SUB TERRA Badania Archeologiczne, mgr Wojciech Mazurek Chełm, ul. Szarych Szeregów 5a/ 26

Transkrypt

1 SUB TERRA Badania Archeologiczne, mgr Wojciech Mazurek Chełm, ul. Szarych Szeregów 5a/ 26 WYNIKI ARCHEOLOGICZNYCH UZUPEŁNIAJĄCYCH, BADAŃ WYKOPALISKOWYCH, PRZEPROWADZONYCH NA TERENIE BYŁEGO NIEMIECKIEGO, NAZISTOWSKIEGO OBOZU ZAGŁADY ŻYDÓW W SOBIBORZE JESIENIĄ 2016 ROKU SPRAWOZDANIE Z UZUPEŁNIAJĄCYCH, ARCHEOLOGICZNYCH BADAŃ WYKOPALISKOWYCH, PRZEPROWADZONYCH W ZWIĄZKU Z REALIZACJĄ NOWEGO UPAMIĘTNIENIA NA TERENIE BYŁEGO NIEMIECKIEGO NAZISTOWSKIEGO OBOZU ZAGŁADY W SOBIBORZE JESIEŃ 2016 Zleceniodawca: FUNDACJA POLSKO-NIEMIECKIE POJEDNANIE" Ul. Krucza 36, Warszawa Autorzy: Mgr Teresa Mazurek Mgr Wojciech Mazurek Rafał Ratajczak CHEŁM

2 SPIS TREŚCI 1. Wstęp. 2. Cel i zakres prac archeologicznych zrealizowanych w 2016 roku. 3. Historia badań archeologicznych. 4. Sprawozdanie z badań archeologicznych. 5. Wnioski konserwatorskie. 6. Literatura. 7. Inwentarze zabytków ruchomych. 8. Dokumentacja ilustracyjna: mapy, plany, profile, fotografie (ryciny 1-81). 2

3 1. Wstęp. Wykopaliskowe prace badawcze, przeprowadzone na jesieni roku 2016 miały charakter uzupełniających prac archeologicznych, wyprzedzających rozpoczęcie inwestycji nowego upamiętnienia ofiar Obozu Zagłady Żydów w Sobiborze. Były one skoncentrowane w rejonie śladów po tzw. barakach fryzjerskich oraz w rejonie wschodniego odcinka ogrodzenia Lager III/obozu III tuż przy baraku Sonderkommando. W tym drugim rejonie udało się również potwierdzić funkcję i rozpoznać kontynuację tunelu ucieczkowego z baraku Sonderkommando w kierunku wschodnim. Całość badań była kontynuacją badań archeologicznych, zapoczątkowanych w roku 2011 na zlecenie Komitetu Sterującego, reprezentującego przedstawicieli rządów 4 państw: Holandii, Izraela, Polski i Słowacji. Celem wszystkich prac archeologicznych było rozpoznanie najważniejszych miejsc, jakie są czytelne pod powierzchnią ziemi, a które pozwalają na przynajmniej częściowe odtworzenie topografii byłego obozu zagłady. W imieniu Grupy Sterującej środkami finansowymi zarządzała Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie. Gospodarzem prowadzonych prac na terenie po byłym obozie zagłady było początkowo Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie, a od roku 2012 jest Państwowe Muzeum na Majdanku., którego oddziałem zamiejscowym jest obecnie Muzeum Byłego Niemieckiego Obozu Zagłady Żydów w Sobiborze. Przeprowadzone w latach przez ekspedycję prof. dra hab. Andrzeja Kolę badania sondażowe i wstępne wykopaliskowe określiły położenie 7 grobów masowych ofiar obozu zagłady w Sobiborze oraz 5 obiektów nieruchomych, będących śladami infrastruktury obozowej (A. Kola 2001). Badania wykopaliskowe, kontynuowane były w latach przez firmę SUB TERRA Badania Archeologiczne pod kierunkiem mgra Wojciecha Mazurka pozwoliły one na odsłonięcie licznych struktur, związanych z topografią byłego niemieckiego, nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze (M. Bem, W. Mazurek 2012; Y. Haimi, W. Mazurek 2013). Przeprowadzenie prac badawczych w roku 2016 powierzone zostało ponownie firmie SUB TERRA Badania Archeologiczne z Chełma, kierownikiem badań był jej właściciel, mgr Wojciech Mazurek, prowadzący te badania we współpracy z archeologiem z Izraela, Yoramem Haimi, który reprezentował Instytut YAD VASHEM oraz drem Ivarem Schute, 3

4 reprezentującym stronę holenderską Komitetu Sterującego. Konsultantem archeologicznych prac badawczych był prof. dr hab. Andrzej Kola. W pracach uczestniczyli jako dokumentalista-rysownik Rafał Ratajczak, a jako autor dokumentacji fotograficznej Aleksander Mazurek. W pracach polowych brała udział oraz wykonała inwentarz zabytków ruchomych podobnie do ekspedycji z lat mgr Teresa Mazurek. Podobnie do badań w latach podstawą lokalizacji odkrywanych obiektów nieruchomych była geodezyjna siatka państwowa, założona w terenie przez firmę GEPRO z Włodawy, która wykonała również digitalizację map archiwalnych i naniosła wyniki badań archeologicznych z lat na mapę podstawową. Pracom wykopaliskowym towarzyszyły, najczęściej je poprzedzając, prace firmy leśnej Zakład Usług Leśnych pana Zbigniewa Marciniaka z Sobiboru, która oczyszczała miejsce prac z drobnych drzew i krzewów, oczyszczając również teren do składowania hałd ziemi, co skutkowało znacznie większą powierzchnią oczyszczenia niż powierzchnia wykopów. 2. Cel i zakres prac archeologicznych zrealizowanych w 2016 roku. Kierownikiem badań był mgr Wojciech Mazurek. Na prace badawcze wydana została podstawowa Decyzja - Pozwolenie Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków pismem z dnia 28. września 2016 roku, nr pisma IA Jak wspomniano już we wstępie, badania wykopaliskowe na terenie byłego obozu zagłady Żydów w Sobiborze, przeprowadzone w roku 2016, miały początkowo dwa główne cele: w okolicach domniemanej lokalizacji tzw. baraku fryzjerskiego oraz w rejonie tunelu ucieczkowego z baraku Sonderkommando. Zaplanowany zasięg prac badawczych w miejscu odkrycia koncentracji niewielkich dołków posłupowych, będących prawdopodobnie pozostałościami po baraku lub dwóch barakach tzw. fryzjerskich, został w roku 2014 przebadany przez zespół geofizyków ze Słowacji, z Zakładu Archeologii Słowackiej Akademii Nauk w Nitrze (M. Cheben i in. 2014; W. Mazurek, R. Ratajczak 2016) Przeprowadzone wykopaliskowe prace badawcze w roku 2016 stały się znakomitym sprawdzianem przydatności metod geofizycznych w pracach archeologicznych na terenie po byłym niemieckim obozie zagłady w Sobiborze. Pierwotny zakres prac wykopaliskowych nie pozwolił na określenie zasięgu występowania drobnych dołków posłupowych w kierunku południowym, dlatego niezbędne było poszerzenie prac wykopaliskowych w tym kierunku o obszar o powierzchni 3,5 ara, dzięki czemu zasięg ten został określony. Prace te 4

5 przeprowadzone zostały na podstawie Protokołu z oględzin badań archeologicznych, sporządzonego w dniu 18. października 2016 roku. Na podstawie Protokołu z oględzin badań archeologicznych, sporządzonego w dniu 09. listopada 2016 roku, przesunięta została o 5 metrów na północ lokalizacja wykopów badawczych w rejonie śladów odkrytego w roku 2013 tunelu ucieczkowego z tzw. baraku Sonderkommando. Zaakceptowane zostało również niewielkie poszerzenie tego rejonu prac o obszar o powierzchni 0,75 ara, dzięki czemu w tym rejonie przebadany został teren o powierzchni 2,5 ara, położony już w obrębie już hektara XXVI. Wreszcie zakres prac badawczych, przewidzianych do realizacji na jesieni roku 2016, został poszerzony o rozpoznanie wschodniego przebiegu ogrodzenia Lager III/obozu III o obszar o powierzchni 3,625 ara. Prace te były proponowane do realizacji jeszcze na jesieni 2015 roku, jednak późna pora oraz brak stosownych uzgodnień spowodowały przeniesienie ich realizację na rok Dzięki przeprowadzeniu tych badań uzyskany został czytelny obraz relacji między tym fragmentem ogrodzenia Lager III/obozu III a podwójnymi zasiekami, biegnącymi na północ od śladów po baraku Sonderkommando na osi wschód zachód. Uzyskany został również dalszy przebieg obiektu nr 6242, na którego zachodnim biegunie zlokalizowany został jako wtórny depozyt grób nr 20. Prace te zostały przeprowadzone na podstawie Decyzji Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie, Delegatura w Chełmie z dnia 22. listopada 2016 roku, nr pisma IA.II Łącznie w trakcie kampanii wykopaliskowej, przeprowadzonej na jesieni 2016 roku został przebadany obszar o powierzchni 17,625 ara. Spośród uzupełniających prac badawczych, zaplanowanych jeszcze w roku 2015, prace zostały wykonane w 5 z 6 rejonów byłego obozu zagłady. W roku 2015 prace zostały przeprowadzone w rejonie wejścia na drogę do komór gazowych oraz w miejscu odkrycia spalonych kości ludzkich w wykopie pod południowo-wschodni narożnik muru upamiętnienia wokół grobów masowych i w miejscu odkrycia szczątków ludzkich w studni z drewnianą cembrowiną (obiekt 5681), oznaczonej jako grób 17, położonej na północ od śladów po baraku Sonderkommando. Natomiast w roku 2016 prace wykopaliskowe zostały przeprowadzone w miejscu prawdopodobnej lokalizacji baraku lub baraków fryzjerskich, w rejonie kontynuacji przebiegu reliktów tunelu ucieczkowego z baraku Sonderkommando w Lager III/obozie III w kierunku wschodnim. Nadal pozostaje do wykonania rozpoznanie miejsca alternatywnego położenia ściany upamiętnienia, biegnącej według nowej propozycji 5

6 w odległości około 5 metrów na wschód od przebiegu reliktów drogi do komór hgazowych, czyli tzw. Himmelfahrtstrasse. 3. Lokalizacja i kontekst historyczny archeologicznych badań wykopaliskowych, przeprowadzonych jesienią 2016 roku. Jako miejsce realizacji akcji Reinhardt, systematycznej eksterminacji ludności żydowskiej z terenów państw europejskich, zajętych przez hitlerowskie Niemcy, jako miejsce na jeden z obozów systematycznej zagłady ludności żydowskiej z podbitych terenów Europy jej przywódcy wybrali obszar wokół zagubionej wśród poleskich lasów małej stacji kolejowej w Sobiborze, położonej na trasie z Chełma Włodawy i dalej do Brześcia Litewskiego. W ramach Akcji Reinhard na terenie Generalnego Gubernatorstwa powstają 3 obozy natychmiastowej zagłady Żydów: najpierw funkcjonujący najprawdopodobniej od 15. marca 1942 roku w Bełżcu (M. Tregenza 2001, s. 187), drugi od kwietnia tego roku w Sobiborze (M. Bem, W. Mazurek 2012, s. 5), a od lipca 1942 roku w Treblince (A. Żbikowski 2004, s. 173). Centrum dowodzenia eksterminacją ludnosci żydowskiej znajdowało się w Lublinie, gdzie jeszcze w pod koniec roku 1941 powstaje obóz koncentracyjny na Majdanku, zwany później jako Konzentrationslager Lublin, gdzie również prowadzona była eksterminacja ludności żydowskiej (T. Kranz 2010, s, 7-9). Historia ludzkości tak się w tym regionie potoczyła, że w miejscu, gdzie przed wybuchem II wojny światowej szumiał rozległy, sosnowy las i miejscami znajdowały się rolnicze uprawy, doszło do zbrodni na gigantyczną, nieznaną wcześniej skalę. Dzisiaj znowu w miejscu gdzie funkcjonowała fabryka śmierci szumią drzewa Nadleśnictwa Sobibór. Miejscowość Sobibór położona jest nad Bugiem, na wysokości obecnej granicy między Białorusią i Ukrainą. Do stacji kolejowej o tej samej nazwie odległość jest jednak większa niż do leżących w pobliżu miejscowości Żłobek czy Wołczyny (Ryc. 1). Stacja powstała na początku wieku XX głównie jako miejsce wywozu surowca drewnianego z rozległych lasów Nadleśnictwa Sobibór. Do wybuchu II wojny światowej surowiec ten wywożony był w dwóch kierunkach: na północ w kierunku Brześcia Litewskiego i na południe w kierunku Chełma Lubelskiego. W czasie działań wojennych kampanii wrześniowej 1939 roku doszło do zniszczenia mostu na Bugu w Orchówku, dlatego stacja w Sobiborze stała się niemal stacją oporową, przedostatnią stacją na trasie z Chełma do stacji Włodawa w Orchówku. Miało to z pewnością duże znaczenie przy wyborze miejsca na obóz zagłady dla tysięcy Żydów jako miejsca ukrytego, nie rzucającego się w oczy, doskonałego zdaniem niemieckich 6

7 specjalistów od spraw żydowskich do realizacji planu wymordowania wszystkich przedstawicieli tej narodowości, znajdujących się pod jurysdykcją III Rzeszy Niemieckiej. Obóz został założony w marcu roku 1942 i funkcjonował do słynnego, zakończonego ucieczką dużej grupy więźniów powstania w dniu 14. października 1943 roku. Po zakończeniu akcji poszukiwawczej pozostałych przy życiu więźniów wykorzystano do likwidacji obozu i zamordowano. Niemal wszystkie budynki obozowe zostały zniszczone, a teren starannie oczyszczony ze śladów po kaźni narodu żydowskiego (A. Kola 2001, s. 115). Celowe działania destrukcyjne obok dość gęstego lasu, porastającego teren po byłym obozie skutecznie zatarły większość śladów po obozie. Jak już wspomniano powyżej, po zakończeniu działań bojowych II wojny światowej w niektórych miejscach byłego obozu zagłady doszło do nielegalnych, wykopaliskowych poszukiwań cennych przedmiotów, które pozostały po ofiarach Sobiboru, a które nie trafiły do rąk niemieckich oprawców. Mimo tego, że w dotychczasowych pracach badawczych nie trafiliśmy na wiele śladów po wykopach szabrowniczych, wykopy te również miejscami mogły zatrzeć ślady po obiektach obozowych. Do rozpoczęcia prac badawczych w roku 2000 przez ekspedycję Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu nasza wiedza na temat rozplanowania obozu oparta była przede wszystkim na wspomnieniach byłych więźniów oraz sporządzonych przez nich i byłych strażników obozowych szkicach. Dlatego też tak duże znaczenie mają badania archeologiczne, które ze śladów zachowanych pod powierzchnią gruntu mogą dostarczyć nowych, wiarygodnych informacji na temat topografii obozu. Ponieważ z jednej strony ilość tych śladów pozostawionych w ziemi jest niewielka, z drugiej strony należy przez cały czas badań pamiętać o wyjątkowym i jednostkowym charakterze terenu poobozowego, wszystkie prace badawcze prowadzone były podobnie jak w poprzednich latach z wyjątkową ostrożnością i dokładnością. 3. Historia badań archeologicznych. Po zakończeniu działań wojennych na terenie województwa lubelskiego od lata 1944 roku nielegalne prace poszukiwawcze o charakterze wykopaliskowym prowadziła okoliczna ludność w nadziei na odkrycie cennych przedmiotów, będących własnością ofiar hitlerowskich zbrodniarzy. Poszukiwania te przybierały okresowo tak niepokojący charakter, że stały się one przedmiotem zainteresowania organów ścigania dawnej Milicji Obywatelskiej. Według relacji starszych mieszkańców Chełma i Włodawy, jednym z efektów 7

8 prac organów bezpieczeństwa były karne sprawy sądowe wobec między innymi żołnierzy zawodowych z jednostki wojskowej w Chełmie, ale i mieszkańców pobliskiej Włodawy. W roku 2016 odkryte zostały i rozpoznane w postaci dokładnej lokalizacji i zasięgów dwa miejsca występowania popiołów i spalonych szczątków kości ludzkich na złożu wtórnym, które stanowią najprawdopodobniej ślady po tych pracach (W. Mazurek 2016, W. Mazurek, R. Ratajczak 2016a). Wyniki tych prac staną się w przyszłości punktem wyjścia do badań nad związkiem tych szczątków ludzkich z byłym niemieckim obozem zagłady w Sobiborze. Brak jest szczegółowych danych na temat zakresu prac ziemnych, jakie prowadzone były w połowie lat 60-tych XX. wieku na terenie byłego obozu zagłady w Sobiborze, kiedy miejsce kaźni tysięcy istnień ludzkich zostało upamiętnione kopcem z prochami pomordowanych oraz pomnikiem autorstwa Mieczysława Waltera (Gacka-Grzesikiewicz 1983, s. 51). Istniejący do roku 2014 plac asfaltowy z dwoma pomnikami miał być zbudowany w miejscu dawnego krematorium (R. Żyła, E. Gacka-Grzesikiewicz 1987, s. 104). Brak jest jednak w tym ostatnim opracowaniu powołania się na źródła, z którego korzystali autorzy opracowania, podając informację o takiej lokalizacji. W roku 1993 teren obozu został przekazany jako zamiejscowy oddział Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie (M. Bem, W. Mazurek 2012, s. 51). W tym samym roku po raz pierwszy uroczyście obchodzona była 50. rocznica powstania w obozie, przywracając go pamięci polskiej opinii publicznej. Bliżej nie sprecyzowane tak w zakresie programu badawczego, jak i zakresie zasięgu przestrzennego prace wykopaliskowe prowadzone były w latach 90-tych XX. wieku. W archiwach Muzeum we Włodawie oraz Urzędu Konserwatorskiego w Chełmie brak jest jednak dokumentacji z tych badań. Systematyczne badania archeologiczne zostały rozpoczęte na wniosek Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie w roku 2000 i kontynuowane w roku 2001 na zlecenie Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Warszawie przez ekspedycję Instytutu Archeologii i Etnologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu pod kierownictwem prof. dra hab. Andrzeja Koli (2001, s. 115). W roku 2000 przeprowadzony został rekonesans, który przygotował założenia do badań archeologicznych na szerszą skalę w roku 2001 (A. Kola 2000). Badania archeologiczne w roku 2001 przeprowadzone zostały w 2 etapach. Wiosną przeprowadzone zostały badania sondażowe metodą odwiertów, wykorzystując do tego celu wiertła geologiczne na terenie obozu III. W drugim etapie wczesną jesienią kontynuowane były badania sondażowe metodą odwiertów i dodatkowo podjęto badania wykopaliskowe w rejonie południowej granicy obozu III. W wyniku prac archeologicznych w roku 2001 odkryte zostało 7 zbiorowych mogił ofiar obozu oraz 5 8

9 obiektów nieruchomych, oznaczonych literami od A do E, położonych na południe od zbiorowych mogił. Obiekt E został nie bez licznych wątpliwości uznany za relikt komór gazowych. Oprócz tego pozyskano z odkrytych obiektów nieruchomych oraz z powierzchni liczne zabytki ruchome, które trafiły w ostatnim czasie do zbiorów Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie i docelowo mają stać się zalążkiem zbiorów nowej placówki muzealnej, Muzeum Byłego Hitlerowskiego Obozu Zagłady w Sobiborze. Dotychczasowa wiedza na ich temat pochodzi jedynie z literatury (A. Kola 2001, s. 121). W związku z realizacją filmu dokumentalnego o obozie w Sobiborze przez stację Discovery Channel w roku 2004 podjęte zostały nieinwazyjne badania geofizyczne w trzech miejscach byłego obozu: w pobliżu obiektu E, zaliczanego wówczas do obozu III/Lager III, w rejonie domniemanego przebiegu tzw. Himmelfahrtstrasse, ale przede wszystkim w miejscu, gdzie powinny znajdować się relikty obozu nr IV/Lager IV (W. Mazurek 2004, 2005). Najciekawsze wyniki uzyskano w rejonie na wschód od obozu III/Lager III, gdzie zlokalizowano dość rozległe zapadlisko z silną anomalią magnetyczną, interpretowaną jako relikty obozu nr IV/Lager IV. W rejonie obiektu E z badań 2001 roku najwięcej zakłóceń wystąpiło po obu stronach północnej partii tego obiektu, który zdaniem autorów badań z lat mogły stanowić pozostałość po komorach gazowych, przy czym hipoteza ta powinna być zweryfikowana dalszymi badaniami obiektów pozagrobowych (A. Kola 2001, s. 121). Wstępnie anomalie geofizyczne zostały określone wówczas jako potencjalne miejsce po fryzjerni (wschodnia strona obiektu E) i miejsce po silniku wysokoprężnym, służącym do uzyskiwania spalin do zabijania ludzi w komorach gazowych (po stronie zachodniej budynku E). Po kilkuletniej przerwie w badaniach w roku 2007 powrócono do badań wykopaliskowych. Stało się to głównie za przyczyną nawiązania współpracy między Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie a Uniwersytetem Ben Gurion w Negev w Izraelu. Ich głównym celem było zweryfikowanie wyników pomiarów geofizycznych z roku 2004 w rejonie pogranicza między obozami II i III, w sąsiedztwie na zachód od obiektu E z badań 2001 roku, czyli w rejonie domniemanego silnika przy komorze gazowej (W. Mazurek 2007). Po raz pierwszy badaniami kierował zespół archeologów: Yoram Haimi ze strony izraelskiej we współpracy z profesorem Icchakiem Gileadem i Wojciech Mazurek ze strony polskiej. W kolejnych latach prace prowadzone były w duecie Haimi-Mazurek, a od jesieni 2013 roku we współpracy z drem Ivarem Schute, reprezentującym stronę holenderską Grupy Sterującej. 9

10 W roku 2007 w obrębie wykopu 1 przebadany został wówczas obszar około 2 arów powierzchni, położony w obrębie hektara XXIV. Do lokalizacji wykopów wykorzystana została geodezyjna siatka pomiarowa, wykorzystana do badań w latach , gdzie kolejne hektary zostały określone numeracją rzymską od I do LXV, a kolejne ary każdego hektara numeracja arabską od 1 do 100, od północno-zachodniego narożnika hektara w poziomie do narożnika południowo-wschodniego. W roku 2007 eksploracją objęte zostały ary 35, ćwiartki a, b, d, ar 36 w całości, ar 45 ćwiartka b oraz ar 46 ćwiartki a i b. Zakres badań w roku 2007 objął częściowe odsłonięcie zachodniej krawędzi obiektu E w celu pewnego dowiązania się do badań z lat Podsumowując przeprowadzone w roku 2007 prace można stwierdzić, że zaobserwowane w roku 2004 anomalie magnetyczne powstały na skutek zdeponowania w tym miejscu licznych zabytków żelaznych jak fragmenty drutów kolczastych, obejmy czy zwykłe gwoździe. Brak było głębszych wykopów, a pod cienką warstwą humusu oprócz reliktów obiektu F nie mamy innych śladów po infrastrukturze obozowej. Biorąc pod uwagę wyniki badań z lat 2001, 2004 i 2007 można było niemal pewnie stwierdzić, że obiekt E nie jest pozostałością komór gazowych. Jako bardziej prawdopodobną funkcję uznano wówczas używanie tego budynku jako rozbieralnię lub miejsce sortowania odzieży i wyposażenia ofiar, ale najbardziej prawdopodobna hipoteza określiła ten obiekt jako barak, który mógł być używany jako tzw. lazaret, czyli miejsce rozstrzeliwania w pozycji leżącej osób chorych i niedołężnych (A. Kola 2001, s ). We wnioskach z roku 2007 jako najbardziej prawdopodobną uznano możliwość używania tego obiektu jako fryzjerni, gdzie idącym na śmierć kobietom obcinane były włosy. Zadokumentowany od strony zachodniej obiektu E, biegnący ukosem w kierunku na północny-zachód obiekt F, zbudowany z dwóch płytkich, równoległych względem siebie rowów, wypełnionych popielatym piaskiem bez jakichkolwiek zabytków ruchomych, interpretowany został jako ślad po korytarzu, który miał łączyć domniemany budynek fryzjerni z Himmelfahrtstrasse. Wyniki prac badawczych, przeprowadzonych w następnych latach, jednoznacznie taką interpretacje wykluczyły. Dodatkowo wykonane zostały w roku 2007 prace rozpoznawcze w postaci wstępnego oczyszczania 3 ćwiartek arów 7 (ćwiartki c i d) i 17 (ćwiartki a i b), położonych na północ od budynku E, a obejmując swym zasięgiem 3 odwierty z badań 2001 roku, zawierające anomalie. Poniżej warstwy kilkunastocentymetrowej ściółki, natrafiono na ślady zmieszania piasku z odpadami korowymi (?) oraz niezbyt liczne znaleziska ruchome. Linearne ślady po pracy głębokich radlic (?) miały wskazywać na celowe zacieranie śladów obozowych. Jak pokazały badania wykopaliskowe, przeprowadzone na wiosnę 2011 roku, miejsce to skrywa 10

11 negatyw po dużym obiekcie ziemnym nr 589 o rekonstruowanych na podstawie wcześniejszych odwiertów wymiarach: długości około metrów, szerokości około 5 6 metrów (T. Mazurek, W. Mazurek 2011, s. 14). W roku 2008 planowane były początkowo badania wykopaliskowe na większą skalę, jednak brak środków finansowych ograniczył prace do badań geofizycznych w rejonie grobów oraz w rejonie między obiektem E, przebadanym częściowo w roku 2001 a placem asfaltowym, na którym zlokalizowane są pomnik ofiar oraz kamienna wieża, symbolizująca komory gazowe (W. Mazurek 2008). Prace terenowe i wstępna analiza wyników została przeprowadzona przez firmę WorleyParsons Komex, resources & energy, Suite 100, Avenue NW, Calgary, Alberta T3B 0M6 z Kanady. Dzięki współpracy Muzeum we Włodawie z Uniwersytetem Hartford w Stanach Zjednoczonych firma ta wykonała badania nieodpłatnie. W pracach uczestniczyli również w charakterze obserwatorów przedstawiciele Uniwersytetu Południowej Florydy. Głównym celem badań było zlokalizowanie pozostałości po komorach gazowych, ale również towarzyszącej im infrastruktury obozowej. Niestety, nie dały odpowiedzi na pytanie zasadnicze: czy w badanym rejonie 8 kwadratów o wymiarach 40 x 40 m możemy odczytać konkretne anomalie jako relikty po komorach. Najważniejsze efekty zostały uzyskane blisko zachodniej krawędzi asfaltowego skweru z pomnikiem i wieżą. Natrafiono tutaj na głębokości poniżej 1 m na 4 nieduże, ale wyraźne i układające się na jednej linii niemal idealnie północ południe, położone w jednakowej odległości od siebie, anomalie elektromagnetyczne. Stały się one punktem wyjścia do sformułowania programu badawczego na rok Dodatkowo w trakcie prac geofizycznych wykonane zostały zdjęcia lotnicze z balonów pogodowych obszaru grobów masowych. W roku 2009 mimo również mocno ograniczonych środków finansowych udało się powrócić do badań wykopaliskowych. Nawiązując do siatki pomiarowej, wykorzystanej w badaniach geofizycznych w roku 2008, założona zostały magistrale na osi SW-NE i SE-NW, wzdłuż których wyznaczonych zostało 17 wykopów o wymiarach 5 x 5 m lub 2,5 x 5 m o łącznej powierzchni 3,75 ara. Dzięki temu zweryfikowane zostały zaobserwowane w roku 2008 anomalie magnetyczne, zarejestrowane na zachód od asfaltowego placu i na zachód od obiektów B i D, odkrytych w roku 2001 (A. Kola, s ). Anomalie te były wywołane przez 4 głębokie dołki posłupowe, położone na jednej linii i odległe od siebie o około 3,75 do 4,75 m. Brak jest jak dotąd wiarygodnej interpretacji tych 4 wyrazistych pozostałości po słupach. Ale od strony wschodniej, równolegle do tych 4 dołków posłupowych, udało się odkryć dwie kolejne linie, nieco płytszych, dołków posłupowych, biegnących również na osi 11

12 północ-południe w odległości około 1,75 do 2,00 m od siebie. Większość z odkrytych reliktów dołków posłupowych wykopana została w regularnej odległości około 3 metrów jeden od drugiego, tworząc najprawdopodobniej ogrodzenie, którego zasięg tak w kierunku południowym, jak i północnym, była w roku 2009 nieznana. Weryfikacja przebiegu tego ogrodzenia (!) została przeprowadzona w trakcie badań wykopaliskowych w roku 2010 (T. Mazurek, W. Mazurek 2010). Przygotowując program badań, zdecydowano o wyborze metody po nitce do kłębka, gdzie nitką były układające się w liniowe układy dołki posłupowe, zaś kłębkiem przebiegi ogrodzeń oraz obiekty nieruchome, zlokalizowane na ich drodze lub w ich pobliżu. Wyniki badań w 2010 roku pokazały, że podwójne ogrodzenie ma kontynuację w kierunku północnym na odcinku 15 metrów, a kierunku południowym na długości około 45 metrów. Badania stwierdziły jednocześnie, że odsłonięte skrajne dołki posłupowe powinny mieć kontynuacje w obu kierunkach. Wspomniane ogrodzenie biegło równolegle do zachodniej krawędzi asfaltowego placu, na którym zlokalizowane są pomnik ofiar Sobiboru i graniastosłup z kamienia granitowego. Oprócz reliktów zabudowy w trakcie badań 2009 i 2010 roku natrafiono na liczne zabytki ruchome, głównie fragmenty i całe rzeczy osobiste należące do ofiar Sobiboru jak: grzebienie, spinki do włosów, szkła i oprawki okularów, nieliczna biżuteria, bilonowe monety polskie, niemieckie, francuskie, holenderskie i czechosłowackie. Natrafiono również na połamane najczęściej protezy zębowe z tworzyw sztucznych i metali kolorowych, łuski i pociski karabinowe i pistoletowe, bardzo liczne kawałki naczyń szklanych i kawałki drutu kolczastego oraz żelazne gwoździe. Zabytki ruchome skoncentrowane były głównie w narożniku północno-zachodnim asfaltowego skweru. Stamtąd pochodzi również znalezisko wyjątkowe, a mianowicie zachowana w idealnym stanie srebrna, okrągła zawieszka z kółkiem do zawieszenia na łańcuszku z napisem Hanna na awersie po polsku i BÓG po hebrajsku na rewersie. Na wiosnę 2011 roku badania wykopaliskowe po raz pierwszy miały charakter szeroko płaszczyznowy, dzięki czemu uzyskane zostały znakomite wyniki. Jak wspomniano już we wstępie, zostały one przeprowadzone na zlecenie Komitetu Sterującego, którego celem jest przygotowanie nowego upamiętnienia ofiar niemieckiego, hitlerowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze, w którego skład wchodzą przedstawiciele 4 państw: Holandii, Izraela, Polski i Słowacji. Ich pierwotnym planem było odtworzenie topografii Lager III/obozu III, w którym odbywała się bezpośrednia eksterminacja narodu żydowskiego. Zostały one podzielone na 2 etapy terenowe, tzn. ekspedycje wiosenną, która skończyła swoje prace w 12

13 połowie czerwca 2011 roku oraz ekspedycję jesienną, planowaną od połowy września do końca października 2011 roku. Wyniki badań wiosennych miały być podstawą do przygotowania programu badań jesiennych, a całość prac miała pomóc w określeniu warunków konkursu na nowe upamiętnienie ofiar Sobiboru. W trakcie badań terenowych wiosną 2011 roku rozpoznana została centralna i południowa część tzw. obozu III (Lager III), w którym dokonywana była eksterminacja w komorach gazowych ludności żydowskiej. Efektem tych badań było bardzo prawdopodobne rozpoznanie dużej części Lager III/obozu III o powierzchni ponad 1 hektara (około m 2 ). Łączna powierzchnia otwartych wykopów wyniosła 31,5 ara, teren rozpoznany za pomocą wiertła geologicznego wyniósł około 7 arów. Terenowe prace wykopaliskowe prowadzone były w dniach roku. W wyniku prowadzonych prac terenowych odsłonięte zostały stropy 710 nieruchomych obiektów archeologicznych, wśród których dominują relikty dołków posłupowych oraz ślady po korzeniach starych drzew. Większość reliktów dołków posłupowych tworzyła liniowe układy, interpretowane jako wewnętrzne ogrodzenia Lager III/obozu III. Przede wszystkim prace badawcze stwierdziły kontynuację 2 rzędów dołków posłupowych, odkrytych w trakcie sezonów , tak w kierunku północnym, jak i południowym. Ich zasięgu w kierunku północnym nie osiągnięto, skrajne słupy stały w odległości około 20 metrów na południe od kopca upamiętnienia, ale określony został ich zasięg w kierunku południowym. Skrajnie południowe dołki posłupowe łączą się z podobnymi dołkami posłupowymi, jakie biegną po zewnętrznej stronie układu dwóch rowów (obiekty nr 250 i 266), interpretowanych jako pozostałość po końcowym odcinku Himmelfahrtstrasse/Schlauch Droga Wniebowstąpienia, która prowadziła do komór gazowych. Oba rowy kończą swój bieg w pobliżu południowej krawędzi asfaltowego placu z pomnikiem i kamienną wieżą. Przy narożniku południowowschodnim tego placu odsłonięto 3 rzędy drobnych zagłębień, które mogły stanowić relikt po drewnianych stopniach wejściowych do komór gazowych. W rejonie na południe i na wschód od przebiegu domniemanej Himmelfahrtstrasse/Schlauch/Droga Wniebowstąpienia natrafiono na kilka rzędów mniejszych dołków posłupowych, interpretowanych wstępnie jako relikt baraku fryzjerskiego o konstrukcji palowej (?). Prace w tym rejonie kontynuowane były najpierw na niewielką skalę w roku 2014 i w roku 2016, kiedy zostały odsłonięte niemal wszystkie relikty dołków posłupowych. W części na północ od placu asfaltowego nie natrafiono na większą ilość obiektów nieruchomych, natrafiono natomiast na rząd głębokich dołów posłupowych, których spąg 13

14 sięga nawet poniżej 1 metra głębokości. Linia tych dołków przecina ukośnie wymieniane wyżej wielokrotnie dwie równoległe linie dołków posłupowych, biegnących od Himmelfahrtstrasse/ Schlauch/Droga Wniebowstąpienia w kierunku kopca upamiętnienia. Zasięgu tej linii słupów w kierunku północnym i południowym nie udało się określić. W narożniku południowo-wschodnim hektara XVIII, w rejonie na południe od polany z grobami masowymi, natrafiono na 3 większe obiekty nieruchome (obiekty ), w wypełniskach których natrafiono na bardzo liczne znaleziska ruchome. Obiekty te mogą stanowić pozostałości po konstrukcjach ziemiankowych (piwnice?, półziemianki mieszkalne), należących do Lager III/obozu III, gdzie zakwaterowani byli członkowie Sonderkommando, zatrudnieni przy komorach gazowych. Wykopy weryfikacyjne badań z roku 2001 i wyników badań geofizycznych z roku 2004, potwierdziły kontynuację obiektu E na łącznej długości około 75 metrów. Jego szerokość niezmiennie wynosi 6 metrów, jego ściany boczne są skośne, miejscami ze śladami szalowania drewnem, obecnie zachowanym w postaci całkowicie zbutwiałej. We wnioskach z badań wiosennych zaproponowana została interpretacja tego obiektu jako reliktu strzelnicy. Skrajnie północne wykopy oraz towarzyszące im zagęszczone odwierty postawiły pod znakiem zapytania poprawność interpretacji grobu 2 jako obiektu grobowego. Wokół grobu tak w wykopach, jak odwiertach nie natrafiono bowiem na kości ludzkie. Na spalone kości ludzkie natrafiono natomiast na południe od grobu nr 7. Rozpoznano tam w wykopach i za pomocą odwiertów zasięg kolejnego masowego grobu nr 8 (obiekt 882). Ma on kształt prostokąta o wymiarach około 25 x 5 m, którego oś dłuższa położona jest na osi W-E. Głębokość obiektu sięga około cm, w warstwach spągowych zarejestrowano 3 warstwy przepalonych kości o miąższości około cm, przedzielonych warstwami czystego, jasnoszarego piasku. Całość prac wykopaliskowych na wiosnę 2011 roku dostarczyła ponadto wielu nowych artefaktów, z których największa koncentracja wystąpiła w wypełnisku wspomnianego wyżej obiektu nr 568. Spośród znalezisk ruchomych zdecydowanie najwięcej to kobiece grzebienie i wsuwki do włosów, potłuczone szkło, pochodzące z różnych butelek, fragmenty drutu kolczastego, żelaznych gwoździ, złączek i innych przedmiotów żelaznych. Wśród artefaktów znajdują się również te o cechach indywidualnych jak biżuteria, papierośnice, dość liczne monety bite w Polsce, Holandii, Francji, Czechosłowacji, Niemczech. Głównym zadaniem kolejnego sezonu badań wykopaliskowych, przeprowadzonych na jesieni 2011 roku przez ten sam zespół badawczy, pod kierunkiem Wojciecha Mazurka z Polski we współpracy z Yoramem Haimi z Izraela i, było rozpoznanie przebiegu drogi do 14

15 komór gazowych, tzw. Himmelfahrtstrasse/Schlauch /Droga Wniebowstąpienia od skrajnie południowego miejsca, odsłoniętego w trakcie ekspedycji wiosennej w roku 2011 do połączenia z Lager II/obozem II. Celem uzupełniającym ekspedycji było określenie pełnego zarysu obiektu E/2001, czyli jego zasięgu na południe od wyników badań z wiosny 2011 oraz określenie jego funkcji. Ta ostatnia była dotychczas niejasna, aczkolwiek najbardziej prawdopodobna hipoteza według profesora A. Koli, sformułowana w roku 2001, określiła ten obiekt jako barak, który mógł być używany jako tzw. lazaret, czyli do rozstrzeliwania osób chorych i niedołężnych, (s ). A. Kola nie wykluczył jednak używania obiektu E jako komory gazowe, co było podstawą do takiej rekonstrukcji tego obiektu na terenie obozu (np. plany obozu na planszach informacyjnych, obecnie używane dla zwiedzających). W trakcie tych prac miała być zweryfikowana i najmłodsza hipoteza z wiosny 2011 roku, wskazująca na interpretację tego obiektu jako strzelnicy. W trakcie prac badawczych łącznie przebadany został obszar o powierzchni 18 arów, większość obiektów nieruchomych została wyeksplorowana w połowie i w większości przesiana w celu pozyskania najmniejszych artefaktów. Odkryto łącznie 290 obiektów nieruchomych, z których zdecydowana większość to dołki posłupowe, towarzyszące obiektom 250 i 266, czyli dwóm rowom, stanowiącym prawdopodobnie pozostałość po wysokim płocie Himmelfahrtstrasse. Pozostałe obiekty, czyli elementy obiektu E na zachodzie oraz pierwsze obiekty tzw. obozu II dokumentowane były tak w planie, jak i w profilu. Większość z zabytków ruchomych pochodzi spoza przebiegu Himmelfahrtstrasse, pochodzą one głównie z zasypiska obiektu E oraz pierwszych obiektów obozu II. Sumując wszystkie odcinki Himmelfahrtstrasse uzyskujemy wynik około 240 m długości ostatniej drogi ofiar Sobiboru do komór gazowych. Na wschodnim końcu Himmelfahrtstrasse rów południowy (obiekt 250) posiadał dwa doły posłupowe od strony wewnętrznej. W odległości około 17 m na wschód od zakończenia wschodniego Himmelfahrtstrasse natrafiono na regularnie prostokątne zagłębienie o wymiarach około 6 x 2 m i głębokości do 0,5 m, które może być pozostałością po tzw. Kasie (obiekt 1124), gdzie więzień-pracownik żydowski miał przyjmować wartościowe rzeczy od ofiar. Na południe od tzw. Kasy odkryto przynajmniej 8 dołów posłupowych, idących w dwóch rzędach, oddalonych od siebie o około 2 m. Relacja między zakończeniem Himmelfahrtstarsse a ogrodzeniem i infrastrukturą obozu II nie była jasna i wymagała dalszych badań wykopaliskowych. Był to jednocześnie początkowy odcinek badań, przeprowadzonych na terenie byłego obozu II w lecie 2012 roku. 15

16 We wschodnim rowie Himmelfahrtstarsse (obiekt 266), około m przed ostatnim zakrętem, w obrębie ara 13d, hektara XXXII, mamy do czynienia z przerwą o szerokości około 4 m, podobną do tej na arze 84d hektara XXV, której wyjście skierowane jest na kilka rzędów drobnych dołków posłupowych, biegnących równolegle do Himmelfahrtstrasse na szerokości około 5 m. Te dwie przerwy w ogrodzeniu Himmelfahrtstrasse powinny mieć związek z komunikacją z tzw. barakami fryzjerskimi. Na wysokości skrzyżowania Himmelfahrtstrasse z istniejącą Lane of Remembrance/Aleja Pamięci, po stronie zachodniej Himmelfahrtstrasse odnotowano relikt gruntowej drogi, która biegnąc od południa zakręca w tym miejscu w kierunku obiektu E. Niektóre ślady po grzęznących pojazdach z tej drogi kierują się od tego miejsca w kierunku północnozachodnim, gdzie natrafiono na niewielki fragment większego obiektu. Wiedza na temat zasięgu, kształtu i głębokości dna wynika z odwiertów z roku 2001, dzięki którym możemy określić kształt na prostokątny o wymiarach około 10 x 5 m i głębokość na około 1,5-1,6 m. Badania obiektu E/2001 odsłoniły kolejne 25 m jego przebiegu, co pozwoliło na określenie łącznej jego długości na niemal dokładne 100 m. Jego szerokość w stropie wynosi na całej długości dokładnie 6 m, jego ściany są skośne, miejscami szalowane zbutwiałym obecnie drewnem. Na południowym końcu obiekt ten miał prostokątne poszerzenie o szerokości 8 m i długości około 4 m. W narożniku południowo-zachodnim natrafiono na relikty drewnianych schodków (smugi brunatne po stopniach, czytelne w profilu zachodnim obiektu). Na pierwotnym poziomie użytkowym natrafiono w tej części obiektu na dość liczne łuski mosiężne, w części wschodniej głównie karabinowe, w części zachodniej głównie pistoletowe. Były one w większości silnie skorodowane, a raczej obtoczone w żelazistym orsztynie. Od północy szerszą część obiektu E zamyka niemal na całej szerokości ostaniec naturalnego piasku o szerokości około 1 m, z przejściem o szerokości około 1 m wzdłuż wschodniej ściany. Podobne ostańce naturalnego piasku, naruszające prostą linię zachodniej ściany obiektu E, o kształcie regularnie prostokątnym, o długości około 3 metrów, urywające się raptownie w połowie obiektu E, zostały zarejestrowane na 50-tym metrze (szerokości około 2 m) oraz na około 25-tym metrze tego obiektu. Na podstawie opisanych wyżej cech z dużym prawdopodobieństwem została określona funkcja obiektu E jako strzelnica. W trakcie prac wykopaliskowych na jesieni 2011 roku, głównie z warstwy ściółki leśnej (warstwa 1) oraz warstwy humusu obozowego (warstwa 2) pozyskana została kolekcja wielu nowych artefaktów, których łączna liczba wynosi ponad sztuk. Wśród nich pod względem surowcowym, podobnie do zabytków ruchomych z wiosny 2011, dominują 16

17 przedmioty żelazne w liczbie ponad oraz niewiele mniej liczne zabytki szklane w postaci głównie fragmentów potłuczonych butelek w liczbie ponad artefaktów. Jako niewątpliwy sukces badań z jesieni 2011 roku należy określić ich przełomowe znaczenie dla określenia zasięgu i przebiegu dwóch jak dotąd największych obiektów nieruchomych o charakterze liniowym: Himmelfahrtstrasse/Drogi Wniebowstąpienia i obiektu E/2001. Weryfikacja funkcji obiektu E/2001 jako strzelnicy wymagają nadal weryfikacji porównawczych, ale oba te obiekty stały się znakomitymi punktami odniesienia dla kontynuacji prac badawczych, których celem jest odtworzenie topografii byłego niemieckiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Przedmiotem archeologicznych badań wykopaliskowych o charakterze przed inwestycyjnym na terenie Byłego Hitlerowskiego Obozu Zagłady w Sobiborze w roku 2012 było rozpoznanie terenu wokół obecnego budynku muzealnego pod kątem wyboru miejsca na nowy obiekt muzealny visiting center z niezbędną infrastrukturą komunikacyjnomedialną. Założeniem wstępnym do programu badawczego było wskazanie optymalnej lokalizacji dla tego obiektu, tzn. w miejscu najmniej ingerującym w topografię byłego obozu oraz posiadającym połączenie z początkiem przebiegu tzw. Himmelfahrtstrasse/Schlauch/Drogi Wniebowstąpienia od południowego jej zasięgu, określonego w trakcie badań na jesieni Kierownikiem badań był mgr Wojciech Mazurek, konsultantem ze strony polskiej prof. dr hab. Andrzej Kola, konsultantem ze strony izraelskiej dr Yoram Haimi. Prac terenowe zostały przeprowadzone w dniach od r. do r. W trakcie prowadzonych prac terenowych rozpoznany został obszar o powierzchni 50 arów w rejonie między rampą kolejową i obozem II oraz w rejonie między obozem II a początkiem ostatniej drogi ofiar, zwanej Himmelfahrtstrasse, byłego niemieckiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Łącznie odkrytych i zadokumentowanych zostało 798 obiektów nieruchomych. Wiele spośród nich stanowi ślady obozowej zabudowy. Są to głównie dołki posłupowe, ale również relikty większej zabudowy, jak piwnice, pozostałości budynków naziemnych, baraków. Część spośród tych obiektów pochodzi prawdopodobnie z okresu po zakończeniu II wojny światowej, kiedy teren poobozowy stał się miejscem poszukiwań kosztowności po ofiarach. Wreszcie obok starszych reliktów natrafiono również na współczesne śmietniska i obiekty, związane z funkcjonowaniem obecnego budynku muzeum, adaptowanego do tego celu z obiektu, zajmowanego wcześniej przez przedszkole dzieci pracowników Lasów Państwowych. 17

18 W rejonie między rampą kolejową a obecnym budynkiem muzealnym natrafiono na relikty zabudowy obozowej, związane z tzw. VORLAGER, czyli przedobozem, zwanym również przedpolem obozowym, zajmowanym w okresie funkcjonowania obozu przez niemiecką załogę i wspierającą ją służbę wartowniczą. Wśród tych obiektów nieruchomych wydzielone zostały między innymi 2 piwnice, jedna murowana z cegieł z zachowaną klatką schodową (obiekt 1552), druga ziemna, w której zachowały się na dnie ślady po słupach, ustawionych wzdłuż ścian (obiekt 1548). Od strony wschodniej do obu piwnic przylega regularny prostokąt o wymiarach około 10 x 20 m, utworzony przez drobne dołki posłupowe, oddalone około 1 m od siebie, z nieregularnym klepiskiem, zbudowanym z gruzu ceglanego i zaprawy piaszczystej w części południowej. Prostokąt ten to prawdopodobnie relikt baraku, zajmowanego przez strażników obozowych. W trakcie oczyszczania wspomnianego klepiska pozyskano kolekcję ciekawych zabytków ruchomych, mocno wciśniętych w poziom użytkowy. Na północ i południe od tego domniemanego baraku i piwnic położonych jest kilka większych, prostokątnych zagłębień o nieokreślonej funkcji, z których pochodzi bogata kolekcja zabytków ruchomych, głównie destruktów żelaznych puszek, sztućców, szklanych słoików oraz kości zwierzęcych. Na zachód od tych piwnic, w odległości około 15 m, za ogrodzeniem, którego dołki posłupowe biegną na osi północ-południe, zlokalizowany jest naziemny obiekt mieszkalny (?) nr 1434 o wymiarach około 9 x 6 m, którego zarys jest czytelny na planie obozu z roku 1951 (w jego skład wchodzą również obiekty nr 1393, 1441, 1498, 1511 i 1514). Z wyników badań terenu przed starym budynkiem muzealnym można wyciągnąć wniosek, że przejście dla ofiar kolejnych transportów przybywających do Sobiboru, znajdowało się pomiędzy rampą a obozem II, gdzie kolejna grupa przeznaczona do wejścia do komór gazowych musiała się rozebrać, musiało znajdować się na północ od terenu przebadanego latem 2012 roku. Najprawdopodobniej droga ta biegła pod obecnym parkingiem oraz istniejącym budynkiem muzealnym. Na taką lokalizację drogi ofiar Sobiboru od rampy kolejowej do Lager II/obozu II pod obecnym parkingiem asfaltowym wskazuje również brak śladów zabudowy w rejonie na północ od asfaltowego parkingu. W rejonie między zachodnią granicą działki muzealnej nr 316/1 a obecnym budynkiem muzeum natrafiono na rzędy regularnych dołków posłupowych, tworzących prawdopodobnie ogrodzenie Lager II/obozu II. Prostokątny plac pozbawiony reliktów słupów, ograniczony jest od południa rzędem regularnych dołków posłupowych, oddalonych od siebie o dokładnie 3 m. Zasięgu tej linii słupów nie udało się określić tak w kierunku wschodnim, jak i w kierunku zachodnim, gdzie teren byłego obozu zajmowany obecnie przez 18

19 Lasy Państwowe. Wschodnia linia ogrodzenia wolnego od zabudowy placu jest czytelna tylko w narożniku północno-wschodnim i naruszona przez murowaną z cegieł piaskownicę o wymiarach 2 x 3 m, zbudowaną prawdopodobnie dla potrzeb przedszkola (obiekt 1345). Oprócz kilku dołków posłupowych linia ta podkreślona była płytkim rowkiem o szerokości do 30 cm. Północna granica tego placu wytyczona jest przez linię dołków posłupowych, biegnących po północnej stronie podobnego, bardziej na tym odcinku czytelnego rowka. Na południe od domniemanego, południowego ogrodzenia Lager II/obozu II, położony jest rozległy obiekt nr 1430, zbudowany z 2 bliźniaczych prostokątnych wkopów o wymiarach około 12 x 10 m (łączne wymiary 24 x 10 m), zagłębionych około 2 m poniżej współczesnego poziomu gruntu. Zachodni prostokąt, obiekt 1430A, posiada jako poziom użytkowy płytę betonową, podłoga i zwalone relikty ścian części wschodniej, obiektu 1430B, zbudowana jest ze zbutwiałych dzisiaj desek. W momencie podjęcia badań była to depresja, zarośnięta szczelnie przez drzewa czeremchy. W połowie lat 70-tych XX-go wieku depresja ta ze względu na najniżej położony punkt w pobliżu obecnego budynku muzealnego została wykorzystana do budowy kanalizacji sanitarnej obecnego budynku muzeum, którą spływały, ale w chwili obecnej już nie spływają nieczystości do ceglanego szamba na zachodnim krańcu (obiekt 1430A). Wschodnia depresja (obiekt 1430B) wykorzystywana była w ostatnim czasie przynajmniej 30 lat jako miejsce deponowania różnego rodzaju śmieci w okresie po II wojnie światowej. Najmłodsze sięgają lat 90-tych XX-go wieku i pochodzą przypuszczalnie z adaptacji dawnego przedszkola (!) na muzeum przed przekazaniem budynku w roku Na planie byłego obozu zagłady, sporządzonym w roku 1951 przez inż. Mariana Cudnego, w miejscu położenia lub w pobliżu obiektu 1430 naniesiony został prostokąt-obiekt architektoniczny nazwany jako stajnia. Jest dość mało prawdopodobne aby stajnia była zagłębiona na około 2 w głąb ziemi, dlatego bardziej prawdopodobna jest jego interpretacja jako czasowe miejsce deponowania przedmiotów po ofiarach, które pozostawiły one przed odejściem do komór gazowych w obrębie Lager II/obozu II. W części północno-zachodniej i północnej terenu badań wykopaliskowych, pomiędzy początkiem Himmelfahrtstrasse a asfaltową alejką, prowadzącą do miejsca upamiętnienia ofiar Sobiboru, na północ od obecnego budynku muzealnego oprócz domniemanego północnego ogrodzenia pustego placu należącego do Lager II/obozu II, natrafiono na kilka średniej wielkości obiektów z niedużą zawartością wapna oraz przede wszystkim na siatkę głębszych i płytszych zagłębień, wypełnionych szarym piaskiem, zawierających liczne przedmioty po ofiarach swego rodzaju doły śmietnikowe, oznaczone jako obiekt Liczne zagłębienia, znajdujące się na północ od przebadanego obszaru sugerują, że w obrębie 19

20 lasu, w kierunku Lager III/obozu III oraz w kierunku kaplicy mamy do czynienia z kontynuacją podobnych jam śmietnikowych, w dużej mierze powstałych prawdopodobnie już po wojnie w wyniku nielegalnych poszukiwań rzeczy wartościowych po ofiarach Sobiboru. Na wschód od rejonu śmietnisk oraz od wolnego od zabudowy placu Lager II/obozu II biegną równolegle do siebie na osi północ-południe dwa rzędy głębokich dołów posłupowych. Odległość między tymi rzędami wynosi około 3,5-4 metrów. Na południowym krańcu obu rzędów dołków posłupowych wystąpiły na planie kwadratu 4 najgłębsze dołki posłupowe o głębokości około 1,5 m, odległe od siebie o około 3,5 m. Można interpretować ostrożnie taki układ zasypanych dołków jako relikt po wieży wartowniczej. W odległości około 5 metrów na wschód od wyżej opisanych głębokich dołków posłupowych biegną kolejne dwa rzędy oddalonych od siebie około 1 metra tym razem niewielkich i płytkich dołków po prawdopodobnie palikach. Oba rzędy dołków posłupowych posiadają prawdopodobnie kontynuację tak w kierunku północnym, jak i południowym. Funkcja rzędów słupów w tym rejonie obozu jest na razie trudna do określenia. Z warstwy humusowej oraz z wypełnisk obiektów nieruchomych, odkrytych w trakcie ekspedycji letniej 2012 roku, pochodzą liczne artefakty, związane z funkcjonowaniem obozu. Największe koncentracje znalezisk miały miejsce w szczególności w rejonie rozległych dołów śmietnikowych, położonych na północy przebadanego obszaru, głównie ponad i w wypełnisku obiektu Wśród zabytków natrafiono na liczne destrukty scyzoryków, puszek żelaznych, sztućców, misek, kubków, wózków dziecięcych. Oprócz znalezisk z czasów obozowych wystąpiły tam również butelki, puszki, z drugiej połowy XX. wieku, czyli z okresu funkcjonowania przedszkola. Równie duża koncentracja artefaktów została odnotowana na północ od dwóch piwnic, zlokalizowanych w pobliżu rampy kolejowej (obiekty ). Najważniejszym spośród znalezisk z tego rejonu jest aluminiowa płytka, na której wybite zostały imię i nazwisko jednej z ofiar Sobiboru. Ofiarą była dziewczynka z Holandii, Lea Judith de la Penha, urodzona 11 marca 1937 roku w Amsterdamie. Lea Judith zginęła w komorze gazowej Sobiboru w dniu 9 lipca 1943 roku wraz z rodzicami. Płytka prawdopodobnie wisiała na szyi dziewczynki jako identyfikator wykonany przez rodziców w obawie zagubienia w podróży na wschód Europy. Następna ekspedycja badawcza została rozpoczęta na jesieni roku 2012 i kontynuowana wiosną 2013 roku. Jej głównym celem była weryfikacja funkcji grobów masowych 1, 2 i 7, położonych w granicach Lager III/obozu III. 20

21 Mimo posiadania wyników badań sondażowych z lat , wykonanych wiertłem geologicznym, jedynie prace o charakterze wykopaliskowym mogły rozstrzygnąć wątpliwości co do funkcji tych grobów. Wątpliwości te pojawiły się już w roku 2011, po stwierdzeniu rozdzielenia grobów 1 i 2 od grobów 3-8 przez podwójną linię dołków posłupowych, biegnących od końcowego odcinka Himmelfahrtstrasse w kierunku północnym. Analiza odwiertów sondażowych wskazała na niejednoznacznie grobowy charakter wypełnisk grobów 1 i 2. Dodatkowo prace badawcze wychodziły naprzeciw wątpliwościom i postulatom profesora Andrzeja Koli, zawartym w sprawozdaniu z badań w roku 2001 co do grobowego charakteru grobu nr 7 (A. Kola 2001, s. 117). Podsumowując prace badawcze przy grobie nr 1 zaproponowane zostały 3 hipotezy. Po pierwsze, grób 1 mógł być wykopany jako kolejny grób masowy, który ze względu na zakończenie akcji Reinhard został wypełniony tylko w niewielkim stopniu ludzkimi szczątkami, a po udanym powstaniu więźniów 14 października 1943 roku został zasypany. Druga hipoteza, mniej prawdopodobna, wskazuje na możliwość użycia tego ogromnego dołu jako miejsca krematorium, podobnego do tych, jakie miały być używane w obozie w Chełmnie nad Nerem (Ł. Pawlicka-Nowak 2004, s ). Trzecia, na razie bardzo trudna do udowodnienia, mówi o tym, że grób 1 był pierwotnie wypełniony w całości lub w dużej części przepalonymi szczątkami ludzkimi, lecz został opróżniony w ramach akcji Sonderaktion 1005, a zdeponowane tam pierwotnie przepalone szczątki ludzkie zostały wywiezione w niewiadomym kierunku lub rozsypane po całym terenie obozu lub poza nim (A. Rybak 2012, s ). W przypadku grobu nr 2 prace badawcze już w warstwach stropowych, czyli na głębokości około cm, potwierdziły obecność drobnych fragmentów przepalonych kości ludzkich. Występują one tam w niewielkich, plamiastych koncentracjach jako białe, niebieskie lub czarne plamki na tle mniej lub bardziej rozległych plam szarego i popielatego piasku, ale zawsze pozostając w mniejszości w stosunku do ilości piasku, co przemawia za tym, że odkryte, nieliczne spalone kości znajdują się w stropie grobu 2 na złożu wtórnym, tzn. znalazły się tam w wyniku wyrównywania terenu grobowego w okresie budowy kopca pamięci. Zalegający poniżej tej cienkiej warstwy o charakterze stricte grobowym szary piasek zawierał jednak tylko niewielką domieszkę przepalonych, drobnych fragmentów kości ludzkich. Najprawdopodobniej również niższe partie tego piaszczystego wypełniska grobowego jądra o wymiarach około 15 x 15 metrów, wyznaczonego przez łącznie 15 odwiertów, w profilu 9 spośród nich zadokumentowane zostały ludzkie kości przepalone od poziomu tuż pod warstwą darni aż do dna na głębokości nawet prawie 4 metrów, posiadały 21

22 podobną strukturę. Wskazywałoby to na niewątpliwie grobowy charakter grobu masowego 2, lecz zastanowienie musi budzić wyraźne zmieszanie fragmentów kości z dominującym objętościowo, szarym piaskiem. W obrębie wykopów, położonych na zachód od właściwego, grobowego wypełniska grobu 2, uzyskano znacznie większy zachodni i południowo-zachodni zasięg zewnętrznego wkopu od podanego we wnioskach z roku 2001 jako rozsypisko grobu 2. Rozsypisko to tak w odwiertach z 2001 roku, jak i w głębokim wykopie weryfikacyjnym z wiosny 2013 roku, pozbawione było praktycznie kości ludzkich. Tak południowo-zachodnia krawędź, jak i zachodnia granica tej części masowego grobu 2, określanej dotychczas jako jego rozsypisko, mają przebieg niemal regularnej, prostej linii. Tylko miejscami w odsłoniętym profilu północnym natrafiono na plamy popielatego piasku, zmieszanego z przepalonymi kośćmi ludzkimi, które z całą pewnością znajdują się tam na złożu wtórnym. Regularnie poziomo zachowane dno tzw. rozsypiska tego grobu znajduje się na głębokości około 2 metrów aż do miejsca, gdzie mamy do czynienia z krawędzią głębszego, właściwego jądra grobu masowego. Zaproponowana interpretacja tej zachodniej, regularnej części zasypiska to poziom logistycznego dostępu od strony zachodniej, np. do wysypywania do głębszej części jądra grobu przepalonych szczątków ludzkich, zmieszanych z szarym piaskiem. Zaproponowano we wnioskach prowadzenie dalszych prac w tym rejonie na zachód od zasięgu właściwego wkopu grobu masowego 2, które powinny wyjaśnić przyczynę tak rozległego zasięgu tego jasnoszarego, zmieszanego piasku. W rejonie grobu masowego 7 rozpoznanych zostało 10 ćwiartek arowych powierzchni, które prawie w pełni rozpoznały wschodnią część dawnego zasięgu grobu. Efektem wykopaliskowych prac badawczych jest przede wszystkim weryfikacja funkcji tego grobu. Potwierdziły się częściowo wątpliwości profesora Andrzeja Koli co do jego funkcji grobowej. W wykopach badawczych odkryte zostały dwa stanowiska po naziemnych krematoriach (obiekty 2119 i 2120). Manifestują się one silnym przesączeniem i przepaleniem naturalnego piasku, który ma w miejscu ich lokalizacji barwę czarną, brunatną czy brązową. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy funkcjonowały one jednocześnie, czy też było następstwo czasowe w ich użytkowaniu. Ze względu na naruszenie przez młodsze obiekty nieruchome miejsce pod krematorium południowym wydaje się być starsze (obiekt 2119). Na poziomie odkrycia, czyli na głębokości około 40 cm od powierzchni gruntu, ma ono kształt brunatnego pasa szerokości około 3-4 metrów i jak dotąd odsłoniętej długości ponad 15 metrów na osi wschód-zachód. Pełną długość tego miejsca po krematorium została określona w trakcie obecnej kampanii wykopaliskowej. Brunatne przebarwienia naturalnego piasku gliniastego z 22

23 dużą ilością poziomych laminacji orsztynu, który szczególnie intensywnie przebarwił się na kolor ciemnobrunatny, prawie czarny i uległ silnemu zagęszczeniu, sięgają głębokości 2,30 metra od poziomu odkrycia, czyli około 2,80 m od współczesnej powierzchni gruntu). Miejsce po krematorium południowym (obiekt 2119) zostało naruszone przez młodsze obiekty nieruchome, przede wszystkim w części zachodniej zostało ono naruszone przez wkop na nieduży grób ciałopalny (obiekt 2118), który w związku z tym, że zasięg tego grobu pokrywa się częściowo z zasięgiem jądra grobu masowego 7, otrzymał oznaczenie tego pochówku. Około 7 metrów na północ od opisanego wyżej, południowego miejsca kremacji zwłok ofiar Sobiboru, znajdowało się podobne, prawdopodobnie nieco późniejsze miejsce o bardzo podobnych cechach i równoległym położeniu (obiekt 2120). W przypadku tego drugiego miejsca znany jest jego wschodni zasięg, nie określony został natomiast jego zachodni zasięg. W najgłębszym miejscu ślady przebarwienia naturalnego piasku w przypadku tego miejsca po krematorium osiągnęły poziom około 3,30 m od poziomu współczesnego gruntu. W przypadku obu miejsc po kremacji na stosach polowych, skapujące ludzkie płyny ustrojowe przebarwiały naturalny piasek aż do najtwardszych laminacji orsztynu, gdzie skoncentrowane zostały w czytelnej jeszcze dzisiaj zielonkawej mazi tłuszczowej, wydzielającej nieprzyjemny, słodkawy zapach, który unosił się nad wykopami przy nawet najmniejszym powiewie wiatru. Miejsce po tym krematorium naziemnym było zachowane niemal bez zniszczeń aż do połowy lat 90-tych XX. wieku, kiedy zostało naruszone w wielu miejscach łyżką koparki, która według ustnych informacji pracowników Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie i innych świadków, poszukiwała szyn kolejowych, użytych do budowy polowych krematoriów. Brak jest dokumentacji z tych poszukiwań, ale materialne ślady tych nieprofesjonalnych prac wykopaliskowych są doskonale widoczne na tle wyjątkowo intensywnych śladów przebarwienia piasku, pozostawionych prawdopodobnie przez ludzkie płyny ustrojowe. Na południowy - wschód od grobu 7 natrafiono na kolejny ciałopalny grób masowy, oznaczony numerem 15, którego zasięg nie został w pełni określony, co stało się przedmiotem zainteresowania jesiennej kampanii wykopaliskowej. Spąg tego grobu sięgał poniżej 3 metrów od współczesnej nawierzchni rejonu grobów. W trakcie prac wykopaliskowych, przeprowadzonych na jesieni 2012 i kontynuowanych wiosną 2013 roku, odkryty został dalszy przebieg podwójnej linii dołków posłupowych, biorących swój początek od północnej linii ogrodzenia Himmelfahrtstrasse/Schlauch/Droga Wniebowstąpienia i biegnących wzdłuż zachodniej 23

24 krawędzi placu asfaltowego z pomnikiem aż do kopca pamięci. Obie linie słupów mają kontynuację po północnej stronie kopca, ale tylko na odcinku około 10 metrów, bowiem tuż za kopcem zachodnia linia skręca pod kątem prostym na zachód, a linia wschodnia na wschód. Natomiast po północnej stronie zmienionego przebiegu obu linii słupów pojawiła się trzecia linia, równoległa do obu poprzednio odkrytych po zmianie ich kierunków na wschód i zachód. Przebieg tych 3 linii dołków posłupowych stanowi relikt ogrodzeń, które z jednej strony oddzielały obiekty nazwane jako groby masowe 1 i 2 od grobów 3-8 z drugiej zamykały dostęp do obu tak wydzielonych grup grobów od strony północnej, tworząc prawdopodobnie północną granicę Lager III/obozu III, której przebieg potwierdzony został w kierunku zachodnim na długości około 40 metrów, natomiast w kierunku wschodnim na długości około 10 metrów. W skrajnie zachodnim wykopie nie uzyskano zakończenia ogrodzenia w kierunku zachodnim, prawdopodobnie ma ono kontynuację, ale natrafiono na kolejne odgałęzienie dwóch linii dołków posłupowych, biegnących w kierunku południowym. Obie linie biegną równolegle do siebie w odległości około 2 metrów, natomiast odległość między słupami w linii wynosi około 3 metrów. W kierunku południowym odnotowano ich przebieg mniej więcej do połowy zachodniej ściany grobu masowego nr 1. Dalej w kierunku południowym doły po słupach prawdopodobnie nie zachowały się, zostały najpewniej usunięte w trakcie zasypywania dołów grobowych piaskiem z wydmy, położonej po zachodniej stronie obozu zagłady. W trakcie prac przeprowadzonych jesienią 2012 i wiosną 2013 roku po raz pierwszy natrafiono na groby szkieletowe. W narożniku wyznaczonym przez końcowy odcinek podwójnej linii dołków posłupowych ogrodzenia, które rozdziela groby masowe 1 i 2 od grobów 3-8 oraz początkowy fragment kontynuacji podobnej, podwójnej linii dołków posłupowych, biegnących w kierunku wschodnim, zlokalizowane zostały dwa groby szkieletowe nr 12 (obiekt 2031) i 13 (obiekty nr 2032 i 2033). Na wschód od grobu 7, naruszając miejsce po krematorium naziemnym (obiekt 2119) odkryty został trzeci grób nr 14, w którym pochowana była 1 osoba. W grobie 12 pochowano, choć bardziej właściwym określeniem powinno być, zakopanych zostały ciała 6 osób, z których część została zamordowana strzałami w potylicę (szkielety nr 2, 5, 6) lub w skroń (osobnik 4). W obrębie jamy grobowej grobu 12 natrafiono na kolejne pociski, co wskazuje na egzekucję również pozostałych osób i celowe zakopanie ofiar w grobowej części byłego, niemieckiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Kości osoby z grobu 13 nie noszą śladów po kulach, być może zginęła ona od strzału w serce, podobnie jak i osoba z grobu 14, w przypadku której pocisk karabinkowy z Mausera utkwił w śródręczu lewej ręki. 24

25 Przerażająca ekspresja położenia zwłok, obecność destruktów ubrań i obuwia wskazują na pośpiech morderców i pozwolił na sformułowanie dwóch hipotez co do okoliczności śmierci zakopanych w tych grobach osób. Pierwsza wiązałaby opisane okoliczności z egzekucjami więźniów przybyłych z Treblinki w celu likwidacji pozostałości obozu i zacieraniu śladów po jego istnieniu, przeprowadzonej po powstaniu więźniów 14. października 1943 roku. Druga hipoteza wiązałaby pośpiech przy egzekucji tych osób i ukryciu ciał z działalnością służb bezpieczeństwa sowieckich lub polskich po zakończeniu II wojny światowej. Ostatnio pojawiła się relacja o aktywności NKWD po wojnie w rejonie byłego obozu, głównie mowa była tutaj o strzałach, słyszanych przez mieszkańców okolicznych wiosek Osowa i Żłobek (relacja dziadka pani Olszewskiej z Kulczyna). O odkryciu grobów 12 i 13 powiadomiony został urząd konserwatorski, policja oraz Prokuratura Rejonowa we Włodawie, która wszczęła śledztwo w tej sprawie. W okresie późniejszym śledztwo zostało przejęte przez Oddział w Lublinie Instytutu Pamięci Narodowej, gdzie trwają czynności, zmierzające do wyjaśnienia okoliczności popełnionych zbrodni. W rejonie na wschód od asfaltowego placu, na którym w chwili obecnej stoją pomnik więźniarki z dzieckiem oraz kamienny słup, symbolizujący prawdopodobnie komory gazowe, stwierdzono brak kontynuacji Himmelfahrtstrasse/Drogi Wniebowstąpienia. Odkryto natomiast miejsce po baraku dla ekipy Sonderkommando, która obsługiwała komory gazowe. Zadokumentowano południową część tego baraku, a właściwie śladów po tym baraku, pozostała rozciąga się w kierunku północnym. Od strony zachodniej, południowej i przypuszczalnie wschodniej barak był otoczony potrójnymi zasiekami, dwoma rowami z drutem kolczastym i podwójnymi rzędami słupów. Tuż przy południowej ścianie tegoż baraku natrafiono na ślad po podkopie, którego celem była ucieczka z tego piekła na ziemi, jakim było Sonderkommando. Potwierdzenie słuszności tak postawionej hipotezy dla esowatego obiektu 2199 mogą dać tylko kolejne prace wykopaliskowe, jakie powinny być przeprowadzone od krawędzi wykopów z wiosny 2013 roku w kierunku linii kolejowej. Celem prac badawczych, przeprowadzonych na jesieni 2013 roku, była przede wszystkim weryfikacja zasięgów masowych grobów 3-8 oraz wyznaczenie zasięgu występowania szczątków ludzkich, pochodzących z grobów masowych, a znajdujących się na złożu wtórnym, jak również dokończenie rozpoznania przebiegu zewnętrznego ogrodzenia rejonu grobów masowych od strony północnej i wschodniej. Nie mniej ważnym celem przeprowadzonej kampanii wykopaliskowej było uzyskanie odpowiedzi na pytanie, czy mamy do czynienia z kolejnymi grobami szkieletowymi, położonymi na wschód od grobów szkieletowych nr 12 i 13 oraz na wschód od podobnego grobu nr 14. Kolejnym z celów 25

26 kampanii jesień 2013 jest rozpoznanie wymiarów odkrytych na wiosnę 2013 roku dwóch miejsc po naziemnych krematoriach, zlokalizowanych w rejonie grobu masowego 7. Podobny problem istniał również w stosunku do ciałopalnego grobu masowego 15, gdzie w trakcie dotychczasowych badań nie udało się osiągnąć jego wschodniej i południowej granicy. Nieco inny cel miały badania w miejscu odkrytych na wiosnę 2013 roku śladów po współczesnych wkopach poszukiwawczych, wykonanych prawdopodobnie w połowie lat 90-tych XX. wieku. W tym przypadku chodziło o uzyskanie nowych informacji na temat skali zniszczeń przez te wykopy poczynionych. Terenowe prace wykopaliskowe w rejonie grobów masowych nr 3-8, położonych w granicach tzw. Lager III/obozu III byłego niemieckiego, nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze, zostały przeprowadzone w okresie od do r. W ich trakcie został przebadany obszar o powierzchni 34,875 ara, położony we wschodniej i północno-wschodniej części Lager III/obozu III, gdzie zlokalizowane są relikty grobów masowych ofiar Sobiboru. Wykopaliskowa weryfikacja funkcji grobowych masowych grobów 3-8 objęła tylko brzegowe partie grobów masowych i tylko w zakresie wyznaczonym przez przedstawiciela Rabina Polski, Aleksandra Schwarza. Badawcze prace ziemne w granicach grobów masowych prowadzone były tylko do momentu, kiedy brak było ewidentnych śladów, potwierdzających ich grobowy charakter. Prace wykopaliskowe, przeprowadzone w rejonie na północ od kopca pamięci, w nieznacznym stopniu przesunęły północną krawędź grobu masowego nr 3 na północ w stosunku do ustaleń z odwiertów sondażowych z roku 2001, natomiast ta sama krawędź grobu masowego 4 została przesunięta w kierunku północnym miejscami nawet ponad 10 metrów. Potwierdziły one również brak wyraźnej granicy między grobami 3 i 4, przynajmniej w warstwach przypowierzchniowych. Kształt wschodniej krawędzi grobu 4 okazał się być bardziej regularną linią prostą, bez poszerzenia w kierunku wschodnim w części południowej, jaka została określona na podstawie sondaży wiertłem geologicznym w roku Południowa granica grobu 4 została silnie naruszona przez prace poszukiwawcze, przeprowadzone w latach 90-tych XX. wieku przez Muzeum Pojezierza Łęczyńsko- Włodawskiego we Włodawie, ale wydaje się, że kształt jej był zbliżony do linii prostej. Zachodnia krawędź objęta została badaniami w najmniejszym stopniu, jednak na podstawie sondaży w dwóch miejscach można przypuszczać, że w niewielkim stopniu odbiega ona od wyznaczonej w roku

27 W pełni wiarygodna odpowiedź na pytanie, skąd w warstwie przypowierzchniowej masowych grobów 3 i 4 znajdujemy tak liczne niespalone szczątki kości i włosów ofiar Sobiboru, jest niezwykle trudna. Najprawdopodobniej większość trafiła na obrzeża stropów grobów masowych w wyniku wyciągania koparką z dołów śmierci ciał ofiar, zamordowanych w pierwszej fazie funkcjonowania tej fabryki śmierci. Rozkładające się w dołach śmierci ciała ofiar zatruły wówczas wody gruntowe i spowodowały unoszenie się straszliwego fetoru w okolicy wokół obozu, co skłoniło nazistowskich morderców do zmiany metody ukrywania śladów zbrodni przez spalanie tych ciał. Prawdopodobnie w trakcie wyciągania koparką tych częściowo już rozłożonych ciał dochodziło do ich rozpadu, którego efekty odkrywamy na obrzeżach grobów masowych 3 i 4. Ich dalsza fragmentacja następowała prawdopodobnie w trakcie powojennych prac porządkowych, towarzyszących pierwszemu upamiętnieniu w roku 1965, a szczególnie w trakcie poszukiwań artefaktów za pomocą koparki, przeprowadzonych w latach 90-tych XX. wieku przez Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie. Ślady po tych wykopach cechuje ostra krawędź wkopu oraz charakterystyczne zasypisko z jasnoszarego lub zmieszanego z popielatym piasku negatywu po łyżce koparki (oznaczenie tych śladów jako obiekt 2117 i 2117A do 2117E, 2148/2360, 2400, 2405, 2470, ). Skala tych prac poszukiwawczych musiała być znaczna, ponieważ ewidentne ślady tych prac naruszyły niemal w całości południowy zasięg największego grobu masowego nr 4. Ilość tych wykopów poszukiwawczych jest zapewne znacznie większa i obejmują one zapewne całą południowo-zachodnią część grobu masowego nr 4. W związku z powyższym należy rozważyć możliwość przesunięcia uzupełniających wykopów badawczych na 10 lub 15 metrów w kierunku północnym od określonej na podstawie odwiertów sondażowych południowej granicy grobu masowego 4. Na wschodniej krawędzi grobu masowego 4 wykonane zostało przegłębienie dla dokumentacji jego profilu na styku z obiektem 2403, który okazał się być nieokreślonym przegłębieniem powojennym. W grobie tym, na głębokości około 160 cm, pojawiły się liczne, bez śladów przepalenia kości ludzkie barwy ciemnobrunatnej, znajdowane w układzie chaotycznym, przysypane plamistym piaskiem barwy szaro-brunatnej. W piasku tym brak jest nagromadzenia przepalonych szczątków ludzkich. Obecność na tej głębokości niespalonych szczątków ludzkich wskazuje na ich depozycję nie tylko w warstwach głębszych, przydennych, gdzie zachowały się w przemianie woskowo-tłuszczowej, ale również już od głębokości około 150 cm (A. Kola 2001). W przypadku grobu masowego 6 potwierdzony został jego zasięg znany z badań sondażowych, przeprowadzonych w roku 2001, tak w kierunku wschodnim, jak i zachodnim, 27

28 Od stropu potwierdzony został jednoznacznie ciałopalny jego charakter, bowiem od głębokości około 10 cm w zasypisku z szarego piasku licznie występują głównie niewielkie, na biało lub niebieskawo przepalone kości ludzkie. Podobnie wygląda sytuacja w przypadku grobu masowego nr 5. Został on rozpoznany tylko od strony wschodniej i zasięg w tym kierunku jest nieznacznie mniejszy od zasięgu grobu, określonego odwiertami w roku Nie stwierdzono natomiast w nim przepalonych kości ludzkich w partiach przypowierzchniowych. Zamiast tego natrafiono na dużą koncentrację kości ludzkich bez śladów działania ognia na głębokości około 2 metrów, przysypanych niemal czystym, białym piaskiem. Prace po dotarciu do poziomu kości zostały wstrzymane, całość zadokumentowana. Najprawdopodobniej jest to masowy grób szkieletowy. Groby ciałopalne 8 i 15, odkryte w trakcie kampanii wykopaliskowych, przeprowadzonych na wiosnę 2011 i wiosnę 2013 roku, zlokalizowane w obrębie hektara XVIII, na arach 78 b i d, 79 a i c oraz 88b połączyły się w jeden, L - kształtny grób ciałopalny, określony jako grób 8/15. Część północna tego połączonego grobu, czyli dawny grób 15, jest znacznie głębsza od części południowej, czyli dawnego grobu ciałopalnego 8. Jego głębokość wynosi ponad 2,5 m i brak jest w jego zasypisku wyraźnych śladów spalonych kości ludzkich. Zachowały się tylko śladowe ich ilości na ścianie północnej, ale nie można wykluczyć ich obecności w głębszych partiach grobu. Natomiast w grobie 8 spalone kości wystąpiły w wyraźnych 3 warstwach, przełożonych jasnoszarym piaskiem, częściowo zmieszanym z drobnymi, na biało przepalonymi kośćmi ludzkimi, na głębokości około 1,80-2,00 m. Jak wspomniano już na końcu opisu wyników badań w rejonie grobów masowych, największa koncentracja miejsc po naziemnych krematoriach występuje między grobami masowymi 4 i 8/15. Na wiosnę 2013 roku odkryte zostały 2 największe spośród nich, obiekty nr 2119 i Na południe od grobu masowego 4 uzyskano zachodnią granicę odkrytego wiosną 2013 roku krematorium naziemnego (obiekt 2120), które zostało w znacznym stopniu naruszone przez prace poszukiwawcze z lat 90-tych XX. wieku. W jego pobliżu natrafiono na liczne drobne zagłębienia, wypełnione popielatym piaskiem z węglami drzewnymi. Są to prawdopodobnie ślady po wbitych łopatach lub raczej szpadlach, których używali więźniowie przy oczyszczaniu rusztów krematoryjnych (obiekty te otrzymały jeden numer obiektu 2572). Na północny-wschód od znanego już miejsca po stosie ciałopalnym, obiektu 2120, natrafiono na ślady trzeciego, równoległego do obiektów 2119 i 2120 miejsca po krematorium 28

29 naziemnym (obiekt nr 2598). Obiekt ten jest prawdopodobnie naruszony przez południową część grobu masowego nr 4, którego zasięg w kierunku południowym jest jednak jak dotąd nieznany. Na zachód od domniemanego, południowo-zachodniego narożnika grobu masowego 4, odsłonięty został strop kolejnego miejsca po naziemnym krematorium (obiekt 2597). Jego północny zasięg nie został jeszcze określony. Kolejnych 5 stanowisk naziemnych stosów krematoryjnych zlokalizowano w rejonie na południe od grobu nr 7. Są one częściowo naruszane między innymi przez groby ciałopalne 8 i 15 (obiekty nr 2469, 2486, 2517, 2520, 2535). Na domniemane na razie miejsca po podobnych miejscach po naziemnych krematoriach natrafiono również przy zachodniej krawędzi grobu 4, niedaleko jego styku z grobem masowym 3 (Hektar XVIII, ary 5a i 5c, obiekty 2591 i 2599). W trakcie prac badawczych, zakończonych wiosną 2013 roku, za kopcem pamięci zostały odkryte dwa pochówki szkieletowe, w których pochowanych zostało 6 osobników w grobie 12 oraz jeden w grobie nr 13. Kolejny pojedynczy pochówek (grób 14) zlokalizowany został na wschód od grobów ciałopalnych 7 i 8/15. Badania wykopaliskowe, przeprowadzone na jesieni 2013 roku nie przyniosły odkrycia nowych grobów szkieletowych na wschód od grobów 12 i 13. Można więc założyć, że oba te groby, położone blisko siebie, są śladem pojedynczej egzekucji sześciu osób, które zostały brutalnie zamordowane strzałami w potylicę lub w skroń i wrzucone do jednego dołu w grobie 12. Prawdopodobnie ostatnia z ofiar musiała zasypać swoich towarzyszy, po czym mordercy i ją zamordowali, zakopując płytko pod ziemią w grobie 14. W dniu r. około 15 metrów na północ niemal w linii prostej od grobu szkieletowego nr 14, w północno-zachodnim narożniku ćwiartki 49c hektara XVIII, natrafiono na strop kolejnego grobu szkieletowego nr 16. W grobie tym pochowane zostały 2 osoby, jedna w pozycji wyprostowanej, druga w pozycji kucznej, obie skierowane głowami na wschód. Przy zmarłych natrafiono na kilka przedmiotów osobistych, jak scyzoryk, resztki tkaniny, nieokreślony przedmiot z żelaza, brak jak dotąd śladów po pociskach, łuskach w wypełnisku grobu lub w jego bezpośredniej bliskości. Komora grobowa ma kształt zbliżony do prostokąta o wymiarach jest dosyć płytka, jej dno znajduje się na głębokości około 60 cm od powierzchni gruntu. Sposób pochowania w ubraniu, obecność rzeczy osobistych przy zwłokach oraz słabo zagęszczone zasypisko grobu wskazują na egzekucje tych osób w okresie po II wojnie światowej, podobnie do wcześniej odkrytych grobów nr 12, 13 i

30 Na północ od tzw. Kopca Pamięci prace terenowe ujawniły kontynuację reliktów północnego ogrodzenia Lager III/obozu III, odkrytego wiosną 2013 roku (W. Mazurek 2013). Linia ogrodzenia wyznaczona jest przez dwa rzędy dołków posłupowych, oddalonych od siebie o około 175 cm, przy czym słupy w każdej z tych 2 linii nie stały ze sobą w jednej linii. W przybliżeniu słupy z jednej linii stały w połowie odległości między słupami drugiej linii. Odległość między słupami w każdej z tych linii była taka sama i wynosi dokładnie 3 m. Na arze 57d hektara XI natrafiono na narożnik tego ogrodzenia. Od tego miejsca podwójna linia dołków posłupowych załamuje się pod kątem prostym w kierunku południowym. Równolegle do nich, po wschodniej stronie, odsłonięty został rowek o szerokości około ok. 20 cm (obiekt 2290), wypełniony popielatym piaskiem. Wspomniany rowek przy narożniku północno-wschodnim ogrodzenia zlokalizowany jest tuż przy zewnętrznej linii dołków posłupowych, dalej w kierunku południowym stopniowo odległość od linii słupów ogrodzeniowych się zwiększa. Długość tego rowka od narożnika północno-wschodniego ogrodzenia aż do punktu załamania pod kątem prostym w kierunku wschodnim na arze 19c hektara XVIII wynosi około 70 metrów. Biorąc pod uwagę ten fakt, brak jego kontynuacji dalej w kierunku południowym oraz brak pewnych śladów po słupach podtrzymujących domniemanego płotu, funkcja tego rowka musi pozostać na razie nieokreślona. Jest to prawdopodobnie ślad po wkopaniu drewnianych osłon, zabezpieczających rejon bezpośredniej eksterminacji Żydów przed wglądem niewygodnych świadków, np. pasażerów pociągów kolejowych Niewykluczone, że jest to jednak negatyw wykopu po obozowej, kablowej linii energetycznej (?). Odpowiedź na to pytanie o prawdziwą funkcję tego rowka musi pozostać otwarta do momentu podjęcia dalszych prac badawczych między rejonem grobów masowych i linią kolejową oraz na północ od północo-wschodniego ogrodzenia Lager III/obozu III. Podwójna linia dołów posłupowych, będąca najprawdopodobniej wschodnim ogrodzeniem rejonu grobów masowych, biegnie bez jakichkolwiek zmian od miejsca załamania wyżej wymienionego rowka, wzdłuż linii prostej, dalej w kierunku południowym. Jej kontynuacja została zadokumentowana między innymi około 5 metrów na wschód od miejscu po krematorium południowym (obiekt 2119). Jednak właśnie na wysokości tego krematorium odnotowujemy pewną anomalię w układzie obu linii dołków posłupowych. Mianowicie na przestrzeni około 10 metrów, w obrębie ćwiartek arów 59d i 69b hektara XVIII dołki posłupowe obu linii nie mają przesunięcia wobec siebie, są zlokalizowane dokładnie naprzeciw siebie. Trudno jednoznacznie powiedzieć, czy ma to jakiś związek na 30

31 przykład z położeniem tej części ogrodzenia na wysokości krematorium naziemnego, czy też przyczyna była inna. Wschodnie ogrodzenie rejonu grobów masowych zostało rozpoznane jeszcze na długości około 25 metrów od krematorium naziemnego obiektu 2119 w kierunku południowym. Relacje między dołkami posłupowymi obu linii słupów są na tym odcinku identyczne, jak na większości ich przebiegu, tzn. kolejne słupy były przesunięte mniej więcej w połowie 3- metrowej odległości między słupami linii równoległej. Jak dotąd nie uzyskano klarownej granicy południowej wschodniego ogrodzenia rejonu grobów masowych. Można jednak zasugerować kontynuację tego ogrodzenia po linii prostej aż do wschodniej linii trzeciego rzędu zasieków wokół baraku Sonderkommando, które zostało odkryte wiosną 2013 roku (W. Mazurek 2013). Jednak aby tą hipotezę zweryfikować, niezbędne będą dalsze prace wykopaliskowe. W rejonie arów i hektara XVIII (rejon położony na wschód od środkowej części grobu masowego 4), między wschodnią krawędzią grobu 4 a wymienianą wyżej wielokrotnie, podwójną linią dołów posłupowych, natrafiono na regularny układ płytkich, okrągłych dołków posłupowych. Dwie linie dołków posłupowych, po pięć w każdej z nich, odległych od siebie o około 2 metrów, odkryte zostały w narożniku północno-wschodnim ogrodzenia Lager III/obozu III. Podobnie zachowany układ dołków został odkryty na wysokości punktu załamania rowka obiektu 2290, jak i pomiędzy nimi, gdzie liczba zachowanych reliktów dołków posłupowych wahała się między 4 a 2. Jest bardzo prawdopodobne, że pierwotnie te dołki posłupowe tworzyły podstawę pod drewnianą platformę o wymiarach około 8 x 80 (!) m, która od wschodu przylegała do krawędzi grobu masowego 4 (?). Nie można wykluczyć powiązania tej platformy-pomostu z rejonem tzw. lazaretu, czyli miejsca egzekucji osób starszych, zniedołężniałych, które mogły opóźniać przemarsz kolejnych grup Żydów do komór gazowych. Jest to jednak tylko to tylko hipoteza, oparta na słabych podstawach, biorąc pod uwagę brak jakiegoś zagęszczenia łusek pistoletowych lub karabinowych w rejonie tych dołków posłupowych. Oprócz tego odnotowano pojedynczą linię większych dołów posłupowych, oddalonych od siebie o około 5 m, biegnącą na osi wschód-zachód od grobu nr 4 w kierunku wschodnim (Obiekty nr 2432, 2435, 2436, 2441, 2459). Ta linia głębokich dołów posłupowych (ich spąg znajdował się około 1,50 od współczesnej powierzchni fot. 15) może mieć związek z linią głębokich dołków posłupowych, odkrytą w roku 2011 między grobami 2 i 6 (Obiekty nr 194, 202, 215, 232, 540, 553, 561). 31

32 Ilość zabytków ruchomych, zebranych w trakcie prac wykopaliskowych na jesieni 2013 roku na północ i wschód od kopca pamięci jest niewielka. Na uwagę spośród nich zwraca w pełni zachowany słoik o pojemności 37 cl, wyprodukowany w Holandii. Wśród niewielu innych zabytków, znalezionych w tej części Lager III/obozu III na uwagę zasługuje również sowiecka moneta 15-kopiejkowa z roku 1938 oraz niewielka broszka, przedstawiająca chłopca grającego na saksofonie. Natomiast w rejonie południowego pogranicza grobu masowego 4 oraz grobów 7 i 8/15 oraz zlokalizowanych w tym rejonie stanowisk stosów krematoryjnych natrafiono na większą ich ilość. Wśród zabytków ruchomych znalazły się fragmenty grzebieni, drobne elementy ubioru jak guziki, spinki do mankietów, drobna biżuteria, łuski karabinowe i pistoletowe. W obrębie warstwy popielatego piasku z licznymi spalonymi kośćmi ludzkimi, przykrywającej południowo-wschodnie pogranicze grobu masowego 4, niedaleko północnej krawędzi miejsca po krematorium, odkrytym w trakcie prac wiosennych 2013 roku (obiekt 2120), natrafiono na trzecią już płytkę identyfikacyjną ofiary kaźni sobiborskiej. Należała ona do Annie Kapper z Amsterdamu, która trafiła do Sobiboru w transporcie z dnia 30. marca 1943 roku wraz z całą najbliższą rodziną. Zupełnie wyjątkowe znaczenie ma okrągła płytka służb porządkowych z Sanoka. Może ona wskazywać na jeszcze jeden kierunek przybywających do Sobiboru transportów Żydów. W trakcie badań wykopaliskowych, przeprowadzonych na jesieni 2013 roku między grobami 2 i 5, zostały znalezione w obrębie warstwy 3 dwa zabytki krzemienne, datowane na paleolit schyłkowy i wytworzone przez łowców reniferów kultury świderskiej, są to liściak dwukątowy i regularny wiór z rdzenia dwupiętowego. Znaleziska tej kultury są dość liczne na terenie Polesia Lubelskiego, między innymi na stanowiskach w pobliskim Zawołoczu nad Jeziorem Pereszpa (Z. Sulgostowska 1989, s. 126). Takie znaleziska sugerują możliwość natrafienia na kolejne podobne znaleziska na terenie całego byłego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Prace wykopaliskowe w roku 2014 miały charakter badań przed inwestycyjnych, ściśle związanych z realizacją nowego upamiętnienia na terenie po byłym, niemieckim, nazistowskim obozie zagłady w Sobiborze. Objęły one obszar o powierzchni 102,16 arów. W rejonie na północny-zachód od masowego grobu nr 1 został zlokalizowany narożnik północno-zachodni ogrodzenia Lager III/obozu III, co pozwoliło na wytyczenie przebiegu muru upamiętnienia między grobami masowymi a ogrodzeniem. 32

33 W odkrytym narożniku nie natrafiono na ślady po ewentualnej wieży strażniczej, które według zeznań byłych więźniów obozu oraz członków załogi obozowej miały znajdować się właśnie w punktach załamania linii ogrodzeń Lager III/obozu III. Wykopy badawcze w rejonie północnej i zachodniej granicy obozu III nie natrafiły na ślady tak nieruchomych obiektów grobowych, jak i fragmentów przepalonych kości ludzkich. Ale natrafiono na kontynuację w kierunku zachodnim zasypisk grobów masowych 1 i 2. Na odcinku wykopu w miejscu planowanego muru wokół grobów masowych południowozachodnim wystąpiły nieliczne dołki posłupowe, tworzące mało regularną linię ogrodzenia wzdłuż grobu 2, które mogłyby być reliktami zachodniego i południowo-zachodniego ogrodzenia obozu III. Natomiast w narożniku południowo-wschodnim planowanego przebiegu muru-ściany upamiętnienia wokół grobów masowych, natrafiono na koncentrację drobnych fragmentów przepalonych na biało szczątków ludzkich. Było bardzo prawdopodobne, że w tym rejonie mogło znajdować się kolejne, naziemne krematorium do spalania szczątków ludzkich. Szczątki ludzkie wystąpiły tak w profilu wschodnim, jak i zachodnim wykopu badawczego, co implikowało w roku 2015 konieczność rozpoznania szczególnie w kierunku wschodnim zasięgu ich występowania, aby mur-ściana upamiętnienia objęła ochroną w pełni groby masowe i ich rozsuwiska w partiach stropowych. W rejonie placu asfaltowego natrafiono na zarysy fundamentowe 8 pomieszczeń, służących jako podstawy pod ściany komór gazowych. Trzy pomieszczenia zachodnie od południa licząc mają wymiary 4,00 x 5,30 m, natomiast skrajnie północne pomieszczenie miało wymiary 4,00 x 3.40 m. W rejonie na wschód od pomnika odsłonięte zostały 4 zarysy ceglanych fundamentów pomieszczeń o wymiarach 5,05 m na osi północ-południe i 6,80 m na osi wschód-zachód. Od strony wschodniej pomieszczenia te były zamknięte półkoliście uformowanymi ławami fundamentowymi również o szerokości około 30 cm, podobne półkole zamyka pomieszczenie skrajnie południowe. Między reliktami fundamentów zachodnich i wschodnich znajdowała się przestrzeń korytarza o szerokości około 3 metrów, w której centrum biegnie rząd dołków posłupowych, oddalonych od siebie w odległości od 2 do 3 metrów. Od północy do tego korytarza przylegało szersze niż korytarz pomieszczenie o wymiarach 5,05 x 3,50 m, gdzie prawdopodobnie umieszczony został silnik benzynowy, którego spaliny uśmierciły setki tysięcy ludzi. Od południa do korytarza rozdzielającego starsze i młodsze komory gazowe przylega również pomieszczenie o wymiarach około 3,00 x 1,00 m, prawdopodobnie będące rodzajem klatki schodowej, przez którą wchodzili Żydzi w drodze do pomieszczeń, gdzie czekali na śmierć. Od strony wschodniej zadokumentowane 33

34 zostały rzędy niewielkich dołków posłupowych, ułożone w rodzaj półkola, które prawdopodobnie wspierały drewniane schodki, prowadzące do komór gazowych. Być może tędy wchodziły do miejsca kaźni kobiety po ostrzyżeniu. W rejonie na północny-zachód i zachód od zachowanej do dzisiaj wieży kamiennej nie natrafiono na niemal żadne obiekty archeologiczne, ale duża liczba znalezisk osobistych rzeczy, w szczególności biżuterii, wskazują na możliwość wykonywania tym rejonie oczyszczania zwłok zagazowanych ofiar kaźni sobiborskiej z cennych przedmiotów, które pozostały przy nich aż do momentu śmierci w komorach gazowych. Na wschód od półokrągłych fundamentów młodszych komór gazowych zostały odsłonięta północna krawędź zasięgu baraku Sonderkommando. W części południowej przestrzeni między komorami gazowymi a barakiem Sonderkommando natrafiono na liczne drobne dołki posłupowe, które od północnego-wschodu zamykają rzędy identycznych dołków, odkrytych wiosną 2011 roku i nadal wstępnie interpretowane są jako pozostałość po tzw. baraku fryzjerskim. W narożniku południowo-wschodnim tego poszerzonego zakresu badań odsłonięte zostały stropy dwóch większych obiektów (nr 5411 i 5550), w zasypisku których natrafiono na liczne ślady wapna. Na podobny obiekt natrafiono po drugiej stronie drogi asfaltowej w trakcie kampanii wiosną 2011 roku (obiekt 670). Do jakich celów używane było wapno, najpewniej i do celów budowlanych i do przesypywania zwłok ludzkich umieszczanych w początkowej fazie w grobach masowych bez ich uprzedniego spalania. Wokół śladów baraku Sonderkommando wystąpiły rzędy dołków posłupowych tak od strony południowej i zachodniej w 3 liniach, jak i od strony północnej w 2 liniach. Wyznaczają one niezwykle starannie zaplanowane ogrodzenia, ściśle przylegające do baraku, zajmowanego przez więźniów, obsługujących komory gazowe. Na osi zachodniej ściany baraku Sonderkommando, w północnej ścianie wykopu badawczego natrafiono na studnię, z której prawdopodobnie korzystali członkowie Sonderkommando (obiekt nr 5681). Wewnątrz studni natrafiono na głębokości około cm na nieckowatą w przekroju warstwę spalonych kości, co pozwoliło wydzielić obiekt ten jako grób ciałopalny nr 17. Na północ od komór gazowych natrafiono na dwa głębokie doły posłupowe (obiekty nr 5660 i 5661), które najprawdopodobniej są reliktami po słupach wieży strażniczej, której celem była panowanie nad załogą Sonderkommando. W wykopach położonych w obrębie przebiegu Himmelfahrtstrasse nie natrafiono na inne obiekty nieruchome jak tylko stropy zasypanych dołów po słupach, wspierających od wewnątrz konstrukcję płotu ogrodzeniowego, zabezpieczonego dodatkowo siatką z drutu kolczastego. Jako domniemane relikty bramy wejściowej wytypowany został fundament 34

35 ceglany, obiekt 5176, który interpretowany był jako relikt prawdopodobnie południowego słupka nośnego bramy wejściowej. Na południe od rejonu wejścia na Himmelfahrtstrasse natrafiono na południową krawędź dwóch, długich dużych, obiektów z wypełniskiem z szarego, jednolitego piasku (obiekty nr 5106 i 5119). Obiekt nr 5106 to odsłonięty wzdłuż północnego profilu o długości około 18 metrów zagłębienie, którego funkcja jest bardzo trudna do określenia, podobnie do obiektu Na wschodniej krawędzi wykopu pod ścieżkę wzdłuż Himmelfahrtstrasse odsłonięte zostały stropy między innymi dużych obiektów wypełnionych współczesnymi śmieciami (obiekt nr 4585, 4587), obok których od wschodu przylega strop okrągłego obiektu obozowego (nr 4588), który jest reliktem obozowej studni. Najważniejsze odkrycia w rejonie powiatowej drogi asfaltowej, biegnącej wzdłuż rampy bocznicy kolejowej, to ślady drewnianej od zachodu i najprawdopodobniej dalej w kierunku wschodnim pod obecną jezdnią, wykonanej z cegieł rampy bocznicy kolejowej, na którą wysiadali Żydzi idący na śmierć. Równolegle do rampy od strony zachodniej biegnie rząd dołów pozostałych po ogrodzeniu oddzielającym Vorlager/Przedpole Obozowe od rampy. Dalej w kierunku zachodnim również równolegle do rampy biegnie linia podkładów kolejki wąskotorowej o długości 120 cm i oddalonych od siebie o 85 cm. Kolejka w tym miejscu była używana w początkowej fazie funkcjonowania obozu lub mogła być wykorzystywana w czasie budowy obozu. Wzdłuż istniejącego wcześniej parkingu muzealnego natrafiono na zespół kilku dużych obiektów o charakterze ziemnych (obiekty 3697, 3701, 3702, 3712, 3713) lub murowanych piwnic (obiekt 3725). W obiektach tych natrafiono na liczne artefakty, wtórnie wrzucone w celu zasypania tych obiektów ziemnych w trakcie likwidacji obozu lub po jego zlikwidowaniu już po zakończeniu II wojny światowej. Obiekty te zawierały liczne artefakty śmietnikowe w rodzaju destruktów żelaznych puszek, odpadów żelaznych, jak blachy czy naczynia emaliowane (obiekt 3701). W związku z odkryciem rowu L kształtnego, biegnącego w kierunku obiektu 3725, zawierającego fragmenty kamionkowej rury sanitarnej, obiekt ten, jak i pozostałe ziemne można podejrzewać jako szamba. Nie można wykluczyć istnienia w tym miejscu kilku kloak, z których mogły korzystać osoby przybywające w kolejnych transportach. Tuż przy wjeździe na alejkę asfaltową, prowadzącą w kierunku dawnego placu asfaltowego, pod którym odkryte zostały fundamenty komór gazowych natrafiono na ślady po podkładach kolejki wąskotorowej, która wychodzi spod rampy ceglanej, przykrytej przez obecna nawierzchnię asfaltową drogi powiatowej i znika poniżej drogi asfaltowej do kopca pamięci. 35

36 W części na północ od dawnego parkingu natrafiono na relikty trzech baraków, manifestujących się występowaniem niewielkich dołków posłupowych w odległości około 1 m jeden od drugiego. Najprawdopodobniej są to pozostałości po 3 barakach sortowniczych. Południowe szczyty tych baraków zamyka rząd dużych i głębokich słupów, biegnący od wysokości końca rampy obozowej bocznicy kolejowej, które najprawdopodobniej ogrodzeniem drogi, wiodącej od rampy do Lager II/obozu II, określanego w obozach akcji Reinhardt mianem Schlauch. Tędy prowadzone były prawdopodobnie osoby z transportów na teren Lager II/obozu II. W części Lager I/obozu I, gdzie wyznaczone zostało hipotetyczne miejsce wybuchu powstania 14. Października 1943 roku, odkryta zostały relikty studni. W części zachodniej odsłoniętego terenu badań natrafiono na drobne dołki posłupowe, tworzące przypuszczalnie relikty jakiegoś budynku drewnianego baraku lub warsztatu. Oprócz destruktów spalonych belek baraków, wielu naczyń emaliowanych, w tej liczbie wiader, misek obozowych, natrafiono w niej na liczne znaleziska pojemników szklanych, związanych z obozową apteką. Pierwszym celem prac badawczych, prowadzonych na jesieni roku 2015, było rozpoznanie rejonu wejścia na drogę do komór gazowych, tzw. Himmelfahrtstrasse, czyli zwanej jeszcze inaczej Niebiańską Aleją czy też Drogą Wniebowstąpienia, która prowadziła od Lager II/Obóz II do komór gazowych. Łączna powierzchnia badań w tym rejonie wyniosła około 6,9 arów. W sumie w przebadanym rejonie wejścia na drogę do komór gazowych odkrytych zostało 126 nowych obiektów nieruchomych, od numeru 5805 do 6020 oraz W trakcie prac badawczych zweryfikowana została negatywnie hipoteza, jaka została postawiona w stosunku do obiektu Z całą pewnością nie był on reliktem fundamentu ceglanego pod skrzydło bramy wejściowej na Himmelfahrtstrasse. Obiekt ten okazał się być domniemanym zbiornikiem na wodę, tynkowanym od wewnątrz o wymiarach zbliżonych do 1 x 1 x 1 m. O wykorzystywaniu tego obiektu murowanego jako zbiornika na wodę, być może deszczową i używanie go do zanurzania ludzi świadczyć może stosunkowo staranne wykończenie krawędzi obiektu, które w trakcie niszczenia śladów zbrodni po powstaniu październikowym trafiły do zasypiska obiektu. Południową ścianą obiekt ten przylegał do obiektu 5827, czyli domniemanego budynku naziemnego, zbudowanego na słabej podmurówce z cegieł. Jest on interpretowany na obecnym etapie badań jako Kasa, czyli miejsce deponowania przedmiotów kosztownych i osobistych przez osoby wchodzące na Himmelfahrtstrasse (Fot. 4). W tym momencie mniej wiarygodna staje się hipoteza z jesieni 2011 roku o podobnej funkcji obiektu nr Inna z możliwych funkcji obiektu 5827 to barak przeznaczony do rozbierania się kobiet przed 36

37 wejściem na drogę do komór gazowych, z przylegającą od północy ceglaną konstrukcją, będącą prawdopodobnie zbiornikiem na wodę do oczyszczeń (obiekt nr 5176). W wyniku przeprowadzonych tam prac badawczych nie udało się określić położenia bramy wejściowej na drogę do komór gazowych. Na podstawie wyników badań wykopaliskowych, przy uwzględnieniu wyników prac badawczych, przeprowadzonych na jesieni 2011 roku oraz uzyskanych w trakcie prac o charakterze przed inwestycyjnym w miejscu, gdzie zgodnie z projektem ma stanąć mur upamiętnienia, wykonanych na przełomie 2014 i 2015 roku, możemy jedynie stwierdzić, że ogrodzenia w postaci zasypanych rowów, obiekty 250 i 266, wyznaczające drogę do komór gazowych, biorą swój początek na arach 26d i 36b hektara XL. Podsumowując dotychczasowe wyniki badań sformułować można dwie hipotezy: albo miejsce po bramie wejściowej na drogę do komór gazowych nie pozostawiło czytelnych archeologicznie śladów albo należy rozszerzyć zakres badań wykopaliskowych w tym rejonie w kierunku północnym i południowym, aby relikty tej bramy zlokalizować. Mimo braku jak dotąd ewidentnego miejsca po bramie wejściowej na Himmelfahrtstrasse, w wyniku przeprowadzonych w 2015 roku badań udało się jednoznacznie określić początek obiektów 250 i 266, będących najpewniej śladami po wkopanych w ziemię ogrodzeniach z pełnych desek, które uniemożliwiać mogły obserwację togo, co się działo na drodze do komór gazowych. Na południe od obiektu 250, na tej samej wysokości biorą swój początek dwa rowy o nieokreślonej funkcji (obiekty nr 5106 i 5883). Miejscami są one głębsze, jak np. obiekt 5883 w obrębie ćwiartek 35 c i d, a z ich wypełnisk pochodziło relatywnie więcej zabytków ruchomych, głównie przedmiotów osobistych ofiar jak okulary czy grzebienie. Między obiektami 250 i 5883 wystąpiły nieckowate zagłębienia, zawierające w swoich wypełniskach obok szarego piasku humusowego warstwy o charakterze organicznym (torfowe?). Zostały one zlokalizowane w zbliżonej od siebie odległości około 3,5 4,5 metrów. Być może nigdy nie wyjaśnimy genezy tych obiektów, ale sama obecność tak obiektów o charakterze rowów, jak i wymienionych, okrągłych lub owalnych zagłębień o średnicy około 2 metrów, wyklucza jednoznacznie możliwość usytuowania w tej części badanego obszaru wejścia na drogę do komór gazowych. Na wschodnim skraju obiektów 250 i 266 wystąpiły regularne doły posłupowe, biegnące liniowo na osi północ-południe, ale i stanowiące kontynuację prawdopodobnych słupów, wspierających ogrodzenia Himmelfahrtstrasse na osi wschód- zachód. Co ciekawe, po wschodniej stronie domniemanej Kasy odkryta została koncentracja głębokich słupów, które również wykluczałyby ten rejon jako wejściowy na drogę do komór gazowych. W ramach tych prac celowe będzie również przebadanie fragmentu ćwiartki nr 39a hektara XL, bowiem w obrębie tej ćwiartki krzyżują 37

38 się przebiegi dołków posłupowych, biegnących na osi północ-południe (m.in. obiekty nr 5155, 5814, 5819) oraz koncentracja głębokich dołów posłupowych, od wschodu przylegająca do obiektu W rejonie Lager III/obozu III, w rejonie na wschód i południe od południowowschodniego narożnika pierwotnego przebiegu muru upamiętnienia wokół grobów masowych oraz w rejonie pomiędzy grobem 17 (obiekt 5681) a planowanym przebiegiem muru upamiętnienia wokół grobów masowych przeprowadzone zostały badania w cel określenie zasięgu występowania szczątków ludzkich. W ich trakcie został przebadany obszar o powierzchni około 10,05 ara, na którym zostało odkrytych 314 obiektów nieruchomych. W kierunku południowym zasięg występowania spalonych szczątków ludzkich w ramach warstwy pokrywa się z południową granicą ara 9a hektara XXV, w obrębie którego wiosną 2011 roku odkryty został obiekt nr 568 jama śmietnikowa z licznymi artefaktami rzeczami osobistymi ofiar, ale i licznymi spalonymi fragmentami kości ludzkich. W związku z tym, że również miejsca wtórnej depozycji dużej ilości szczątków ludzkich, głównie spalonych, zostały wcześniej określone jako groby, obiekt 568 został uznany jako kolejny grób o numerze 18. W kierunku wschodnim przepalone kości ludzkie wystąpiły w wypełniskach dwóch obiektów nieruchomych nr 6094 i 6095, które w wyniku przeprojektowania zostały włączone do obszaru chronionego murem upamiętnienia. W rejonie między polaną z grobami masowymi a barakiem Sonderkommando w sezonie 2014 odkryty został grób 17, w którym jako miejsce deponowania spalonych szczątków ludzkich, silnie rozdrobnionych, użyta została górna partia zasypanej studni obozowej o drewnianej konstrukcji cembrowiny. Na wschód od grobu 17 w trakcie badań wykopaliskowych, przeprowadzonych w roku 2015, natrafiono na dwa kolejne groby ciałopalne o niewielkich rozmiarach nr 19 i 20. Grób 19 jest to niewielkie, nieckowate w profilu, owalne w planie o wymiarach około 20 x 25 cm zagłębienie, wypełnione w stropowej partii silnie rozdrobnionymi w postaci prawie pyłu spalonymi szczątkami ludzkimi, zmieszanymi z żółtym piaskiem. Tuż przy południowej linii dołów posłupowych po zasiekach od północy zabezpieczających rejon baraku Sonderkommando, natrafiono na liniowy obiekt głęboko wkopany w ziemię do głębokości 1,00 metra (obiekt 6242), w którego stropie oraz częściowo wypełnisku zdeponowane są spalone szczątki ludzkie. Został on oznaczony jako grób nr 20 (obiekt nieruchomy nr 6241). Przepalone na biało szczątki ludzkie zmieszane są w nim z warstwą szarego, luźnego piasku i występują w tym grobie na dwóch poziomach, wokół okrągłej miseczki z miękkiego materiału (parafiny?), a mocno rozdrobnione spalone 38

39 szczątki ludzkie wystąpiły również w postaci nieckowatej warstwy, umieszczonej w górnej warstwie zasypiska obiektu 6242, na głębokości około 30 cm. Między grobami 17 i 18 odkryty został obiekt 6043 o zarysie w przybliżeniu prostokątnym o wymiarach 6 x 4 m, zawierający szczególnie w obrębie jego ćwiartki północno-zachodniej ślady wapna (Fot. 9). W części południowo-wschodniej natrafiono w nim na liczne zwoje drutu kolczastego. Dość zagadkowo wyglądają podwójne ogrodzenia, otaczające od północy i południa oraz zachodu studnię przy Sonderkommando obiekt 5681 wykorzystaną wtórnie jako miejsce zakopania spalonych szczątków ofiar Sobiboru, oznaczoną obecnie jako grób 17. Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, czy ogrodzenia te z jednej strony stanowiły zasieki, zamykające od północy przestrzeń wokół baraku Sonderkommando, a z drugiej uniemożliwiały swobodny dostęp członków Sonderkommando do wody ze studni (?). W trakcie prac badawczych, przeprowadzonych w roku 2016 roku w kierunku wschodnim, udało się zamknąć te ogrodzenia od strony wschodniej. W związku z podjęciem prac konserwatorskich przy reliktach komór gazowych przez Państwowe Muzeum na Majdanku, wykonane zostały uzupełniające dokumentacje najważniejszych miejsc. Głównym celem prac archeologicznych było zapoznanie się z profilami wkopów fundamentowych i zadokumentowanie kilku ważniejszych profili dołków posłupowych. Najciekawsze odkrycie zostało dokonane przez konserwatorów przy ścianie VIII, będącej najprawdopodobniej zachodnią ścianą pomieszczenia na silnik benzynowy, wytwarzający spaliny do uśmiercania ofiar Holocaustu w Sobiborze. Oba lica muru ceglanego o opadającej w kierunku północnym stopie były otynkowane. Skrajnie północna część tego muru nie zachowała się, zniszczona przez późniejszy wkop (ob. 3741), związany prawdopodobnie ze studnią, odkrytą w roku 2001 i oznaczoną jako obiekt C. Chyba pytanie o cel, jakiemu przyświecało wykonanie tynków, pozostanie bez odpowiedzi. Znajdująca się na biegunie wschodnim tegoż pomieszczenia ściana I tynku nie posiadała. 4. Sprawozdanie z badań archeologicznych. Całość przeprowadzonych jesienią 2016 roku wykopaliskowych prac badawczych została przeprowadzona w dniach roku. Przed rozpoczęciem prac archeologicznych firma geodezyjna GEPRO s.c. z Włodawy wyznaczyła siatkę pomiarową, na podstawie której kierownik badań wytyczył ich zakres od rejonu tzw. baraków fryzjerskich 39

40 poczynając. Następnie firma Zakład Usług Leśnych z Sobiboru oczyściła rejon prac z zakrzaczeń, traw oraz niewielkich drzewek. Po uzyskaniu zgody na wycinkę, usunęła ona również sosny w rejonie prac przy rozpoznaniu zasięgu tzw. baraków fryzjerskich. Dokumentację fotograficzną z lotu ptaka wykonał Piotr Bakun przy pomocy drona, dzięki czemu uzyskane zostały obrazy odsłoniętych wykopów na tle całkowitego planu po byłym obozie Rejon tzw. baraków fryzjerskich. W roku 2011 po wschodniej stronie drogi do komór gazowych, tzw. Himmelfahrtstrasse, na wschód od jej końcowego przebiegu, na południe od komór gazowych, natrafiono na koncentrację niewielkich dołków posłupowych, układających się w pasy o szerokości około 5 metrów, biegnące wzdłuż wschodniego ogrodzenia Himmelfahrtstrasse. Ich funkcja została wówczas określona jako domniemany ślad po drewnianych podstawach pod tzw. baraki fryzjerskie, gdzie więźniowe z Lager I/obozu I obcinali kobietom włosy przed wejściem do komór gazowych. Na taką ich lokalizację wskazywały głównie wspomnienia byłych więźniów obozu w Sobiborze, którym życie uratowało zbrojne powstanie, które wybuchło w dniu roku. W 2016 roku, w wyniku przeprowadzonych prac wykopaliskowych w rejonie na południe od odkrytych w roku 2011 roku dołków posłupowych na obszarze 11,5 ara udało się określić ich zasięg w tym kierunku, jak i szerokość ich występowania. Odsłonięty w roku 2016 to zasięg około 35 metrów na południe mierząc od dotychczas odkrytych rzędów dołków posłupowych pozwala określić łączną długość jednego lub dwóch baraków na około metrów, wydzielając je jednak na osi północ-południe. Szerokość linii dołków posłupowych zbliżona jest do 20 metrów, jednak do końca nie wiemy jeszcze, czy mamy do czynienia z jednym czy z dwoma barakami. Analiza rejonu baraków fryzjerskich nie przyniosła jednoznacznego wydzielenia zarysów tzw. baraków fryzjerskich. Mimo posiadania wyników badań geofizycznych, dotychczasowych wyników badań z lat poprzednich, można jedynie stwierdzić, że w tym rejonie mamy do czynienia z miejscem zajmowanym wcześniej przez baraki fryzjerskie (Fot. 1). 40

41 Fot. 1 Sobibór, teren byłego, nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Badania jesień Widok od północy na zakończone prace dokumentacyjne w rejonie tzw. baraków fryzjerskich. Fot. W. Mazurek. Od zachodu rejon domniemanych baraków fryzjerskich zamykają odsłonięte w trakcie przeprowadzonych prac wykopaliskowych odcinki umocnień Himmelfahrtstrasse, ale tak w wypełniskach dołków posłupowych, będących prawdopodobnie reliktami baraków, jak i w śladach wschodniego ogrodzenia drogi do komór gazowych natrafiono na nieliczne zabytki ruchome. Natomiast na skrajnych ćwiartkach wschodnich 6a-d, 16a-d hektara XXXII odkrytych zostało niewiele obiektów nieruchomych w postaci dołków posłupowych, pojawiły się tam natomiast ważne artefakty. Pochodzą one z charakterystycznych, biegnących na osi północnyzachód południowy-wschód, śladów orki (Fot. 2). Ślady te na podstawie pozycji stratygraficznej są młodsze od stropów zasypisk dołków posłupowych, będących zapewne pozostałością po konstrukcji podłóg baraków fryzjerskich, dlatego możemy interpretować je jako dowód niszczenia wszelkich śladów obozu po jego likwidacji. Fot. 2 Sobibór, teren byłego, nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Badania jesień Ślady przeorania terenu w rejonie baraków fryzjerskich 41

42 Oprócz niewielu obiektów nieruchomych w części wschodniej badań natrafiono na nieliczne, ale bardzo ważne znaleziska ruchome artefakty. Wiele spośród nich z nich było rzeczami osobistymi pomordowanych. Najciekawszym z nich jest wykonany ze srebra trójkątny amulet w postaci zawieszki z wygrawerowanym napisem po hebrajsku Mazel tov Życzenie szczęścia oraz datą urodzin i nazwą miasta FRANKFURT A.M. (Fot.3). Zawieszka ta należała do Karoline Cohen, która miała być wywieziona z jej rodzinnego miasta, Frankfurtu nad Menem jeszcze w roku 1941 do getta w Mińsku, skąd prawdopodobnie trafiła we wrześniu 1943 roku do obozu w Sobiborze. Fot.3 Sobibór, teren byłego, nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Badania jesień Srebrna płytka identyfikacyjna, znaleziona na ćwiartce 16d hektara XXXII. Fot. W. Mazurek. Niedaleko miejsca odkrycia opisanego wyżej amuletu znaleziony został owalny medalion oprawiony srebrem. Na jednej stronie pod szklaną szybką przedstawiony jest wizerunek Mojżesza, na drugiej spisana na białym papierze modlitwa Shma Israel (Fot.4). A Fot.4 Sobibór, teren byłego, nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Badania jesień Awers i rewers medalionu w srebrnej oprawie z modlitwą Shma Israel, znaleziony na ćwiartce 16d hektara XXXII w rejonie na wschód od domniemanej lokalizacji baraków fryzjerskich. Fot. W. Mazurek. 42 B

43 W związku z odkryciem tak istotnych zabytków ruchomych oraz z zaobserwowanymi kilkoma depresjami, położonymi na wschód od rejonu badań przeprowadzonych w roku 2016, a wykazującymi liczne sygnały z wykrywacza metali, wskazane będzie w tych miejscach podjęcie systematycznych badań wykopaliskowych o charakterze stricte naukowym. Możemy spodziewać się odkrycia w tych depresjach zasypisk dołów odpadowych, gdzie gromadzone były pozostawione przez ofiary niepotrzebne zdaniem niemieckich oprawców przedmioty Rejon tunelu ucieczkowego z baraku Sonderkommando. Badania wykopaliskowe w rejonie kontynuacji przebiegu reliktów domniemanego tunelu ucieczkowego pozwoliły na jednoznaczne potwierdzenie interpretacji odkrytego śladu jako miejsca po próbie wykonania podkopu i ucieczki więźniów z baraku Sonderkommando. Po przejściu zasieków wschodnich, zbudowanych wokół baraku Sonderkommando, co zostało odkryte jeszcze w roku 2013, tunel skręcił na północ i zatrzymał się w miejscu kolizji z podwójną linią słupów ogrodzenia wschodniego Lager III/obozu III (Fot. 5). Dno podkopu ucieczkowego znajduje się obecnie na głębokości około 160 cm, w stropie szerokość podkopu ma miejscami szerokość ponad 1 metr, zaś jego szerokość przy dnie wyniosła około 0,5 metra. Fot. 5 Sobibór, teren byłego, nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Widok od północnegowschodu na prace dokumentacyjne stropu tunelu ucieczkowego z baraku Sonderkommando. Fot. W. Mazurek. Po wschodniej stronie tej linii ogrodzenia tunel biegnie dalej w tym kierunku, przy czym na obu biegunach tej części tunelu natrafiono na poszerzenia. Tak od strony wschodniej, 43

44 jak i zachodniej poszerzenia te zawierały drewniane szalowanie ścian, najprawdopodobniej z kory sosnowej (Fot. 6). Fot. 6 Sobibór, teren byłego, niemieckiego, nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Badania jesień Drewniany szalunek południowej ściany wschodniego odcinka podkopu ucieczkowego z baraku Sonderkommando (obiekt 2199). Fot. W. Mazurek. Ta dyskontynuacja odkrytego podkopu w miejscu, gdzie biegnie wschodnie ogrodzenie Lager III/obozu III, wygląda niezwykle zagadkowo. Na zachodnim odcinku tunelu ucieczkowego, łączącym się z fragmentem podkopu, biegnącym pod samym barakiem Sonderkommando, przy południowej ścianie, która również szalowana była drewnem, znalezione zostało żelazne narzędzie w kształcie przecinaka, wbite w twardy grunt zielonkawej półki orsztynowej (Fot. 7 i 8). Prawdopodobnie miało ono posłużyć do drążenia w tym twardym podłożu podkopu pod ogrodzeniem Lager III/obozu III, do czego nie doszło, bowiem podkop został odkryty, a jego budowniczowie zostali rozstrzelani. Fot. 7 Sobibór, teren byłego, niemieckiego, nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Badania jesień Końcowe prace oczyszczające zachodniego odcinka podkopu ucieczkowego z żelaznym narzędziem, tkwiącym przy ścianie tunelu. Fot. W. Mazurek. 44

45 Fot. 8 Sobibór, teren byłego, niemieckiego, nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Badania jesień Żelazne narzędzie, tkwiące przy południowej ścianie zachodniego odcinka tunelu. Fot. W. Mazurek. Dalej w kierunku wschodnim od przebadanego w roku 2016 obszaru w lesie znajduje się liniowe zagłębienie, płytka depresja, będąca kontynuacją reliktów tunelu ucieczkowego. Tuż przy jego północnej krawędzi od powierzchni czytelne jest zapadlisko ziemne z kilkoma destruktami aluminiowych i emaliowanych misek, należących zapewne do więźniów Sonderkommando. W związku z tymi obserwacjami wskazana będzie kontynuacja badawczych prac wykopaliskowych w kierunku wschodnim. W zasypisku destruktu tunelu ucieczkowego znalezionych zostało niewiele artefaktów, są wśród nich między fragmenty i całe protezy uzębienia i sztuczne zęby na sztyftach, jak i naczynia aluminiowe (Fot. 9). Fot. 9 Sobibór, teren byłego, nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Badania jesień Sztuczny ząb, wyrwany prawdopodobnie z protezki zębowej (widoczne 2 srebrne (?) sztyfty, łączące ząb z protezką), znaleziony w zachodniej części domniemanego tunelu ucieczkowego z baraku Sonderkommando (Obiekt 2199). Fot. W. Mazurek. 45

46 Są wśród nich także osobiste przedmioty codziennego użytku, jak niklowany pojemnik na benzynę do zapalniczki (Fot. 10). Fot. 10 Sobibór, teren byłego, nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Badania jesień Znalezisko niklowanego pojemnika na benzynę firmy IMCO TRIPLEX z Niemiec, pochodzące z rejonu domniemanego tunelu ucieczkowego z baraku Sonderkommando. Fot. W. Mazurek Rejon ogrodzenia wschodniego Lager III/obozu III na północ od baraku Sonderkommando. Głównym celem dodatkowych prac wykopaliskowych przy rozpoznaniu wschodniego odcinka przebiegu wschodniego ogrodzenia Lager III/obozu III, była próba określenia relacji tego odcinka ogrodzenia z podwójnymi liniami płotów, ograniczającymi od południa i północy swobodny dostęp do studni, określonej jako obiekt 5681, w zasypisku której natrafiono na spalone szczątki ludzkie, określone jako grób 17. Na obecnym etapie analizy wydaje się, że to ogrodzenie Lager III/obozu III biegnie wzdłuż linii prostej obok grobów masowych 4, 7 i 8/15 do narożnika podwójnej linii zasieków, od wschodu zabezpieczających przed ucieczką z baraku Sonderkommando. Na północnym biegunie zakresu badań, przewidzianym na rok 2016, natrafiono na przynajmniej 3 głębsze i większe doły posłupowe, które mogą stanowić ślad po wieży strażniczej (Fot. 11). 46

47 Fot. 11 Sobibór, teren byłego, niemieckiego, nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Widok od północy na ślady dołów posłupowych wschodniego ogrodzenia Lager III/obozu III. Fot. W. Mazurek. Najprawdopodobniej na wysokości studni, czyli grobu 17, istniała jakaś forma bramy lub furtki, regulującej dostęp do źródła wody. W pobliżu tego przejścia w kierunku studni, tuż przy wschodnim ogrodzeniu Lager III/obozu III i na północ od śladów po baraku Sonderkommando odsłonięta została kontynuacja L -kształtna obiektu 6242, odkrytego w trakcie kampanii badawczej 2015 roku, czyli domniemanego dołu kloacznego, zbudowanego prawdopodobnie dla potrzeb załogi Sonderkommando. W obiekt ten, na jego zachodnim biegunie, został wkopany grób nr 20. Tuż przy południowej krawędzi tego obiektu na trafiono na kwadratowy niemal w planie obiekt 6877 o wymiarach około 2 x 2 m i głębokości do 1,5 m, który może być swego rodzaju ziemnym szambem, zbierajacym nieczystości z obiektu Trudno jednak na obecną chwilę o określenie jednoznacznej interpretacji obu obiektów i ich związku z barakiem Sonderkommando (Fot. 12). Fot. 12 Sobibór, teren byłego, niemieckiego, nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Profile północne obiektu 6877, który mógł być swego rodzaju ziemnym szambem. Fot. W. Mazurek. 47

48 Z obiektu tego pochodzi spora kolekcja zabytków ruchomych, wśród których na uwagę zasługuje fragment lusterka kieszonkowego z reklamą nici w języku niemieckim na stronie spodniej (Fot. 13). A B Fot. 13 Sobibór, teren byłego, niemieckiego, nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Fragment lusterka kieszonkowego, znaleziony w obiekcie 6877, domniemanym szambie. Fot. W. Mazurek. Oprócz śladów wschodniego ogrodzenia obozowego, potwierdziło się położenie północno-wschodniego narożnika baraku Sonderkommando, jak i odsłonięte zostały kontynuacje od wschodu relikty zasieków wokół tego baraku. które są W rejonie śladów po baraku Sonderkommando, w jednym z dołków posłupowych, prawdopodobniej śladem po żerdziach, utrzymujących prycze, natrafiono na niewielką butelkę po wódce i posrebrzaną (?) ramkę na fotografię (Fot. 14). Wewnątrz butelki nie natrafiono niestety na żadne schowane w niej informacje. Fot. 14 Sobibór, teren byłego, niemieckiego, nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Badania jesień Profil zachodni jednego z wielu drobnych dołków posłupowych, wbitego w naturalny piasek dla podtrzymania prycz więźniów, widoczna butelka po wódce i zgięta ramka na zdjęcie. Fot. W. Mazurek. Pod podłogą baraku Sonderkommando, w warstwie kulturowej 3, głównie w rejonie ćwiartki 49b, natrafiono na koncentrację fragmentów ceramiki eneolitycznej kultury amfor 48

49 kulistych, co potwierdza obecność obok śladów kultury świderskiej z okresu paleolitu schyłkowego również starszego osadnictwa z początków uprawy roli w naszym regionie, w miejscu, gdzie w roku 1942 powstał niemiecki obóz zagłady Żydów w Sobiborze. Tuż przy obiekcie 6242, na północny-wschód od jego narożnika, odkryty został prostokątny w planie, o długości ponad 5 m na osi wschód zachód i szerokości 4 m obiekt nr 6897, związany z funkcjonowaniem grupy więźniów, obsługujących komory gazowe. Jest on zlokalizowany na pograniczu ćwiartek 21a i 21c hektara XXVI i ma kontynuację w kierunku wschodnim, poza zakres uzgodnionych d o wykonania w 2016 roku badań (Fot. 15). Fot. 15 Sobibór, teren byłego, niemieckiego, nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Badania jesień Widok na plan ćwiartki północno-wschodniej obiektu z licznymi wyłamanymi z protezek zębami sztucznymi i zębami ludzkimi (obiekt 6897). Fot. W. Mazurek. W obiekcie tym natrafiono na liczne wyłamane zęby naturalne i sztuczne, pochodzące z protezek dentystycznych (Fot. 16). Fot. 16 Sobibór, teren byłego, niemieckiego, nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Badania jesień Liczne wyłamane z protezek zęby sztuczne i zęby ludzkie, pochodzące z jednej warstwy ćwiartki północno-wschodniej obiektu Fot. W. Mazurek. W dniu r. odbyła się wizytacja przedstawiciela Naczelnego Rabina Polski, który zwrócił swoją główną uwagę właśnie na obiekt 6897, w wypełnisku którego znaleziono 49

50 liczne wyłamane zęby ludzkie, fragmenty protez dentystycznych. Po przeanalizowaniu położenia obiektu względem lokalizacji muru upamiętnienia zdecydował o pełnym rozpoznaniu obiektu, również we wschodnim profilu arów 21a i 21c hektara XXVI i przeniesieniu wydobytych szczątków ludzkich do grobu symbolicznego, którego lokalizacja zostanie uzgodniona z właścicielem miejsca pamięci. W związku z niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi, prace te, obejmujące pełne przesianie wypełniska obiektu, mogą być przeprowadzone najwcześniej dopiero wiosną 2017 roku (Fot. 17). Fot. 17 Sobibór, teren byłego, niemieckiego, nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Badania jesień Przedstawiciel Naczelnego Rabina Polski, Filip Szczepański pochylony przy obiekcie 6897, skąd pochodzą liczne ludzkie zęby. Fot. W. Mazurek. Co bardzo ważne, również z zasypiska tunelu ucieczkowego pochodzą nieliczne zęby ludzkie i protezy dentystyczne (Fot. 18). Fot.18 Sobibór, teren byłego, niemieckiego, nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Destrukt protezy dentystycznej, znalezionej w zasypisku wschodniego odcinka podkopu ucieczkowego z baraku Sonderkommando, rozpoznanego w roku Fot. W. Mazurek. 50