SPRAWOZDANIE WSTĘPNE Z BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH MUZEUM BYŁEGO HITLEROWSKIEGO OBOZU ZAGŁADY ŻYDÓW W SOBIBORZE W OKRESIE JESIEŃ/ZIMA/WIOSNA 2012/2013

Mgr Wojciech Mazurek Chełm, 06.06.2013 r. SPRAWOZDANIE WSTĘPNE Z BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH MUZEUM BYŁEGO HITLEROWSKIEGO OBOZU ZAGŁADY ŻYDÓW W SOBIBORZE W OKRESIE JESIEŃ/ZIMA/WIOSNA 2012/2013 1. Informacje wstępne, założenia programowe. Rozpoczęte w dniu 26. listopada 2012 roku i wstrzymane w związku z intensywnymi opadami śniegu dnia 03. grudnia 2012 roku archeologiczne badania wykopaliskowe na terenie byłego niemieckiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze, po długiej zimie zostały wznowione dopiero w maju 2013 roku. Prace terenowe zostały przeprowadzone w okresie od 08. do 31 maja 2013 roku, w dniu 07. maja przeprowadzone zostały szkolenia BHP w związku z przystąpieniem do prac badawczych przy grobach 1 i 2, gdzie głębokości wykopów przekroczyć miały 1,5 metra. Głównym celem badań wykopaliskowych na jesieni roku 2012 i wiosną 2013 roku była weryfikacja funkcji grobów masowych 1, 2 i 7, położonych w granicach Lager III/obozu III, ponieważ tylko prace o charakterze wykopaliskowym mogą rozstrzygnąć wątpliwości co do funkcji tych grobów (Ryc. 1). Wątpliwości te pojawiły się już w roku 2011, po stwierdzeniu rozdzielenia grobów 1 i 2 od grobów 3-8 przez podwójną linię dołków posłupowych, biegnących od końcowego odcinka Himmelfahrtstrasse w kierunku północnym oraz w związku z niejednoznacznie grobowym wypełniskiem grobów 1 i 2. Dodatkowo prace badawcze wychodziły naprzeciw wątpliwościom i postulatom profesora Andrzeja Koli, zawartym w sprawozdaniu z badań w roku 2001 co do grobowego charakteru grobu nr 7 (A. Kola 2001, s. 117). Wątpliwości co do funkcji grobów masowych 1 i 2 pojawiły się również w trakcie prac wiosennych 2011 roku, kiedy na północnym pograniczu zasięgu wykopów badawczych i na południe od grobu 7/2001 odkryty został masowy grób ciałopalny nr 8 (obiekt 882). Na podstawie przeprowadzonych odwiertów w roku 2001 grób 8 nie został w 1

ogóle wydzielony. Również dodatkowe odwierty, przeprowadzone wiosną roku 2011 ujawniły tylko przemieszany, szary piasek bez śladów kości ludzkich i dopiero wykonany wykop sondażowy, od północy dotykający pełnego profilu obiektu 882 ujawnił przynajmniej 3 warstwy przepalonych kości ludzkich. W związku z tym za niezbędne uznano wykonanie podobnych wykopów sondażowych w przypadku grobów masowych 1, 2 i 7 odkrytych w roku 2001, które odsłaniając od możliwie pełne profile tych grobów masowych miały pozwolić na weryfikację ich funkcji. Jako uzupełniające prace weryfikacyjne zaplanowane zostały badania wykopaliskowe obszaru Lager III/obozu III, położonego po północnej stronie kopca pamięci, na przedłużeniu wspomnianej wyżej podwójnej linii dołków posłupowych, odkrytej w latach 2009-2011, która biegła od końcowego odcinka Himmelfahrtstrasse/Schlauch/Droga Wniebowstąpienia w kierunku północnym. Jak wspomniano wyżej, ta podwójna linia dołków posłupowych oddzielała groby masowe 1 i 2 od grobów 3-8. Obie linie słupów mogą stanowić albo ślad po ogrodzeniu Lager III/obozu III z I fazy funkcjonowania obozu, istniejącej do lipca 1942 roku, albo ogrodzenie to istniało przez cały czas funkcjonowania obozu i oddzielało właściwe groby masowe 3-6 i 8 (grób 7 od momentu odkrycia określany był jako problematyczny) od dwóch dużych obiektów, określonych pierwotnie jako groby masowe 1 i 2, a spełniających być może inne funkcje (krematoria? podobne w swoim wyglądzie do odkrytych w Chełmnie albo były to przygotowane, ale nie wykorzystane nowe doły grobowe?). Również uzupełniający charakter miały prace wykopaliskowe w rejonie na wschód od placu asfaltowego, na którym zlokalizowane są pomnik ofiar Sobiboru i kamienna wieża. W trakcie badań wykopaliskowych, przeprowadzonych w roku 2011, udało się odkryć między innymi niemal pełny przebieg tzw. Himmelfahrtstrasse/Schlauch/Droga Wniebowstąpienia, drogi prowadzącej ofiary do komór gazowych. Prowadziła ona od Lager II/ obozu II do narożnika południowo-wschodniego wymienionego wyżej placu asfaltowego. Na tej podstawie można z dużym prawdopodobieństwem określić położenie komór gazowych pod tym placem. Efektem prac wykopaliskowych w tym rejonie miało być potwierdzenie północno-wschodniego krańca Himmelfahrtstrasse/Schlauch /Droga Wniebowstąpienia oraz możliwość odsłonięcia nowych, nieznanych dotąd elementów infrastruktury tej części obozu, a tym samym wykluczenie lokalizacji komór gazowych w rejonie na wschód od asfaltowego placu. 2

Ryc. 1 Program badań na sezon jesień 2012/wiosna 2013 oraz zakres jego zmian na dzień 03.12.2012 r. (kolor czerwony - pierwotnie planowane wykopy, kolor niebieski wykopy zrealizowane do końca roku 2012). Rys. R. Ratajczak 2. Wstępne wyniki badań. Zaplanowany na listopad 2012 roku początkowy termin kontynuacji archeologicznych badań wykopaliskowych na terenie byłego hitlerowskiego obozu zagłady w Sobiborze z przyczyn niezależnych od ekspedycji archeologicznej przesunięty został na okres od 26. 3

listopada do 24. grudnia 2012 roku. Nowy, znacznie późniejszy termin, obarczony był od początku możliwością wstrzymania prac w przypadku przyjścia wczesnej zimy. W związku z tym, że od dnia 03. grudnia 2012 intensywne opady śniegu i dotkliwy mróz uniemożliwił kontynuację rozpoczętych 26. listopada prac terenowych, badania wykopaliskowe zostały zawieszone do końca zimy 2012/2013. Planowany termin na wznowienie wstrzymanych prac terenowych został określony na początek marca 2013 przy założeniu, że prognozy pogody będą korzystne dla prowadzenia badań przynajmniej w okresie przynajmniej 3 tygodni. Wyjątkowo długa zima 2012/2013 spowodowała opóźnienie wznowienia prac wiosną 2013 na okres dopiero po tzw. długim weekendzie majowym. Prace terenowe w ramach tych wznowionych badań wykopaliskowych zostały przeprowadzone w dniach 08. - 31.05.2013 r. Prace badawcze przeprowadzone zostały pod kierownictwem Wojciecha Mazurka we współpracy z archeologiem z Izraela, Yoramem Haimi, który uczestniczył w pracach terenowych w dniach 08. - 20.05.2013 r. W dniu 15.05.2013 r. stanowisko wizytował jako konsultant pan prof. dr hab. Andrzej Kola z małżonką, zapoznając się z aktualnym stanem prac badawczych i udzielając wielu cennych opinii. Szczególne znaczenie miały one w przypadku grobu masowego 2, rejonu grobu masowego 7 oraz nowoodkrytych grobów szkieletowych 12 i 13. Ryc. 2 Wizytacja prof. dra hab. Andrzeja Koli wraz z małżonką w trakcie badań w dniu 15.05.2013 r. w rejonie grobów szkieletowych 12 i 13. Fot. R. Ratajczak 4

W dniu 16.05.2013 r. wykonane zostały zdjęcia lotnicze z paralotni przez pana Piotra Bakuna. Pokazują one zakres przeprowadzonych prac badawczych w kontekście całego terenu po obozie zagłady oraz rejonu masowych grobów. Ryc. 3 Widok z lotu ptaka na rejon grobów masowych byłego niemieckiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze, wykonany z paralotni w dniu 16.05.2013 r. Najlepiej czytelny rejon badań grobu masowego 7. Fot. P. Bakun. Na wyżej wymienione prace badawcze wydane został Pozwolenie Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków nr 40/12 z dnia 23.11.2012 r., nr pisma IA.II/5161/18/4/2012. Jego zakres został zmieniony w przedmiocie zasięgu badań oraz ich terminu decyzją z dnia 07.01.2013 r. (nr pisma IA.II.51612.2.2013). Łączna powierzchnia zrealizowanych wykopów archeologicznych wyniosła 18,5 ara, w obrębie których wydzielonych zostało i przebadanych, eksplorując tylko połówki 234 obiekty nieruchome. Zmniejszona względem preliminowanej powierzchnia badań wynikała z konieczności dokumentacji wielu ćwiartek w dwóch planach oraz niemożliwej do przewidzenia bardziej pracochłonnej dokumentacji po raz pierwszy odkrytych pochówków szkieletowych (groby 12-14). Jak wspomniano już wyżej, w dniu 30.11.2012 roku wyniki do tego czasu zakończonych prac terenowych spowodowały konieczność wystąpienia o zmiany w programie badań (Ryc. 1). Dotyczyły one rejonu na północ i północny zachód od kopca pamięci ofiar Sobiboru. Dzięki odkryciu kontynuacji podwójnej linii dołków posłupowych za Kopcem Pamięci, a szczególnie jej północnego 5

zasięgu i kontynuacji śladów ogrodzenia tak w kierunku wschodnim, jak i zachodnim. naszym nowym zamiarem stało się rozpoznanie przebiegu tego ogrodzenia w obu kierunkach, W związku z podstawowym programem badań w tej części byłego obozu, czyli weryfikacją funkcji grobów masowych nr 1 i 2, skoncentrowano się przy tym nowym zadaniu przede wszystkim na kierunku zachodnim. Zmieniony zakres prac badawczych pozwolił na potwierdzenie przebiegu tego ogrodzenia w kierunku na długości około 40 metrów. W skrajnie zachodnim wykopie nie uzyskano zakończenia ogrodzenia w kierunku zachodnim, ale natrafiono na kolejne odgałęzienie dwóch linii dołków posłupowych, biegnących w kierunku południowym, oddalonych od siebie o około 2 metrów, około 3 metrów jeden słup od drugiego. 2a. Rejon na północ od kopca pamięci. W pierwszej fazie badania wykopaliskowe jesienią 2012 roku skoncentrowane były na odpowiedzi na pytanie o ewentualny dalszy przebieg podwójnej linii dołków posłupowych, biorących swój początek od północnej linii ogrodzenia Himmelfahrtstrasse/Schlauch/Droga Wniebowstąpienia i biegnących wzdłuż zachodniej krawędzi placu asfaltowego z pomnikiem aż do kopca pamięci. Nasze wcześniejsze przypuszczenia bardzo szybko się potwierdziły, że obie linie słupów mają kontynuację po północnej stronie kopca. Ale tylko na odcinku około 10 metrów, bowiem tuż za kopcem zachodnia linia skręca pod kątem prostym na zachód, a linia wschodnia na wschód. Natomiast po północnej stronie zmienionego przebiegu obu linii słupów pojawiła się trzecia linia, równoległa do obu poprzednio odkrytych po zmianie ich kierunków na wschód i zachód (Ryc. 4). W konkluzji przebieg tych 3 linii dołków posłupowych stanowi relikt ogrodzeń, które z jednej strony oddzielały obiekty nazwane jako groby masowe 1 i 2 od grobów 3-8 z drugiej zamykały dostęp do obu tak wydzielonych grup grobów od strony północnej, tworząc prawdopodobnie północną granicę Lager III/obozu III. Zmieniony zakres prac badawczych pozwolił na potwierdzenie przebiegu tego ogrodzenia w kierunku na długości około 40 metrów. W skrajnie zachodnim wykopie nie uzyskano zakończenia ogrodzenia w kierunku zachodnim, prawdopodobnie ma ono kontynuację, ale natrafiono na kolejne odgałęzienie dwóch linii dołków posłupowych, biegnących w kierunku południowym. Obie linie biegną równolegle do siebie w odległości około 2 metrów, natomiast odległość między słupami w linii wynosi około 3 metrów. W kierunku południowym odnotowano ich przebieg mniej więcej do połowy zachodniej ściany grobu masowego nr 1. 6

Ryc. 4 Rezultaty badań wykopaliskowych w rejonie grobów 1,2 i 7, przeprowadzonych jesienią 2012 i wiosną 2013 roku na tle dotychczasowych wyników badań w rejonie Lager III/obozu III. Rys. R. Ratajczak. 7

W wykopach położonych w odległości około 25 metrów między północną linią domniemanych słupów ogrodzenia Lager III/obozu III a współczesnym duktem, biegnącym wzdłuż północnej granicy terenu, należącego obecnie do Państwowego Muzeum na Majdanku, brak jest obiektów nieruchomych, datowanych na okres funkcjonowania obozu zagłady. Dopiero w położonym najbardziej na północ wykopie, w profilu północnowschodniego narożnika natrafiono na pojedynczy, prostokątny w planie obiekt (nr 2042), który podejrzany był początkowo za relikt dołka posłupowego. Jak pokazało cięcie tego obiektu, w jego przypadku nie mamy do czynienia z takim reliktem. Nie ma więc mowy o kontynuacji ostatniej linii zasieków wokół obozu, zachowanych częściowo w postaci drutu kolczastego nawiniętego na drzewa i po latach wrośniętych w ich korę (Ryc. 1). Ryc. 5 Plan końcowego przebiegu podwójnej linii dołków posłupowych, położonego na północ od kopca pamięci oraz domniemanej północnej granicy Lager III/obozu III. Przy wschodniej krawędzi wykopu groby 12 i 13 w stropie. Zdjęcie wykonane zostało na jesieni 2012 roku. Fot. W. Mazurek. W narożniku wyznaczonym przez końcowy odcinek podwójnej linii dołków posłupowych ogrodzenia, które rozdziela groby masowe 1 i 2 od grobów 3-8 oraz początkowy fragment kontynuacji podobnej, podwójnej linii dołków posłupowych, biegnących w kierunku wschodnim (Ryc. 5), zlokalizowane zostały dwa groby szkieletowe nr 8

12 (obiekt 2031) i 13 (obiekty nr 2032 i 2033). W grobie 12 pochowano, choć bardziej właściwym określeniem powinno być, zakopanych zostały ciała 6 osób, z których część została zamordowana strzałami w potylicę (osobnik nr 2) lub w skroń (osobnik 6). W obrębie jamy grobowej grobu 12 natrafiono na kolejne pociski, co wskazuje na egzekucję również pozostałych osób i celowe zakopanie ofiar w grobowej części byłego, niemieckiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Ryc. 6 Groby 12 i 13 po odsłonięciu szczątków ludzkich w rejonie na północ od kopca pamięci. Fot. K. Ratajczak. Położenia zwłok wszystkich ofiar w nienaturalnych pozycjach, albo wrzuconej na wznak jak to ma miejsce w przypadku osobników 3 i 5 czy w pozycji kucznej w narożniku północno-wschodnim grobu osobnika 2, jednoznacznie wskazują na ogromny dramat zamordowanych osób. Najprawdopodobniej również położony obok grobu 12, po jego wschodniej stronie, grób 13, w którym zakopana została tylko 1 osoba, wrzucona głową na północ w pozycji na brzuchu, jest również śladem podobnej egzekucji. Przy niemal wszystkich zwłokach zachowały się resztki tkanin czy skór ubraniowych oraz inne drobne przedmioty, jak guziki, destrukt scyzoryka, fragment łyżki, żelazne sprzączki do pasa, i najważniejsze destrukty obuwia skórzanego. Przerażająca ekspresja położenia zwłok, obecność destruktów ubrań i obuwia wskazują na pośpiech morderców i pozwolił na sformułowanie dwóch hipotez, jak na razie równie prawdopodobnych, co do okoliczności śmierci zakopanych w tych grobach osób. Pierwsza wiązałaby opisane okoliczności z 9

egzekucjami więźniów przybyłych z Treblinki w celu likwidacji pozostałości obozu i zacieraniu śladów po jego istnieniu, przeprowadzonej po powstaniu więźniów 14. października 1943 roku. Druga hipoteza wiązałaby pośpiech przy egzekucji tych osób i ukryciu ciał z działalnością służb bezpieczeństwa sowieckich lub polskich po zakończeniu II wojny światowej. Ostatnio pojawiła się relacja o aktywności NKWD po wojnie w rejonie byłego obozu, głównie mowa była tutaj o strzałach, słyszanych przez mieszkańców okolicznych wiosek Osowa i Żłobek (relacja dziadka pani Olszewskiej z Kulczyna). O odkryciu grobów 12 i 13 powiadomiony został urząd konserwatorski, policja oraz Prokuratura Rejonowa we Włodawie, która wszczęła śledztwo w tej sprawie. Po zadokumentowaniu przez ekspedycję archeologiczną i policję pochówków, szczątki kostne zostały przekazane do analizy antropologicznej, która jest w trakcie wykonywania przez dr hab. prof. UMCS Wandę Kozak-Zychman z Instytutu Archeologii UMCS w Lublinie, której wyniki zostaną dołączone do dokumentacji końcowej. 2b. Rejon grobu 1. Wszelkie prace wokół i wewnątrz grobów 1, 2 i 7 wykonywane były pod nadzorem przedstawiciela Głównego Rabina Polski, pana Alexa Schwarza. Zgodnie z jego decyzją w badaniach został użyty najmniejszy z możliwych sprzęt zmechanizowany w postaci małej koparki na gumowych gąsienicach typu BOBCAT firmy JCB. Ryc. 6 Końcowe prace oczyszczające przy profilu południowej krawędzi grobu masowego 1, przeprowadzone wiosną 2013 roku. Fot. W. Mazurek. 10

Zgodnie z programem badań jesienią 2012 roku wykopy zostały początkowo skoncentrowane tuż przy północnej ścianie grobu masowego 1, którego położenie i interpretacja zostały wyznaczone w trakcie prac ekspedycji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu pod kierunkiem profesora Andrzeja Koli w roku 2001 (2001, s. 116). Pierwsze prace wykopaliskowe odsłoniły północną krawędź planu rozsypiska grobu 1 jako położoną w odległości około 6-8 metrów na północ od wyznaczonej na podstawie odwiertów w roku 2001. W kierunku zachodnim krawędź grobu 1 na podstawie obecnych badań wykopaliskowych została przesunięta o około 2 metry na zachód, bez zmian pozostała południowa krawędź, rozpoznana wiosną roku 2013. Ryc. 7 Profil zachodni południowej krawędzi grobu 1. Fot. W. Mazurek. Znacznie większe są jednak różnice odnośnie jego wypełniska. Począwszy od współczesnej powierzchni wypełnisko grobu 1 aż do głębokości około 3,30 metrów, tak w części północnej, jak i południowej stanowił czysty piasek barwy jasnoszarej, miejscami z dodatkiem nielicznych korzeni drzew. Nie odnotowano w tym zasypisku nie tylko domieszki przepalonych kości ludzkich, ale co bardziej zaskakujące nawet najmniejszych drobin węgli drzewnych. Jedynym miejscem, gdzie pojawiają się drobiny przepalonych kości ludzkich była kilkucentymetrowa warstewka szaro-popielatego pyłu z dodatkiem białych fragmentów przepalonych kości, spoczywająca na południowej, ukośnej ścianie i dnie grobu poczynając od głębokości około 2 metrów od współczesnej powierzchni w głąb grobu. Bardzo luźny charakter słabo zagęszczonego piasku zasypiska tego grobu nie pozwolił na głębszą 11

penetrację niż wspomniana głębokość 3,30 m w części północnej i około 2,90-3,00 metry w części południowej. Zbyt krótkie ramię małej koparki typu BOBCAT, na użycie której ekspedycja uzyskała pozwolenie od przedstawiciela rabina, również było powodem nie uzyskania pełnego profilu tego grobu. Mimo wszystko jest to sytuacja dość zaskakująca. Biorąc pod uwagę wyniki 25 odwiertów z roku 2001, które wyznaczyły ściśle grobowy charakter zasypiska tego wielkiego dołu, należy stwierdzić, iż jedynie w 9 spośród nich natrafiono na ewidentne ślady przepalonych kości ludzkich. Ich miąższość tylko w narożniku północnowschodnim osiągnęła około 60 cm, w pozostałych wahała się od 5 do najczęściej 20 cm. Zlokalizowane były one niemal bez wyjątku (tylko w 1 odwiercie zarejestrowano obecność przepalonych kości ludzkich na głębokości od około 2,60 do 2,80 m od powierzchni) w przydennych partiach obiektu na głębokości 3,60 do 4,20 m, wzdłuż ścian północnej, wschodniej i południowej. W pozostałych odwiertach, które były podstawą do wydzielenia zasięgu jądra grobu za przyczynę wydzielenia jego funeralnego charakteru uznane zostały koncentracje węgli drzewnych, które jak wykazały obecne prace wykopaliskowe, jeśli występowały, to raczej w śladowej ilości. Ryc. 8 Zbliżenie na przydenną część wschodniego profilu południowej krawędzi grobu 1 w miejscu wystąpienia cienkiej warstwy szaro-popielatego pyłu z drobinami przepalonych na biało kości ludzkich na głębokości około 3 metrów, na jakiej pojawił się poziom wód gruntowych. Fot. R. Ratajczak. Podsumowując prace badawcze przy grobie nr 1 można zaproponować 3 hipotezy. Po pierwsze, obiekt ten mógł być wykopany jako kolejny grób masowy, który ze względu na 12

zakończenie akcji Reinhardt został wypełniony tylko w niewielkim stopniu ludzkimi szczątkami, a po udanym powstaniu więźniów 14 października 1943 roku został zasypany. Druga hipoteza wskazywałaby na użycie tego ogromnego dołu jako miejsca krematorium, podobnego do tych, jakie miały być używane w obozie w Chełmnie nad Nerem (Ł. Pawlicka- Nowak 2004, s. 18-20). Trzecia, na razie bardzo trudna do udowodnienia, mówi o tym, że grób 1 był pierwotnie wypełniony w całości lub w dużej części przepalonymi szczątkami ludzkimi, lecz został opróżniony w ramach akcji Sonderaktion 1005, a zdeponowane tam pierwotnie przepalone szczątki ludzkie zostały wywiezione w niewiadomym kierunku lub rozsypane po całym terenie obozu lub poza nim. 2c. Rejon grobu masowego 2. W przypadku grobu nr 2 prace badawcze już w warstwach stropowych, czyli na głębokości około 20-30 cm, potwierdziły obecność drobnych fragmentów przepalonych kości ludzkich. Występują one w niewielkich, plamiastych koncentracjach jako białe, niebieskie lub czarne plamki na tle mniej lub bardziej rozległych plam szarego i popielatego piasku, ale zawsze pozostając w mniejszości w stosunku do ilości piasku. Porównując tak opisaną strukturę z czystymi warstwami przepalonych kości ludzkich, jakie zostały stwierdzone w przydennej partii grobu 8, jesteśmy przekonani o tym, że odkryte, nieliczne spalone kości znajdują się w stropie grobu 2 na złożu wtórnym. Ryc. 9 Stropowe warstwy centralnej, właściwej grobowej partii grobu masowego nr 2 na głębokości około 0,10-0,20 m. Popielaty piasek w przewadze nad białymi plamkami przepalonych kości ludzkich. Fot. W. Mazurek. 13

Głębokie prace wykopaliskowe z użyciem sprzętu zmechanizowanego w rejonie właściwego wypełniska grobowego masowego grobu 2 zostały zatrzymane tuż przy jego zachodniej krawędzi ze względu na pojawienie się niewielkiej, ale wyraźnej koncentracji przepalonych na biało i czarno, niewielkich fragmentów przepalonych kości ludzkich w otoczeniu popiołów z krematorium (Ryc. 10). Ryc. 10 Warstwa przepalonych na biało i czarno, niewielkich fragmentów kości ludzkich w otoczeniu popiołów z krematorium, zarejestrowana na zachodniej krawędzi właściwego, grobowego wypełniska grobu masowego nr 2. Fot. W. Mazurek. Zalegający poniżej tej cienkiej warstwy o charakterze stricte grobowym szary piasek zawierał jednak tylko niewielką domieszkę przepalonych, drobnych fragmentów kości ludzkich. Najprawdopodobniej również niższe partie tego piaszczystego wypełniska grobowego jądra o wymiarach około 15 x 15 metrów, wyznaczonego przez łącznie 15 odwiertów, w profilu 9 spośród nich zadokumentowane zostały ludzkie kości przepalone od poziomu tuż pod warstwą darni aż do dna na głębokości nawet prawie 4 metrów, posiadały podobną strukturę. Wskazywałoby to na niewątpliwie grobowy charakter grobu masowego 2, lecz zastanowienie musi budzić wyraźne zmieszanie fragmentów kości z dominującym objętościowo, szarym piaskiem. Odsłonięcie warstw stropowych grobu 2 w 4 czterech ćwiartkach, położonych ponad grobowym jądrem potwierdziło identyczną jego strukturę aż do wschodniej krawędzi (Ryc. 11). 14

Ryc. 11 Odsłonięcie stropowych warstw grobu masowego nr 2 od jego zachodniej do wschodniej krawędzi. Fot. W. Mazurek. W obrębie wykopów, położonych na zachód od właściwego, grobowego wypełniska grobu 2, uzyskano zachodni i południowo-zachodni zasięg zewnętrznego wkopu, uznanego we wnioskach z roku 2001 za rozsypisko grobu 2, które tak w odwiertach z 2001 roku, jak i w głębokim wykopie weryfikacyjnym z wiosny 2013 roku, pozbawione było praktycznie kości ludzkich (Ryc. 12). Tylko miejscami w odsłoniętym profilu północnym natrafiono na plamy popielatego piasku, zmieszanego z przepalonymi kośćmi ludzkimi. Ryc. 12 Pełny, północny profil centralnej części głębokiego wykopu, od zachodu przylegającego do właściwego, grobowego wypełniska grobu masowego nr 2. Fot. W. Mazurek. 15

Tak południowo-zachodnia krawędź, jak i zachodnia granica tej części masowego grobu 2, określanej dotychczas jako jego rozsypisko, mają przebieg niemal regularnej, prostej linii (Ryc. 4). Niemal regularnie poziomo zachowane dno znajduje się na głębokości około 2 metrów aż do miejsca, w którym zatrzymane zostały głębokie prace wykopaliskowe i gdzie mamy do czynienia z krawędzią głębszego jądra grobu masowego. Na obecnym etapie rozpoznania tego grobu można zaproponować interpretację tej części jako poziomu logistycznego dostępu od strony zachodniej (np. do wysypywania do głębszej części jądra grobu przepalonych szczątków ludzkich, zmieszanych z szarym piaskiem?). Dalsze prace prowadzone w tym rejonie na zachód od zewnętrznego zasięgu wkopu grobu masowego 2 powinny wyjaśnić przyczynę tak rozległego zasięgu tego jasnoszarego, zmieszanego piasku. 2d. Rejon grobu nr 7. W rejonie grobu masowego 7 rozpoznanych zostało 10 ćwiartek, które prawie w pełni rozpoznały wschodnią część dawnego zasięgu grobu. Efektem wykopaliskowych prac badawczych jest przede wszystkim weryfikacja funkcji tego grobu. Potwierdziły się wątpliwości profesora Andrzeja Koli co do jego funkcji grobowej. W wykopach badawczych odkryte zostały dwa stanowiska po naziemnych krematoriach. Dlaczego z taką pewnością piszę o lokalizacji miejsc spalania zwłok żydowskich ofiar niemieckiej polityki rasowej z II wojny światowej? Nie ma bowiem innego wytłumaczenia tak silnego przesączenia i przepalenia naturalnego piasku, jak w przypadku miejsc po obu krematoriach. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy funkcjonowały one jednocześnie, czy też było następstwo czasowe w ich użytkowaniu. Ze względu na naruszenie przez młodsze obiekty nieruchome miejsce pod krematorium południowym wydaje się być starsze (obiekt 2119). Na poziomie odkrycia, czyli na głębokości około 40 cm od powierzchni gruntu, ma ono kształt brunatnego pasa szerokości około 3-4 metrów i jak dotąd odsłoniętej długości ponad 15 metrów na osi wschód-zachód, położonego w granicach hektara XVIII, w obrębie arów 58c, 58d, 67b, 68a, 68b (Ryc. 13). Pełną długość tego miejsca po krematorium może przynieść jedynie kontynuacja badań w obu kierunkach, tj. na wschód i na zachód. Brunatne przebarwienia naturalnego piasku gliniastego z dużą ilością poziomych laminacji orsztynu, który szczególnie intensywnie przebarwił się na kolor ciemnobrunatny, prawie czarny i uległ silnemu zagęszczeniu, sięgają głębokości 2,30 metra od poziomu odkrycia, czyli około 2,80 m od współczesnej powierzchni gruntu (Ryc. 14). Najprawdopodobniej przebarwienia te powstały w wyniku spalania na polowych rusztach, zbudowanych z żelaznych podkładów pod kolejkę wąskotorową i uwolnienia ogromnych ilości wody, tłuszczu z ciał Żydów zamordowanych w komorach gazowych. Według różnych relacji na temat usuwania śladów zbrodni niemieckich 16

nazistów, do palenia ciał używali oni drewna pozyskiwanego z okolicznych lasów, układanego na przemian z ciałami ofiar. Ryc. 13 Widok na poziom odkrycia południowego miejsca po stanowisku krematorium naziemnego w rejonie dawnego grobu masowego nr 7. Fot. W. Mazurek. Ryc. 14 Profil wschodni stanowiska krematorium naziemnego w rejonie dawnego grobu masowego nr 7. Fot. K. Ratajczak. 17

Jak wspomniano wyżej, w miejsce po krematorium południowym zostały wkopane młodsze obiekty nieruchome. Przede wszystkim w części zachodniej zostało ono naruszone przez wkop na niewielki grób ciałopalny (obiekt 2118). Górą ma on większe zasypisko popielatego piasku z drobnymi, przepalonymi kośćmi ludzkimi, drobinami cegieł. Na głębokości niespełna 1,10 metra od poziomu odkrycia, czyli około 1,50 1,60 m od poziomu współczesnego gruntu natrafiliśmy na niczym nie zakłóconą, bez żadnych wtrętów warstwę przepalonych kości ludzkich (Ryc. 15). Taka stratygrafia wskazuje raczej na niejedno czasowość obu miejsc kremacji. W związku z tym, że zasięg tego grobu pokrywa się częściowo z zasięgiem jądra grobu masowego 7, zachowana zostaje numeracja tego pochówku. Ryc. 15 Poziom odkrycia grobu ciałopalnego, wkopanego w stanowisko po stosie kremacyjnym typu naziemnego, dla którego zachowana została numeracja grobu masowego nr 7. Fot. K. Ratajczak. Przy ścianie wschodniej wykopu w rejonie grobu 7 to południowe miejsce kremacji zostało naruszone przez kolejny pochówek szkieletowy (obiekt 2208), oznaczony jako grób 14 w ciągłej numeracji miejsc pochówku na terenie byłego niemieckiego obozu zagłady w 18

Sobiborze (Ryc. 16). Pod względem wyposażenia grób ten przypomina dwa odkryte na północ od kopca pamięci, to znaczy zmarła osoba została pochowana ubrana. Zachowały się guziki oraz resztki obuwia. Pochówki różnią się sposobem ułożenia ciała osoby zmarłej do grobu. Jeśli w przypadku 6 osobników z grobu i jednej osoby z grobu 13 możemy mówić o brutalnym wrzuceniu do przygotowanej wcześniej jamy, to osobnik z grobu 14 został starannie ułożony w pozycji wyprostowanej na plecach, z głową skierowana na północ i rekami ułożonymi wzdłuż ciała. O tym, że również ta osoba została zamordowana świadczy pocisk, jaki utkwił w paliczku lewej ręki. Hipotezy co do okoliczności i czasu zabójstwa pozostają te same, co w przypadku pozostałych grobów szkieletowych. Osoba ta zginęła albo w wyniku likwidacji ostatnich więźniów żydowskich, których zadaniem było zatarcie śladów obozu, albo jako członek niepodległościowego podziemia zginęła z rąk sowieckiego NKWD czy niechlubnych funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa. Ryc. 16 Poziom odkrycia grobu szkieletowego nr 14 (obiekt 2208), wkopanego w stanowisko po stosie kremacyjnym typu naziemnego przy wschodniej ścianie wykopu badawczego rejonu grobu 7. Fot. K. Ratajczak. Około 7 metrów na północ od opisanego wyżej, południowego miejsca kremacji zwłok ofiar Sobiboru, znajdowało się podobne, prawdopodobnie nieco późniejsze miejsce o bardzo podobnych cechach i równoległym położeniu (obiekt 2120). W przypadku tego 19

drugiego miejsca znany jest jego wschodni zasięg, położony około 1,5 metra od wschodniej ściany wykopu badawczego rejonu grobu 7 (Ryc. 17). Ryc. 17 Widok na poziom odkrycia północnego miejsca po stanowisku krematorium naziemnego w rejonie dawnego grobu masowego nr 7, zniszczonego w kilku miejscach przez wkopy łyżki koparki, wykonane najprawdopodobniej w latach 90-tych XX. wieku. Fot. K. Ratajczak. Miejsce to było zachowane niemal bez zniszczeń aż do połowy lat 90-tych XX. wieku, kiedy zostało naruszone w wielu miejscach łyżką koparki, która według ustnych informacji pracowników Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie i innych świadków, poszukiwała szyn kolejowych, użytych do budowy polowych krematoriów. Brak jest dokumentacji z tych poszukiwań, ale materialne ślady tych nieprofesjonalnych prac wykopaliskowych są doskonale widoczne na tle wyjątkowo intensywnych śladów przebarwienia piasku przez ludzkie płyny ustrojowe. W najgłębszym miejscu płyny te osiągnęły poziom około 3,30 m od poziomu współczesnego gruntu (Ryc. 18). W przypadku obu miejsc po kremacji na stosach polowych, skapujące płyny ustrojowe przebarwiały naturalny piasek aż do najtwardszych laminacji orsztynu, gdzie skoncentrowane zostały w czytelnej jeszcze dzisiaj zielonkawej mazi tłuszczowej, wydzielającej nieprzyjemny, słodkawy zapach, który unosił się nad wykopami przy nawet najmniejszym powiewie wiatru. W celu sprawdzenia składu chemicznego tych przebarwień gruntu oraz przydennych wytrąceń, pobrane zostały próbki. 20

Ryc. 18 Profil wschodni północnego miejsca po stanowisku krematorium naziemnego w rejonie dawnego grobu masowego nr 7. Widoczne ślady zniszczeń w partii stropowej, wykonane łyżką koparki. Fot. K. Ratajczak. O dobrym stanie zachowania tego miejsca kremacji świadczą również fragmenty żelaznych podkładów kolejki wąskotorowej, znalezione głównie we wschodniej, mniej zniszczonej jego części (Ryc. 19). Ryc. 19 Niższy poziom odkrycia wschodniej części północnego miejsca po stanowisku krematorium naziemnego w rejonie dawnego grobu masowego nr 7. Widoczne zachowane fragmenty podkładów kolejki wąskotorowej in situ. Fot. K. Ratajczak. 21

Pełne rozpoznanie tego miejsca wymaga kontynuacji prac w kierunku zachodnim. Tuż przy północno-zachodniej krawędzi tego krematorium wśród nielicznych artefaktów została znaleziona druga płytka imienna, Davida Deddie Zaka z Amsterdamu, urodzonego 23 lutego 1935 roku i zamieszkałego przy ulicy Uiterwaardenstr. 71 w Amsterdamie (Ryc. 20). Ślady ognia na płytce wskazują na pozostanie jej na szyi chłopca aż do momentu kremacji jego zwłok na stosie krematorium. Ryc. 20 Osobista płytka identyfikacyjna, odkryta w północno-zachodniej części północnego miejsca po stanowisku krematorium naziemnego w rejonie dawnego grobu masowego nr 7. Fot. W. Mazurek. W narożniku południowo-wschodnim rejonu grobu masowego 7 natrafiono na duży obiekt nieruchomy, wypełniony dość jednorodnym, szarym piaskiem (obiekt nr 2126). Takie wypełnisko było bardzo zbliżone do wypełniska grobu masowego 8 (obiekt 882), odkrytego w roku 2011. Obiekt ten został rozpoznany tylko fragmentarycznie, posiada kontynuację w kierunku wschodnim i południowym. Jego długość w granicach wykopu badawczego wyniosła ponad 8 metrów, szerokość około 7 metrów, pełnej głębokości ze względu na pojawienie się poziomu wód gruntowych nie udało się osiągnąć, ale przekracza ona 2,50 m od współczesnej powierzchni gruntu. 22

Ryc. 21 Poziom odkrycia stropu prawdopodobnego grobu ciałopalnego nr 15 (obiekt 2126) w południowowschodniej części wykopu badawczego w rejonie dawnego grobu masowego nr 7. Fot. W. Mazurek. W partiach przydennych od strony północnej wzdłuż stromo opadającej krawędzi wystąpiła cienka warstwa przepalonych na biało kości ludzkich w zmieszaniu z ciemnopopielatym piaskiem, a miejscami również czystym, białym wapnem. Jest to sytuacja podobna do tej, z jaką mamy do czynienia w wypełnisku grobu nr 1. W obu przypadkach najbardziej prawdopodobną funkcją jest miejsce deponowania przepalonych szczątków ciał ofiar komór gazowych, dlatego obiekt ten został oznaczony jako grób nr 15. 2e. Obszar Lager III/obozu III, położony na wschód od południowo-wschodniego narożnika placu asfaltowego. Dzięki przeprowadzeniu badań wykopaliskowych w rejonie na wschód od placu asfaltowego, na którym ustawiony jest pomnik ofiar Sobiboru oraz kamienny, prostopadłościenny słup, udało się przede wszystkim wykluczyć możliwość kontynuacji obiektu 266, czyli reliktów wschodniego ogrodzenia Himmelfahrtstrasse/Drogi Wniebowstąpienia za asfaltową drogą. Ogromnym sukcesem stało się odkrycie śladów po baraku, w którym mieszkali więźniowie Sonderkommando. Te ślady są niezwykle trudno uchwytne i przy małej nieuwadze mogły zostać w trakcie oczyszczania planów kolejnych ćwiartek, wytyczonych w gąszczu drzew i krzewów, bez dokumentacji usunięte (Ryc. 22). 23

Ryc. 22 Widok od południowego-wschodu na poziom odkrycia śladów po baraku Sonderkommando oraz trzema rzędami zasieków zabezpieczenia przed możliwością ucieczki. Fot. K. Ratajczak. Na tle ciemnoszarej warstwy pierwotnego humusu, wykształconego jeszcze przed założeniem obozu w wyniku prac polowych, stwierdzone zostało występowanie niewielkich, okrągłych plam jasnożółtego lub jasnoszarego piasku, biegnących wzdłuż linii prostej lub zbliżonej do prostej w równej odległości około 1 metra od siebie (Ryc. 23). Ryc. 23 Poziom odkrycia śladów po słupkach pod prycze południowej części baraku Sonderkommando (obiekty 2179F, G i 2179 N, S). Na lewo od drzewa na pierwszym planie początek zasypiska podkopu. Fot. K. Ratajczak. 24

W przekroju pionowym wszystkie ślady po słupach mają niemal identyczny kształt i wypełnisko z żółtego piasku (Ryc. 24). W części zachodniej biegną te ślady w dwóch rzędach na długości około 5 metrów, w części wschodniej na długości około 7 metrów. Przerwa między nimi wynosi około 4 metrów, co daje łączną szerokość baraku około 16 metrów. Ryc. 24 Profil jednego z miejsc po słupkach pod prycze południowej części baraku Sonderkommando (obiekt 2170 G). Fot. W. Mazurek. O tym, że mamy do czynienia ze śladami baraku, najlepiej dowodzi potrójna siatka zasieków, ograniczająca tak wyznaczone jego rozmiary. Najbliżej wnętrza baraku biegnie dookolne zagłębienie o szerokości około 40-50 cm z umieszczonymi drewnianymi belkami na dnie na głębokości około 50 cm od poziomu odkrycia, czyli 80-90 cm od współczesnej powierzchni gruntu (obiekt 2171). Do belek tych przewiązane były druty kolczaste i wyprowadzone do góry, prawdopodobnie wzdłuż ścian baraku (Ryc. 25). Ryc. 25 Profil pierwszego rzędu zasieków w postaci dookolnego rowu z belkami drewnianymi, owiniętymi wokół nich drutami kolczastymi, biegnącymi do góry, wzdłuż ścian baraku (obiekt 2170). Fot. K. Ratajczak. 25

Drugi rząd dookolnego ogrodzenia baraku Sonderkommando tworzył głębszy, o dnie na głębokości od 1,20 do 1,40 m i szerszy, nawet do 1,5 metra, rów, wypełniony zwojami drutu kolczastego (obiekt 2162). Był on zlokalizowany w odległości około 0,5 metra od pierwszego. W niektórych częściach tego rowu ilość zwojów drutu była jeszcze dzisiaj nadal bardzo duża (Ryc. 26). Ryc. 26 Profil drugiego rzędu zasieków w postaci szerokiego, dookolnego rowu ze zwojami drutu kolczastego, ograniczającymi możliwości wykonania podkopu (obiekt 2162). Fot. K. Ratajczak. Śladem po trzecim elemencie ochrony baraku Sonderkommando była podwójna linia dołów posłupowych, biegnąca wokół tego baraku od strony południowej i zachodniej w odległości około 2 metrów od obiektu 2162. Najprawdopodobniej ogrodzenie takie było wykonane dookoła całego baraku, jednak zasięg wykopów badawczych, który w kierunku wschodnim doszedł tylko tuż za drugi rząd zasieków, uniemożliwił potwierdzenia obecności tego ogrodzenia od wschodu. Od strony zachodniej przestrzeń między zewnętrznym kordonem ogrodzenia z dwóch rzędów słupów nie łączy się z podobnym, zbudowanym z podwójnej linii dołków posłupowych, biegnącym wschodnim skrajem placu asfaltowego. Czy w przestrzeni między tymi ogrodzeniami biegły droga polna i mogła biec kolejka wąskotorowa, na razie trudno powiedzieć. W części wschodniej obiekt 2162, czyli drugi rząd zasieków, był naruszony przez trudne do interpretacji wkopy, być może również jakieś powojenne. Sporo było w tym zasypisku z jasnoszarego piasku konkrecji zaprawy budowlanej, tynku, drobnych fragmentów cegieł. W miejscu tym drut został usunięty, zwinięty i ukryty na niewielkim fragmencie południowego odcinka tych zasieków (Ryc. 27). 26

Ryc. 27 Profil zakłóceń drugiego rzędu zasieków przy narożniku południowo-wschodnim baraku, po lewej stronie widoczna koncentracja drutu kolczastego, zdemontowanego prawdopodobnie przez więźniów, którzy podjęli próbę ucieczki. Fot. K. Ratajczak. Najprawdopodobniej jest to ślad po usunięciu drutów kolczastych z tego rowu od strony wschodniej, w miejscu, do którego dochodzi wykonany od środka baraku przy ścianie południowej podkop pod tymi dwoma rzędami zasieków. Zasypany obecnie i zagęszczony wykop tunelu (obiekt 2199) biegł esowato w kierunku wschodnim od środka baraku początkowo bardzo płytko, na głębokości około 50 cm od poziomu odkrycia, który znajdował się około 30-40 cm od współczesnego poziomu gruntu (Ryc. 28). Ryc. 28 Na pierwszym planie esowaty przebieg zasypiska podkopu pod podłogą (obiekt 2199), wykonanego prawdopodobnie przez więźniów, którzy podjęli próbę ucieczki. Fot. K. Ratajczak. 27

Jak wynika z cięcia profilowego, tuż przed pierwszym rzędem zasieków wykop gwałtownie zagłębiał się w ziemi, schodząc poniżej obu rowów z drutami kolczastymi (Ryc. 29). Osiągnął maksymalną głębokość około 1,60 m od poziomu odkrycia, czyli blisko 2 metrów od współczesnej powierzchni gruntu. Prawdopodobnie wykop skręcił w tym miejscu pod ziemią w kierunku narożnika południowo-wschodniego zasieków i tam je sforsował, brak jest bowiem śladów podkopu w linii pierwotnego zejścia w głąb ziemi. Ślady po podkopie, wyraźnie zniszczone od strony powierzchni ziemi tuż przy wschodniej ścianie wykopu, prawdopodobnie maja kontynuację w tym kierunku. Weryfikacja istnienia dalszego przebiegu podkopu w kierunku torów kolejowych powinna być przedmiotem kolejnej ekspedycji archeologicznej. Ryc. 29 Podłużny profil najgłębszej części zasypiska podkopu (obiekt 2199), wykonanego przez więźniów pod zasiekami z drutu kolczastego. Fot. W. Mazurek. W trakcie prowadzonych prac wykopaliskowych natrafiono na nieliczne, ale ważne zabytki ruchome, związane z przeszłością obozową. Niewątpliwie najważniejszym spośród nich jest osobista płytka identyfikacyjna, wykonana przez rodziców dla swojego syna, Davida, Deddie Zaka z Amsterdamu, o której wspomniano już wcześniej (Ryc. 20). Z rejonu grobu 2 pochodzą dosłownie pojedyncze zabytki, wśród nich kilka wykonanych z brązu (Ryc. 30a, b). Znaleziona przy oczyszczaniu stropu obiektu 2031 na jesieni 2012 roku 28

łuska pistoletowa okazało się, że pochodzi z miejsca egzekucji 6 osobników, pogrzebanych w grobie zbiorowym nr 12 (Ryc. 31a). Wśród dosłownie kilkunastu znalezisk z tego rejonu, została znaleziona drobna moneta Czechosłowacji z 1938 roku o nominale 5 halerzy (Ryc. 31b). Natomiast z rejonu baraku Sonderkommando pochodzą nieco liczniejsze artefakty w tej liczbie dwie miski, jedna z opisem miejsca produkcji w Polsce (Ryc. 32). a Ryc. 30 Wybór artefaktów, znalezionych przy zachodniej krawędzi grobu masowego 2. Fot. W. Mazurek. b a Ryc. 31 Wybór artefaktów, znalezionych po północnej stronie kopca pamięci, a łuska pistoletowa, znaleziona przy oczyczaniu stropu grobu 12; b 5 halerzy Republiki Czechosłowacji z roku 1938. Fot. W. Mazurek. b Ryc. 32 Destrukt miski, znalezionej na wschód od placu asfaltowego z pomnikiem, w rejonie odkrycia baraku Sonderkommando. Fot. W. Mazurek. 29

Podsumowując wyniki badań archeologicznych, rozpoczętych na jesieni 2012 roku i zakończonych w maju 2013 roku, można sformułować jedno podstawowe stwierdzenie, że wnioski z nich wypływające jednoznacznie wskazują na konieczność pełnego rozpoznania rejonu grobów przed podjęciem wszelkich prac inwestycyjnych, w tej liczbie zmierzających do nowej formy upamiętnienia grobów ofiar hitlerowskich Niemiec. Literatura: Kola A. 2001 Badania archeologiczne terenu byłego obozu zagłady Żydów w Sobiborze w 2001 r., Przeszłość i Pamięć Biuletyn Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Nr 4 (21), s. 115-122. Pawlicka-Nowak Ł. 2004 Badania archeologiczne na terenie ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem, [w:] Ośrodek zagłady Żydów w Chełmnie nad Nerem w świetle najnowszych badań, Materiały z sesji naukowej, Konin 6-7 wrzesień 2004, s. 14-28. 30