Struktura poznania u dzieci niewidomych ma więc głównie charakter dotykowo-słuchowy. W przypadku dzieci niewidomych od urodzenia pozbawiona jest ona całkowicie wyobrażeń wzrokowych. Ponieważ w poznawaniu przedmiotów, ludzi i zjawisk dzieci całkowicie niewidome opierają się głównie na zmyśle dotyku i słuchu, ich spostrzeżenia odzwierciedlają tylko takie cechy rzeczywistości, które odbierane są przez te zmysły. Obrazy przedmiotów, ludzi i zjawisk pozbawione są więc elementów, które rejestruje zmysł wzroku, a więc światła i barwy. Również przy wykonywaniu różnych czynności praktycznych osoby całkowicie niewidome wykorzystują dotyk i słuch, a tylko niekiedy pozostałe zmysły. Dotyczy to na przykład orientacji przestrzennej i poruszania się. Do samodzielnego chodzenia używają białej laski. Naukę w tym zakresie trzeba rozpocząć jak najwcześniej. Niektórzy autorzy podkreślają, że powinna ona być zapoczątkowana już w okresie przedszkolnym.
Z powodu braku koordynacji wzrokowo-ruchowej, mogą pojawić się zaburzenia w rozwoju motorycznym. Wiele z tych dzieci ma nieprawidłowo rozwinięty aparat motoryczny, charakteryzujący się licznymi wadami postawy (kręgosłupa), znacznymi opóźnieniami w rozwoju manipulacji i lokomocji oraz mniejszą ogólną aktywnością motoryczną. Bardzo często można spotkać u nich tzw. blindyzmy, przejawiające się w częstym wykonywaniu pewnych stereotypowych, bezcelowych ruchów i czynności, jak np. kręcenie się w kółko, kiwanie się, podskakiwanie, uciskanie gałek ocznych, chodzenie na sztywnych nogach, mrużenie powiek itp.
nazywane też szczątkowo widzącymi, zachowały wprawdzie pewne możliwości wzrokowe, lecz możliwości te nie przedstawiają w praktyce większej wartości i w konkretnym przypadku posiadane przez dane dziecko resztki wzroku trzeba oceniać indywidualnie. Z reguły resztki te pozwalają jedynie na spostrzeganie ogólnej sylwetki dużych przedmiotów i ich kształtów. Ma to miejsce zazwyczaj tylko wówczas, gdy oglądany przedmiot znajduje się w pobliżu dziecka szczątkowo widzącego i to przy odpowiednim oświetleniu. Oczywiście taki obraz jest ogólny, niewyraźny, fragmentaryczny, z nieokreśloną barwą, nie ujmujący szczegółów ani jego przestrzennego stosunku do innych przedmiotów.
W rzeczywistości nie opierają poznania przedmiotów wyłącznie na wzroku. Wręcz przeciwnie, w celu dokładnego poznania posługują się dotykiem i słuchem, a więc technikami bezwzrokowymi. Poznawanie za pomocą resztek wzroku daje im tylko pewne ogólne ramy lub pełni tylko rolę uzupełniającą i wspomagającą oglądanie za pośrednictwem innych zmysłów. Struktura poznania zmysłowego u tej grupy dzieci ma więc charakter dotykowo-słuchowo-wzrokowy, czyli dominują w niej wyobrażenia dotykowe i słuchowe. Dzieci zaliczone do tej grupy posiadają jednak elementarne wyobrażenia wzrokowe, jak wyobrażenia światła, elementarne wzrokowe pojęcia przestrzenne (wielkość, kształt), a także wrażenia barwy. U niektórych z tych dzieci można uzyskać poprawę wzrokowych czynności percepcyjnych - spostrzegania wzrokowego - przez wprowadzenie odpowiednich ćwiczeń oraz zastosowanie pomocy optycznych.
Jeśli jednak chodzi o orientację w przestrzeni, która odgrywa ważną rolę w poruszaniu się i wykonywaniu różnych czynności, to zachowane resztki wzroku będą zawsze dominować nad pozostałymi zmysłami i dostarczać dziecku pewnych informacji, dotyczących miejsca, w którym się znajduje lub porusza. Nie można jednak zbytnio przeceniać resztek wzroku u tej grupy dzieci. Obraz przedmiotów i zjawisk występujących w danej przestrzeni, jaki rejestruje szczątkowy wzrok, jest dalece niewystarczający. Zazwyczaj sygnalizuje on tylko dziecku przeszkody na drodze i to wyłącznie z bardzo bliskiej odległości. Stąd dzieci te mają duże trudności w samodzielnym poruszaniu się i dlatego powinny nauczyć się posługiwania białą laską tak samo jak dzieci całkowicie niewidome. Umiejętność ta może okazać się im szczególnie potrzebna w trudniejszym terenie i w niesprzyjających warunkach świetlnych, np. o zmroku, w słabo oświetlonej przestrzeni itp.
mają także wiele trudności przy wykonywaniu różnych czynności praktycznych, wymagających nie tylko wzrokowej orientacji, lecz także wizualnego kierowania i kontrolowania ich przebiegiem. Zwykle resztki wzroku są niewystarczające do spełniania tych dwóch ostatnich funkcji. Stąd omawiana grupa dzieci musi nauczyć się wykonywania wielu zadań, zwłaszcza czynności dnia codziennego, techniką bezwzrokową lub dotykowo-słuchowo-wzrokową. U dzieci szczątkowo widzących obserwuje się często tendencję do zbytniej koncentracji uwagi na bodźcach wzrokowych, chociaż nie zawsze przedstawiają one dla nich większą wartość. Jest to tendencja niekorzystna, gdyż w ten sposób eliminują one z pola uwagi inne ważne bodźce (akustyczne, węchowe), które mogą przynieść im konkretne informacje, potrzebne w danej chwili.
W nauce szkolnej dzieci z resztkami wzroku muszą również posługiwać się brajlem, podobnie jak dzieci całkowicie niewidome. Ich stan wzroku jest bowiem niewystarczający dla spostrzegania liter i innych znaków graficznych, nawet przy zastosowaniu odpowiednich pomocy optycznych (szkieł powiększających). Oczywiście w wielu zajęciach szkolnych resztki wzroku mogą być bardzo pożyteczne, choćby dla ogólnej orientacji w klasie, lokalizacji przedmiotów na ławce szkolnej itp. Ogólnie zatem biorąc, dzieci z resztkami wzroku muszą korzystać z tych samych specjalnych pomocy dydaktycznych, jakimi posługują się dzieci całkowicie niewidome.
to dzieci, które ze względu na stopień uszkodzenia wzroku, stanowią grupę pośrednią między dziećmi normalnie widzącymi a dziećmi niewidomymi. Pomimo znacznego uszkodzenia wzroku dzieci te zachowały normalną strukturę poznania zmysłowego. Oznacza to, że zmysł wzroku utrzymał u nich w dalszym ciągu dominującą rolę w orientowaniu się w przestrzeni, poznawaniu przedmiotów, ludzi i zjawisk oraz w działaniu praktycznym, chociaż w porównaniu z dziećmi normalnie widzącymi rola ta jest znacznie ograniczona i mniej skuteczna.
Spostrzeganie wzrokowe u dzieci słabo widzących przebiega wolniej, niż w przypadku dzieci z pełnosprawnym wzrokiem. Dlatego potrzebują one więcej czasu, aby dany przedmiot lub zjawisko rozpoznać, odróżnić od innych i zakwalifikować do odpowiedniej kategorii [8]. Niektórzy autorzy uważają, że sposób spostrzegania wzrokowego u dzieci słabo widzących ma charakter bardziej analityczny i sukcesywny, niż syntetyczny i symultaniczny (jednoczesny). Dotyczy to zwłaszcza dzieci ze słabowzrocznością głębszego stopnia. W takim przypadku ich spostrzeganie wzrokowe miałoby mechanizm zbliżony do spostrzegania dotykowego, występującego u dzieci niewidomych. Jeśli chodzi o naukę szkolną, to dzieci słabo widzące odbierają większość informacji głównie drogą wzrokową.
Mogą one czytać teksty czarnodrukowe (pismo zwykłe), choć czasami muszą korzystać ze specjalnych pomocy optycznych (szkieł powiększających) lub tekstu napisanego powiększoną czcionką (powiększony druk). Mogą one także korzystać z metod wizualnych w procesie nauczania, a więc z demonstracji czy obserwacji tak, jak dzieci normalnie widzące. Może jednak niekiedy okazać się konieczne dokonanie pewnych modyfikacji lub adaptacji pomocy dydaktycznych. Wiele dzieci słabo widzących wykonuje znacznie wolniej takie zadania szkolne, które bazują na spostrzeganiu wzrokowym, jak: czytanie, pisanie, przepisywanie z książki lub z tablicy itp. DZIECI SŁABOWIDZĄCE
Dzieci z uszkodzeniem widzenia centralnego, czyli z obniżoną ostrością wzroku. Obniżenie ostrości wzroku ma przede wszystkim wpływ na spostrzeganie przedmiotów. Prawidłowe spostrzeganie przedmiotu polega na ujęciu wszystkich jego cech, a więc jego wielkości, kształtu, trójwymiarowości, konturów (odróżnienie figury od tła), jasności, barwy, lokalizacji w przestrzeni, relacji do innych przedmiotów oraz elementów ruchu lub zmiany dokonującej się w nim. Dzieci słabo widzące z obniżoną ostrością wzroku mają z reguły trudności w spostrzeganiu małych przedmiotów oraz szczegółów większych przedmiotów. Podobne trudności występują także przy spostrzeganiu małych liter, cyfr i innych znaków graficznych. Z uszkodzeniem widzenia centralnego
Może to stwarzać problemy w rozpoznawaniu i odróżnianiu przedmiotów mających podobny kształt, a różniących się tylko pewnymi szczegółami, np. kogut i kura, ołówek i długopis. Dzieci takie mogą mieć też trudności w spostrzeganiu przedmiotów znajdujących się w większej odległości. Trudności te mianowicie polegają na tym, że nie spostrzegają one tych przedmiotów w ogóle lub ich obraz jest niewyraźny lub zamazany. Zwykle dzieci te lepiej spostrzegają kształty regularne, podobne do podstawowych figur geometrycznych, a mają trudności w spostrzeganiu kształtów nieregularnych i nietypowych, np. zaokrągleń, zakrzywień, wgłębień, uwypukleń itp.
To samo dotyczy spostrzegania przez dzieci słabowidzące przedmiotów i ich cech w przypadku małego kontrastu barwnego, czyli niewielkiej różnicy pomiędzy kolorem tła a kolorem danego przedmiotu, lub pomiędzy poszczególnymi jego elementami. Może to prowadzić do trudności w ujmowaniu przedmiotu, składającego się z różnych bardzo istotnych części, jako pewnej całości. W niektórych rodzajach schorzeń Obniżeniu ostrości wzroku może towarzyszyć zaburzenie widzenia barw. Dzieci słabo widzące mogą więc mieć trudności w rozpoznawaniu i odróżnianiu przedmiotów o słabym kontraście barwnym.
dzieci z uszkodzeniem widzenia obwodowego, czyli osoby z różnymi ubytkami pola widzenia. Dzieci z ograniczonym polem widzenia mają przede wszystkim trudności w spostrzeganiu przestrzeni. Spostrzeganie to przez osobę w pełni widzącą polega na ujęciu przestrzeni jako trójwymiarowej całości wraz z wszystkimi przedmiotami i występującymi w niej zjawiskami. Jak wiemy, każda przestrzeń spostrzegana jest w określonej perspektywie i w odniesieniu do horyzontu.
Dzieci z zaburzeniami widzenia obwodowego spostrzegają tylko część przestrzeni, jaka jest dostępna wzrokowi dzieci normalnie widzących. Ogólnie mówiąc - nie spostrzegają one tych wszystkich przedmiotów i zjawisk, jakie są obserwowane przez osoby ze sprawnym wzrokiem. Ograniczenie to powoduje trudności w orientowaniu się w otoczeniu, co negatywnie wpływa przede wszystkim na samodzielne poruszanie się oraz wykonywanie różnych czynności praktycznych. Dzieci ze wspomnianym uszkodzeniem mają także trudności w spostrzeganiu dużych przedmiotów, np. góry, zamku, kościoła itp., które może ograniczać się tylko do ich fragmentarycznego i ogólnego ujęcia. To samo zmniejszenie zdolności spostrzegania dotyczy zjawisk podlegających stałym zmianom oraz przedmiotów znajdujących się w ruchu.
mogą nie tylko nie spostrzegać pewnych przedmiotów i zjawisk występujących w danej przestrzeni, lecz mają przeważnie trudności w ujmowaniu relacji między nimi, a więc w ocenie różnic w wielkości poszczególnych przedmiotów, ich lokalizacji (które obiekty znajdują się bliżej, a które dalej) oraz określeniu odległości między nimi (jak daleko znajduje się jeden przedmiot od drugiego). W zależności od stopnia zwężenia pola widzenia dzieci te mogą także mieć poważne trudności w widzeniu o zmroku i w słabych warunkach oświetleniowych. Mogą one bowiem równocześnie cierpieć na tzw. zmierzchową lub kurzą ślepotę. W takich warunkach muszą stosować techniki bezwzrokowe.
Osoby z zaburzeniem widzenia stereoskopowego czyli obuocznego. Dzieci takie mają przede wszystkim trudności w spostrzeganiu przedmiotów jako brył oraz określaniu ich wielkości i kształtu. Niemałym dla nich problemem jest też spostrzeganie przestrzeni jako głębi, ocena odległości pomiędzy przedmiotami oraz dobra orientacja odnośnie kierunków. U poszczególnych dzieci możemy spotkać się z bardzo zróżnicowanymi przypadkami uszkodzenia wzroku. U jednego dziecka może wystąpić obniżenie ostrości wzroku w połączeniu z zaburzeniem widzenia barwnego i widzenia obuocznego, a u innego może to być połączenie zaburzeń widzenia obwodowego i zmierzchowego itp. Stąd uszkodzenie wzroku u każdego dziecka słabo widzącego musi być indywidualnie oceniane.
u których aktualny stan ma charakter trwały i prognoza okulistyczna nie przewiduje dalszego jego pogorszenia, chyba że wystąpiłyby inne nieprzewidziane przyczyny. Dzieci z nieustabilizowanym wzrokiem, u których proces chorobowy nadal trwa i może zakończyć się całkowitą utratą wzroku. Istnieją choroby, których skutkiem jest stopniowa utrata wzroku. Słabowzroczność jest więc u tych dzieci etapem przejściowym prowadzącym do całkowitej ślepoty.
Większość dzieci słabo widzących musi nosić okulary, czyli szkła korygujące wadę wzroku taką jak krótkowzroczność, dalekowzroczność lub astygmatyzm. Niektóre muszą dodatkowo korzystać z różnych pomocy optycznych, powiększających oglądany obraz lub pole widzenia. Często dzieci niechętnie noszą okulary lub posługują się tymi pomocami, co dla pedagogów i rodziców stanowi dodatkowy problem do rozwiązania. Korzystanie z wszystkich przepisanych pomocy optycznych nie tylko ułatwia im widzenie, lecz przyczynia się przede wszystkim do rozwoju spostrzegania wzrokowego i gromadzenia doświadczenia w tym zakresie. Wiele dzieci, na skutek zaniedbań i opóźnień rozwojowych, wymaga systematycznych ćwiczeń dla usprawnienia widzenia i wzrokowych czynności percepcyjnych.
Ograniczenie spostrzegania wzrokowego może mieć u wielu dzieci słabo widzących negatywny wpływ na ich rozwój motoryczny i na działanie praktyczne. Samodzielne wykonywanie różnych czynności, a zwłaszcza czynności codziennych, uwarunkowane jest koordynacją wzrokowo-ruchową. U wielu dzieci słabo widzących współdziałanie obu tych funkcji może być zakłócone. Konsekwencją tego jest niższa sprawność wykonywania różnych czynności praktycznych, a więc mniejsza precyzja w koordynacji obu rąk i wolniejsze tempo działania.
Ograniczenie spostrzegania wzrokowego u dzieci słabo widzących może także negatywnie wpływać na poruszanie się i na inne formy lokomocji, jak bieganie, skakanie, które są również uwarunkowane wzrokową orientacją w przestrzeni. Dzieci słabo widzące mogą więc mieć pewne trudności w spostrzeganiu i zauważeniu istotnych przeszkód na drodze, a więc w bezpiecznym ich omijaniu, w ustalaniu i utrzymaniu kierunku ruchu itp. Ta ostatnia uwaga dotyczy zwłaszcza dzieci z ograniczonym polem widzenia.
większość dzieci z uszkodzonym wzrokiem, to dzieci, które urodziły się niewidome lub słabo widzące albo stały się nimi we wczesnych latach dzieciństwa. Są to więc dzieci, które od zarania swego życia wychowywane były jako dzieci niewidome lub słabo widzące. Istnieje jednak także pewna grupa dzieci, które częściowo lub całkowicie tracą wzrok w wieku późniejszym. Następuje to nagle (na skutek nieszczęśliwego wypadku) lub w dłuższym okresie (w wyniku choroby). Problemy wywołane przez całkowitą lub częściową utratę wzroku zależą w znacznym stopniu od wieku, w jakim dziecko zostało niepełnosprawne. Im jest ono starsze, tym liczniejsze i trudniejsze pojawiają się dylematy.
Uszkodzenie wzroku stanowi zawsze dla każdej osoby bardzo bolesne przeżycie, powiązane z silnymi reakcjami emocjonalnymi. U dziecka reakcje te mogą mieć wpływ na jego zachowanie się, a tym bardziej na stosunek do nauki szkolnej i jej wyniki. Dzieci gwałtownie tracące wzrok wymagają szybkiej i mądrej pomocy ze strony psychologa, pedagogów oraz rodziców!
Wśród dzieci z uszkodzonym wzrokiem możemy spotkać również dzieci z dodatkowymi niepełnosprawnościami. Są to tzw. dzieci ze złożoną niepełnosprawnością. Należą do nich dzieci niewidome lub słabo widzące z dodatkowym uszkodzeniem słuchu, umysłowym upośledzeniem, uszkodzeniem narządu ruchu, schorzeniami wewnętrznymi itp. Dzieci niewidome z dodatkową niepełnosprawnością mają specyficzne i indywidualne potrzeby edukacyjne. Dlatego przebywają one na ogół w specjalnych ośrodkach szkolnowychowawczych, gdzie zapewnia im się możliwie najlepsze warunki dla rozwoju i przygotowania do samodzielnego życia.
powinien w miarę możliwości być realizowany w pełnym zakresie. Niektórzy jednak uczniowie z uszkodzonym wzrokiem mogą mieć trudności w uczestniczeniu w zajęciach szkolnych według zasad przyjętych dla uczniów normalnie widzących. W takiej sytuacji konieczne jest dokonanie pewnych modyfikacji zarówno programu nauczania, jak i procesu dydaktycznego, dostosowując je do możliwości i potrzeb niepełnosprawnych uczniów. Dostosowanie programu nauczania polega także na poszerzeniu go o dodatkowe zajęcia. Dla uczniów niewidomych będzie to np. nauka systemu brajla czy też samodzielnego poruszania się, a dla uczniów słabo widzących - usprawnianie wzroku.
Jak wiadomo, edukacja uczniów o pełnosprawnym wzroku opiera się głównie na metodach wizualnych, takich jak bezpośrednia demonstracja przedmiotów i doświadczeń, obserwacja, oglądanie przezroczy i filmów, praca z mikroskopem itp. Na lekcjach stosuje się także wiele pomocy dydaktycznych w formie naturalnych przedmiotów, modeli, szablonów, plansz, rysunków, diagramów, tabel, przezroczy, filmów itp. Wszystkie te przedmioty przygotowywane są z myślą o dzieciach z pełnosprawnym wzrokiem. Przy tworzeniu pomocy dydaktycznych z reguły nie uwzględnia się potrzeb dzieci słabo widzących, a tym bardziej - niewidomych.
Pomoce te nie mają zazwyczaj odpowiednich dla słabego wzroku rozmiarów, posiadają zbyt małe elementy lub napisy, brak im wyraźnego zróżnicowania kolorystycznego. Uczniowie słabo widzący w niewielkim tylko stopniu korzystają z takich środków dydaktycznych. Dla uczniów niewidomych są one wręcz nieprzydatne. Niektóre pomoce dydaktyczne można przystosować, biorąc pod uwagę potrzeby dzieci z uszkodzonym wzrokiem. Są to m.in. ekierki bądź linijki z naniesioną wypukłą podziałką. Inne z kolei trzeba wykonywać na nowo pod kątem możliwości percepcyjnych osób z niesprawnym wzrokiem. Do takich pomocy należą np. wypukłe mapy, książki wydawane drukiem powiększonym lub brajlowskie.
Ważne jest, by pokazywane im przedmioty były odpowiednio dobrane pod względem wizualnym, a więc poszczególne elementy powinny być zróżnicowane kolorystycznie przy jednoczesnym zachowaniu wysokiego kontrastu barwnego. Naturalne przedmioty zawsze będą miały dla dzieci z uszkodzonym wzrokiem większe znaczenie poznawcze niż szczegółowy opis lub ich modele, które są zwykle ogólne i schematyczne. ( Willoughby)
Inny ogólny problem, występujący w nauczaniu dzieci z uszkodzonym wzrokiem, to mniejsze tempo pracy tych uczniów. Wynika to po pierwsze z wolniejszego procesu spostrzegania wzrokowego przez uczniów słabo widzących, a po drugie ze stosowania innych metod pracy przez uczniów niewidomych, opartych na wykorzystaniu dotyku. Z tych względów jedni i drudzy uczniowie wymagają więcej czasu na wykonanie różnych czynności i zadań szkolnych. Może też zdarzyć się, że dzieci te będą mieć pewne opóźnienia w realizacji programu, co wymaga wprowadzenia zajęć dydaktyczno-wyrównawczych.
Określa specyfikę rozwoju i wypracowuje pewne zasady postępowania z tymi dziećmi, które powinna uwzględniać i brać pod uwagę tyflopedagogika. A oto kilka takich zasad, z których wynikają pewne wskazania dla nauczycieli, prowadzących zajęcia z dziećmi słabo widzącymi lub niewidomymi: I. Przeciętne dziecko z uszkodzonym wzrokiem jest zdolne do osiągnięcia normalnego rozwoju psychicznego i społecznego oraz przygotowania się do samodzielnego życia, pod warunkiem że nie ma ono innych defektów biologicznych, np. uszkodzenia kory mózgowej, bądź dodatkowych niepełnosprawności.
II. Przeciętne dziecko z uszkodzonym wzrokiem może osiągnąć normalny rozwój psychiczny i społeczny w tym samym czasie, co dzieci w pełni widzące, jeśli mu się stworzy korzystne warunki opiekuńcze i edukacyjne. III. Wśród dzieci z uszkodzonym wzrokiem istnieją indywidualne różnice, które są biologicznie uwarunkowane, tak samo jak wśród dzieci normalnie widzących. IV. Są więc wśród nich dzieci o różnym tempie i rytmie rozwoju fizycznego i psychicznego, bardziej lub mniej aktywne, o różnych temperamentach (szybkości i trwałości reakcji) i wrażliwości emocjonalnej, bardziej lub mniej utalentowane, posiadające różne uzdolnienia, charakteryzujące się szybszym lub wolniejszym tempem uczenia się i działania.
V. Działania dziecka z uszkodzonym wzrokiem są ze swej natury wolniejsze niż u dzieci normalnie widzących, co oznacza, że pierwsze z nich potrzebują dłuższego czasu na realizację większości zadań. VI. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem nie uczą się w sposób spontaniczny, mimowolny i automatyczny, obserwując rzeczywistość oraz działanie i zachowanie się innych dzieci i osób, jak to ma miejsce u dzieci normalnie widzących. Dlatego od najmłodszych lat trzeba im systematycznie i dokładnie przekazywać wszystkie umiejętności, które będą im potrzebne w życiu.
wymagają większego zaangażowania, pracy i cierpliwości ze strony rodziców i nauczycieli w ich nauczaniu i wychowaniu niż dzieci normalnie widzące. Istnieje konieczność ścisłej współpracy między nauczycielami i rodzicami dzieci uczęszczających do szkół ogólnodostępnych. Świadomość wymienionych zasad oraz przestrzeganie ich przez rodziców i nauczycieli są warunkami osiągnięcia przez dziecko z uszkodzonym wzrokiem możliwie najwyższego poziomu rozwoju, a tym samym sprawności jego funkcjonowania w domu i w szkole.
Jakubowski,S., Poradnik dydaktyczny dla nauczycieli realizujących podstawę programową w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum z uczniami niewidomymi i słabo widzącymi, Warszawa 2001. Lipkowski, O., Pedagogika Specjalna, Warszawa 1981. Majewski T., Rehabilitacja Psychiczna Ociemniałych, PZN. Walthers R., Tyflopedagogika, Gdański 2007.