GLUTATION TWÓJ KLUCZ DO ZDROWIA

GLUTATION TWÓJ KLUCZ DO ZDROWIA Dr. n. med. Jimmy Gutman Słowo wstępne: dr. n. med. Gustavo Bounous "C, HiM^i^'- X, * ^-i i G-^n,^ ^^

Czwarte wydanie międzynarodowego bestsellera o zdrowiu Jak podnieść poziom glutationu (GSH) - najważniejszego przeciwutleniacza w twoim organizmie, paliwa dla twojego układu odpornościowego i kluczowego czynnika detoksykacyjnego? Książka ta dokładnie opisuje zmagania z wieloma powszechnie występującymi problemami zdrowotnymi. Słowo wstępne autorstwa dr. n. med. Gustavo Bounousa, ojca" stymulujących układ odpornościowy białek serwatki, autora Breakthrough in Celi Defense" Redakcja i rysunki: Stephen Schettini Książka ta omawia produkcję i wykorzystywanie glutationu (GSH) przez ludzki organizm. Proponuje także strategie, które zgodnie z wynikami badań naukowych mogą przynosić nam korzyści zarówno w zdrowiu, jak i w chorobie. Wiedza o glutationie jest jeszcze w powijakach, ale błyskawicznie ewoluuje w miarę, jak odkrywane są nowe możliwości prewencyjne i terapeutyczne. Czytelników z problemami zdrowotnymi, przyjmujących leki lub poddawanych innego typu leczeniu, zachęcamy, aby skonsultowali się z lekarzem, nim zaczną stosować się do wskazówek przedstawionych w tej książce. Autorzy i wydawca nie biorą odpowiedzialności za wykorzystanie lub zastosowanie w praktyce informacji podanych w tej książce. GLUTATIONE - YOUR KEY TO HEALTH, dr. n. med. Jimmy Gutman Copyright 2008 Jimmy Gutman & Stephen Schettini, Montreal, Kanada Wydano w Kanadzie przez Kudo.ca Communications Inc., Montreal REDAKCJA: Stephen Schettini. Projekt i ilustracje: Stephen Schettini Wydrukowano w Kanadzie Podziękowania W mojej pracy wykorzystałem setki prac teoretycznych, doświadczeń laboratoryjnych i badań klinicznych autorstwa dr. Gustavo Bounousa. Często także prowadziłem z nim długie rozmowy. Z jego cudowną inteligencją, urokiem i mądrością dr. Bounous przekonał mnie i wielu innych lekarzy o niezwykłej mocy glutationu (GSH). Moja wdzięczność dla niego jest bezgraniczna. Dziękuję dr. Wulfowi Drogę, który był moim kolejnym nauczycielem. Dziękuję Johnowi Moltonowi, który był moim najlepszym studentem. I na koniec dziękuję dwojgu ludziom, których nigdy nie spotkałem, a którzy mieli głęboki udział w tworzeniu naszej wiedzy o glutationie: Altonowi Meisterowi i Mary Anderson. Książka ta nie może być powielana ani rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie, włączając w to środki zapisu elektronicznego, mechanicznego i kserograficznego, lub przechowywanie w systemie magazynowania danych bez pisemnej zgody wydawcy, poza użyciem krótkich cytatów w pracach przeglądowych. HISTORIA WYDANIA Pierwsze wydanie, 1998: The Ultimate GSH Handbook ISBN 0-9687078-0-7 Wydano w Kanadzie przez Gutman & Schettini Inc., Montreal Drugie wydanie, 2000: Glutatione - Your Body's Most Powerful Healing Agent ISBN 0-9687078-2-3 Wydano w Kanadzie przez Gutman & Schettini Inc., Montreal Trzecie wydanie, 2002: Glutatione - Your Body's Most Powerful Protector ISBN 0-9731409-0-9 Wydano w Kanadzie przez Kudo.ca Communications Inc., Montreal Pierwszy nakład, listopad 2002 Drugi nakład, wrzesień 2004 Czwarte wydanie, 2008: Glutatione - Your Key to Health ISBN 0-9731409-0-9 Wydano w Kanadzie przez Kudo.ca Communications Inc., Montreal Konsultacja medyczna tłumaczenia polskiego dr. Grażyna Tuganowska Wydanie polskie Wydawnictwo SKOCZEK ISBN 83-914046-3-3 2 3

1 Dr. Jimmy Gutman jest wysoko wykwalifikowanym lekarzem medycyny ratunkowej, który obecnie pracuje jako lekarz rodzinny. Studiował na University of Calgary, a następnie podjął staż z medycyny ratunkowej na Emory University w Georgii, gdzie był głównym stażystą. Po powrocie do Kanady rozpoczął wspaniałą karierę, zostając ostatecznie Undergraduate Director and Residency Training Director of Emergency Medicine na McGill University w Montrealu. Był organizatorem międzynarodowych konferencji, jak również prelegentem, uczestniczył w nauczaniu tysięcy lekarzy i studentów. Zasiada w ławach wielu instytucji akademickich i medycznych zajmujących się polityką i edukacją. Często występuje w amerykańskim radiu i telewizji opowiadając o roli glutationu w zdrowiu i chorobie. GLUTATION - TWÓJ KLUCZ DO ZDROWIA Glutation (GSH) jest czymś więcej niż tylko kolejnym antyoksydantem - jest najpotężniejszym obrońcą i uzdrowicielem twojego organizmu. Chroni przed bakteriami, wirusami, toksynami, zanieczyszczeniem środowiska, a nawet nowotworami. Tylko wtedy, gdy twoje komórki dostają materiał budulcowy, którego potrzebują do produkcji tej wyjątkowej molekuły, mogą utrzymać twój układ immunologiczny w najlepszym zdrowiu. W tej książce dr. Jimmy Gutman wyjaśnia, czego potrzebujesz, żeby podnieść poziom glutationu i jak twój układ odpornościowy, układ antyoksydacyjny i układ detoksykacyjny współpracują z glutationem, aby zminimalizować zagrożenie chorobami, starzeniem i zanieczyszczeniem środowiska. AUTOR Dr. Jimmy Gutman jest światowej sławy ekspertem w dziedzinie roli glutationu w zdrowiu i chorobie. Często występuje w radiu i telewizji, regularnie także wygłasza wykłady dla lekarzy i szerokiej publiczności w całej Ameryce Północnej. SPIS TREŚCI Słowo wstępne 12 Przedmowa 13 Nota od wydawcy 14 Wprowadzenie 15 CZĘŚĆ PIERWSZA GLUTATION W ORGANIZMIE 16 WAŻNA UW AGA 16 Glutation jako suplement diety 16 1. Glutation (GSH) 18 Znaczenie glutationu 18 Badania nad glutationem 18 Cząsteczka GSH 20 Utlenianie i przeciwutlenianie 21 Glutation jako główny antyoksydant 23 Glutation jako stymulator układu immunologicznego 24 Glutation jako czynnik uczestniczący w detoksykacji 24 Wniosek 25 PIŚMIENNICTWO 26 2. GSH a detoksykacja 27 Toksyny, glutation a zdrowie 27 Opisy przypadków 28 Zapobieganie 29 Palenie i tytoń 29 Promieniowanie 30 Toksyczność metali ciężkich 31 Toksyczne działanie rtęci 31 Amalgamaty dentystyczne 32 Opis przypadku 34 Zatrucie ołowiem 34 Choroby środowiskowe 35 Zespół chronicznego zmęczenia (CFS), Gulf War Syndrome (GWS), i złożona wrażliwość chemiczna 36 Opis przypadku 38 Podsumowanie 38 3. GSH i układ odpornościowy 39 Układ odpornościowy (immunologiczny) 39 Odpowiedź immunologiczna 40 Układ immunologiczny i GSH 40 5

Wniosek 42 PIŚMIENNICTWO 43 4. Podnoszenie poziomu glutationu 44 Prekursory glutationu i komórkowa fabryka 44 Leki 45 NAC (N-acetylocysteina) 45 SAM (S-adenozylometionina) 47 OTC(OTZ) 47 Monoestry i diestry GSH 48 Produkty naturalne 48 Glutation stosowany doustnie 48 Cysteina (L-cysteina) 48 Metionina (L-metionina) 49 Melatonina 49 Glutamina 50 Kwas liponowy 51 Sylimaryna (ostropest plamisty) 52 Białka serwatki 52 Bioaktywne białka serwatki 53 Kofaktory uczestniczące w produkcji GSH 54 Selen 54 Witaminy Bi i B2 55 Witaminy Bf, i B12 oraz kwas foliowy 55 Witamina C 56 Witamina E 57 Inne mikroelementy 57 Wniosek 58 PIŚMIENNICTWO 59 CZĘŚĆ DRUGA GLUTATION W ZDROWIU I ZDROWIENIU 63 5. Nowotwór 64 Kancerogeneza 64 GSH i nowotwór 66 Zapobieganie nowotworom 66 Możliwości terapeutyczne 68 Zapobieganie i leczenie efektów ubocznych 70 Niedożywienie i wyniszczenie organizmu 70 Przypadki kliniczne 71 Wniosek 71 PIŚMIENNICTWO 73 6. GSH a starzenie 76 GSH a starzenie 76 Starzenie, a usuwanie toksyn 78 Starzenie a aktywność fizyczna 78 Odporność, starzenie a glutation 78 Reumatoidalne zapalenie stawów 79 Podsumowanie 79 7. Choroba Parkinsona 81 Objawy i przyczyny 81 Leczenie 81 Choroba parkinsona i glutation 82 Opisy przypadków 82 Podsumowanie 83 Przyczyny 84 8. GSH a choroba Alzheimera 85 Opis przypadku: 85 Podsumowanie 86 9. Choroby serca, udary i cholesterol 87 Niedobór błonnika 87 Choroby serca 87 Udar 88 Cholesterol i tworzenie blaszki miażdżycowej 89 GSH i miażdżyca 91 GSH i cholesterol 92 GSH i uszkodzenia reperfuzyjne 92 GSH i krążenie 93 Wniosek 93 PIŚMIENNICTWO 94 10.. Cukrzyca 96 Cukrzyca i układ immunologiczny 97 Rola glutationu w cukrzycy 97 Przypadek kliniczny 98 Wniosek 98 PIŚMIENNICTWO 99 11. Wątroba i zapalenie wątroby 100 Hepatitis indukowana toksynami 100 Hepatitis zakaźna 100 7

Przewlekła hepatitis 101 Zapobieganie 101 GSH w wątrobie 102 GSH w leczeniu wirusowego zapalenia wątroby 102 Przypadek kliniczny 103 Wniosek 103 PIŚMIENNICTWO 104 12. AIDS 105 Ludzki wirus niedoboru odporności (HIV) 105 Rola GSH w AIDS 106 Przypadek kliniczny 108 Wniosek 109 PIŚMIENNICTWO 110 13. Stwardnienie rozsiane (SM) 111 Procesy oksydacyjne a stwardnienie rozsiane 112 Glutation a stwardnienie rozsiane 112 Selen a stwardnienie rozsiane 113 Podsumowanie 114 14. Choroby płuc 115 Antyoksydanty i płuca 115 Astma 117 Przypadek kliniczny 118 Zapalenie oskrzeli, rozedma płuc i COPD 118 Palenie tytoniu i GSH 119 Zespół niewydolności oddechowej dorosłych (ARDS) 120 Zwłóknienie płuc 121 Przypadek kliniczny 121 Mukowiscydoza 122 Przypadek kliniczny 122 Wniosek 123 PIŚMIENNICTWO 124 15. Choroby układu pokarmowego 127 Zapalenie żołądka 127 Wrzody żołądka 128 Przypadek kliniczny 129 Nowotwór żołądka 129 GSH i żołądek 129 Ostre zapalenie żołądka 130 Zapalenie trzustki 131 Choroba zapalna jelit 132 Wrzodziejące zapalenie okrężnicy 133 Przypadek kliniczny 133 Choroba Leśniewskiego - Crohna 133 GSH w chorobie zapalnej jelit 134 Wnioski 135 Zapalenie trzustki 135 Choroba zapalna jelit 135 PIŚMIENNICTWO 136 16. Niewydolność nerek i dializa 138 Hemodializa 138 Dializa otrzewnowa 138 GSH i niewydolność nerek 139 GSH i dializa 139 Przypadek kliniczny 140 Pobieranie białka i niewydolność nerek 141 Wniosek 141 PIŚMIENNICTWO 142 17. Oczy, uszy, nos, gardło i zęby 144 Okulistyka 144 Katarakta 144 Przypadek kliniczny 145 Degeneracja plamki żółtej 145 Jaskra 146 Ucho, nos i gardło 146 Glutation w górnych drogach oddechowych 146 Zapalenie zatok 147 Infekcja ucha 148 Głuchota i utrata słuchu 148 Ekspozycja na hałas 148 Utrata słuchu wywołana lekami i toksynami 149 Stomatologia 150 Wniosek 150 PIŚMIENNICTWO 151 18. Ciąża, laktacja i poród 153 Stan przedrzucawkowy i GSH 153 Cukrzyca ciężarnych i cukrzyca w czasie ciąży 154 9

GSH i cukrzyca w ciąży 154 Toksyny i teratogeny w ciąży 154 GSH i toksykologia w ciąży 155 Alkohol i tytoń 155 Inne toksyny 156 GSH, poród i okres noworodkowy 156 Tlen - źródło życia i stresu oksydacyjnego 156 GSH i laktacja 157 Wniosek 157 PIŚMIENNICTWO 158 19. Urazy i poparzenia 160 Uraz fizyczny 160 Poparzenia 162 Wniosek 162 PIŚMIENNICTWO 164 20. PSYCHO-NEUROBIOLOGIA 166 Schizofrenia 166 Zespół Downa 168 GSH a sen... 168 Opis przypadku 169 Choroba Huntingtona 169 Podsumowanie 169 21. PADACZKI 171 Leczenie 171 Uszkodzenia wolnorodnikowe w padaczkach 171 Poziom glutationu w padaczkach 172 Glutation chroni przed padaczkami 172 Podsumowanie 173 22. Schorzenia skóry 174 GSH i choroby skóry 174 Łuszczyca 174 Przypadek kliniczny 175 Zapalenie skóry 175 Uszkodzenia skóry spowodowane promieniowaniem słonecznym i ultrafioletowym 176 Przypadek kliniczny 177 Wniosek 178 PIŚMIENNICTWO 179 10 23. Glutation i zdrowie mężczyzny 181 Problemy z prostatą 181 Przerost prostaty 181 Nowotwór prostaty 182 Przypadek kliniczny 183 Męska niepłodność 184 Łysienie i utrata włosów 184 Wniosek 185 PIŚMIENNICTWO 186 24. Autyzm 188 Przyczyny autyzmu 188 Trop rtęciowo-thimerosalowy 189 Glutation i autyzm 189 Wniosek 190 PIŚMIENNICTWO 191 CZĘŚĆ TRZECIA GLUTATION W UTRZYMYWANIU ZDROWIA 193 25. Wysiłek fizyczny i osiągnięcia sportowe 194 Ćwiczenia fizyczne i zdrowie 194 Starzenie i ćwiczenia fizyczne 194 Ćwiczenia fizyczne i układ immunologiczny 195 Syndrom przetrenowania 195 Stres oksydacyjny 196 GSH i osiągnięcia sportowe 196 Glutation i detoksykacja u sportowców 198 Przypadki kliniczne 198 Wniosek 199 PIŚMIENNICTWO 200 26. Stres, glutation i dobre zdrowie 202 Dobry sposób starzenia 203 Zachorowalność i śmiertelność 204 Moja praca mnie zabija 205 Stres 205 Plaga XXI wieku 206 Medycyna komplementarna lub medycyna alternatywna 209 Wniosek 210 PIŚMIENNICTWO 211 SŁOWNICZEK 213 11

Słowo wstępne Dr. n. med. Gustavo Bounous Pod koniec lat 70. Department of Medicine (McGill University) we współpracy z innymi Canadian Medical Schools rozpoczął szeroko zakrojony projekt Research on Nutrition, obejmujący kilka gatunków zwierząt. Mój zespół, składający się wówczas z lekarzy i immunologów zatrudnionych w Montreal General Hospital, był podekscytowany danymi wyraźnie łączącymi spożycie białka z optymalnym stanem zdrowia. Po badaniach obejmujących wiele różnych źródeł białka i związane z nim potencjalne korzyści oraz po wydaniu licznych publikacji otrzymaliśmy koncentrat białek serwatki. Szwajcarska firma pragnęła dowiedzieć się, czy ten proszek może mieć komercyjne zastosowanie jak żywność. Białka serwatki były wówczas traktowane głównie jako produkt uboczny przemysłu mleczarskiego i większość z nich była odrzucana jako nieprzydatna do celów spożywczych. Ku naszemu zdziwieniu, to szczególne białko nie tylko miało odpowiednią wartość odżywczą, ale także było zdolne do pobudzania odpowiedzi immunologicznej, co stwierdzono u wielu gatunków zwierząt na podstawie pomiaru różnych parametrów. Minęło jednak kilka lat, nim naukowcy odkryli, że ta partia białka jest bogata w materiał budulcowy potrzebny organizmowi do syntezy glutationu. Zainteresowanie moich zespołów badawczych skierowało się wówczas w stronę wyjaśnienia wpływu podniesionego poziomu glutationu na układ odpornościowy. Jednak sukces naszego laboratorium nagle został przerwany, a ja zupełnie nie miałem pojęcia, dlaczego tak się stało. Po kilku miesiącach szczęśliwie natknąłem się na parę informacji, które dały mi odpowiedź. Producent białka, które badaliśmy, został zmuszony do zmiany metod produkcyjnych - zaczął używać bardziej agresywnych metod pasteryzacji, w tym wysokiej temperatury. Okazało się, że specyficzne białka potrzebne organizmowi do syntezy glutationu były bardzo wrażliwe na wysoką temperaturę, ulegały degradacji i traciły swoją zdolność podnoszenia poziomu glutationu. Moja udana współpraca z wielkimi naukowcami zaowocowała kolejnym szczęśliwym zbiegiem okoliczności w postaci spotkania z osobami ze zmysłem do robienia interesów. Pomogli mi oni w skomplikowanym i wymagającym znacznych nakładów finansowych procesie opatentowania metody stosowania niezdenaturowanych białek serwatki do podnoszenia poziomu glutationu. Wspólnie daliśmy północnoamerykańskiemu przemysłowi mleczarskiemu przepis na wytwarzanie tych delikatnych białek w sposób, który zachowywał ich biologiczną zdolność do wpływania na syntezę glutationu. Było dla nas oczywiste, że był to ważny przełom, ale wówczas wiedza o glutationie nie była tak rozwinięta, jak jest dzisiaj. Medycynie nie było wiele wiadomo o zdrowotnych skutkach podniesienia poziomu glutationu. Byłem zarówno przytłoczony, jak i uszczęśliwiony prawdziwą eksplozją badań nad glutationem, jaka nastąpiła w ostatnich latach. Dr. Jimmy Gutman stał się liderem w prezentowaniu szerokiej publiczności tego złożonego zagadnienia. Spędził wiele lat, badając glutation i jego szerokie zastosowania kliniczne, napisał kilka książek w prostych słowach wyjaśniających te ważne odkrycia. Jego doświadczenie lekarza i wykładowcy doskonale przygotowało go do tego zadania. Strony tej książki zawierają jasne wyjaśnienia, zrozumiałe także dla większości laików, ale są one podparte ogromnym zbiorem opublikowanych badań naukowych, które powinny usatysfakcjonować nawet najbardziej obsesyjnego naukowca. Przeglądając manuskrypt książki, sam odkryłem masę fascynujących faktów dotyczących działania glutationu. Jestem wdzięczny dr. Gutmanowi za przedstawienie światu badań nad glutationem. Dziękuję mu także za współpracę, inspirujące dyskusje oraz przyjaźń przez długie lata. Przedmowa Moją lekarską specjalizacją jest medycyna ratunkowa. Spędziłem wiele dyżurów na oddziale ratunkowym, ale prowadziłem także badania naukowe, uczyłem i zarządzałem. Jestem tak zwanym klinicystą akademickim. Dziś praktykuję medycynę rodzinną, ale ciągle skupiam się na przekazywaniu wiedzy, doświadczenia, które dobrze przygotowało mnie do napisania tej książki. Lekarzowi medycyny ratunkowej nie jest łatwo podejmować błyskawiczne decyzje z pełnym przekonaniem. Innym problemem jest przekazanie tej umiejętności studentom. W końcu jednak, nic nie daje większego poczucia satysfakcji, niż zobaczenie, jak nowicjusz, początkowo mdlejący na widok krwi, staje się szefem zespołu urazytologów. Taka satysfakcja ciągle podsyca moją pasję uczenia. Ta książka zrodziła się z tej samej pasji. Starałem się przedstawić zebrany w niej materiał w zaawansowany, ale zwięzły sposób, mając nadzieję, że udało mi się uchronić Czytelników przed detalami technicznymi i żargonem. Moim celem było zdobycie możliwie najszerszej rzeszy odbiorców. Jednakże medycyna jest medycyną i część fachowej nomenklatury przeniknęła do tekstu. Dla Waszej wygody na końcu książki zamieściłem obszerny słowniczek. Mój sposób prezentowania wiedzy jest oparty na metodzie nauczania, którą rozwinąłem podczas pracy ze studentami - ja dostarczam materiału, ale nauczenie się go jest waszym zadaniem. Książka tych rozmiarów traktująca o tak wielu zagadnieniach medycznych - każde z nich jest przedmiotem zainteresowania osobnej gałęzi medycyny - może tylko zasygnalizować omawiane problemy. Aby dokładnie zrozumieć korzyści płynące z GSH, powinniście wyjść poza ten wprowadzający w zagadnienie tekst. Sądzę, że oprócz zawartości każdego z rozdziałów, kluczową częścią tej książki jest obszerny spis piśmiennictwa znajdujący się na końcu każdego z rozdziałów. Mam nadzieję, że sięgniecie do tych materiałów. Napisawszy to wszystko, mam szczerą nadzieję, że ta skromna przedmowa dostarcza pewnych wyjaśnień i zachęca Was do dogłębniejszego zapoznania się z GSH i ludzkim układem odpornościowym. Naszym zadaniem jest zdobywanie najaktualniejszych danych w wyniku ciągłego poprawiania i rozszerzania tej książki. Aby czynić to z dobrym skutkiem, potrzebujemy Waszych opinii. Prosimy o podzielenie się z nami swoimi przemyśleniami, a przede wszystkim pomysłami, co powinno znaleźć się w kolejnych wydaniach książki. Dr. n. med. Jimmy Gutman 12 13

Nota od wydawcy Było to ponad dziesięć lat temu, wiosną 1997 roku, gdy dr. Jimmy Gutman po raz pierwszy wspomniał mi o glutationie. To małe białko odkryto w ludzkim organizmie całe dekady temu, ale nie było ono szczególnie dokładnie przebadane. Teraz, jak mi powiedział dr. Gutman, zyskuje więcej uwagi, szczególnie odkąd są dostępne nowe naturalne sposoby podnoszenia poziomu GSH. Jego podekscytowanie było zaraźliwe. Gdy tak siedziałem i słuchałem, zacząłem po raz pierwszy interesować się działaniem układu immunologicznego i wyjątkową historią glutationu w zdrowiu i chorobie. Wydawało mi się to opowieścią o nieożywionych molekułach pasujących do biochemicznej łamigłówki, jakby dokładnie wiedziały, dokąd iść i co robić. Byłem porażony przez zagadkę życia i głęboko poruszony działaniami organizmu mającymi na celu utrzymanie dobrego zdrowia. Jaśniej zdałem sobie sprawę, że optymalnie działający układ odpornościowy jest lekarstwem sam z siebie. Odtąd dr. Gutman zgłębiał wiedzę o GSH i z dobrymi skutkami dzielił się nią z innymi. Przestudiowanie wyników setek badań czyni go lekarzem najlepiej na świecie poinformowanym o roli GSH. Ta książka, która rozpoczęła się od marnych stu stron objętości, rozrosła się do rozmiarów prawdziwej biblii dla tysięcy ludzi, dla których glutation jest teraz podstawowym słowem. I w tym miejscu pojawia się moja osoba. Dr. Gutman znał moje doświadczenie w redagowaniu tekstów medycznych i zaprosił mnie do współpracy nad tą książką. Dr. Gutman jest odpowiedzialny za treść tej książki, ja - za jej formę. Moim zadaniem było nadzorowanie sposobu prezentowania informacji, w tym najważniejsze - pilnowanie, aby były one podane w sposób przystępny dla szerokiego grona odbiorców. W trakcie powstawania książki wprowadziliśmy wiele zmian i poprawek, ale prawie nigdy nie dochodziło do nieporozumień. Naukowe podejście dr. Gutmana przetrwało prawie niekończący się proces wydawniczy. Z mojej strony, jestem usatysfakcjonowany, że każdy, kto będzie chciał tak zrobić, przy niewielkim wysiłku będzie mógł korzystać osobno z któregokolwiek rozdziału książki. Praca z dr. Gutmanem była przyjemnością i poszerzającym horyzonty doświadczeniem. Nie jestem lekarzem, ale bywam pacjentem i przez lata przekonałem się, że samo zdobycie wiedzy medycznej nie czyni lekarza dobrym lekarzem. W rzeczywistości wydaje się, że tylko nieliczni lekarze posiedli niezbędnego ducha uzdrawiania. Dr. Gutman jest jednym z nich. Łączy w sobie osobistą uczciwość i empatię z naukową dociekliwością. Mam nadzieję, że czytając tę książkę, docenicie jego wiedzę tak samo, jak ja to zrobiłem. Stephen Schettini Stephen Schettini jest pisarzem i grafikiem z. Montrealu, dyrektorem Kudo.ca Communications i Quiet Mind Seminars oraz gospodarzem www.schettini.com 14 Wprowadzenie Weź do ręki jakiekolwiek czasopismo medyczne lub magazyn o zdrowiu, a jest wielka szansa, że natrafisz na kolejny artykuł opisujący dobroczynne działanie GSH (glutationu). Przeszukanie internetowych medycznych baz danych przynosi listę ponad dwudziestu tysięcy dotyczących tego zagadnienia artykułów wydanych w ciągu ostatnich pięciu lat. To maleńkie białko jest znane medycynie od dziesiątek lat, skąd więc wzięło się to nagłe zainteresowanie? Z nowych odkryć dotyczących roli GSH w ludzkim układzie odpornościowym. W tym samym czasie wśród mieszkańców Ameryki Północnej w bezprecedensowy sposób wzrosła świadomość prozdrowotna. Przejmujemy coraz większą odpowiedzialność za swoje zdrowie i pogłębiamy wiedzę o zasadach profilaktyki. Napędza to rozwijający się przemysł związany z suplementami odżywczymi, fitnessem i dietą. Nasze zainteresowania są na czasie, ale nie są zbiegiem okoliczności. Średnia wieku w społeczeństwach rozwiniętych gospodarczo wydłuża się, a nasz, już i tak przeciążony, system opieki zdrowotnej musi zmierzyć się z dodatkowym problemem starzejącego się społeczeństwa. Mamy też problemy dotyczące środowiska naturalnego: zmniejszanie się warstwy ozonowej, ogólne zanieczyszczenie, rozszerzanie się zasięgu występowania toksyn i trucizn. Te zagadnienia nie są należycie pojmowane nawet przez ekspertów. Media straszą nas doniesieniami o kolejnych chorobach zakaźnych, które stają się oporne na współcześnie stosowane antybiotyki. Nazwy chorób nieznanych jeszcze trzydzieści lat temu dziś są w codziennym użytku: AIDS, zespół chronicznego zmęczenia, gorączka zachodniego Nilu, fibromialgia, SARS i inne. Niedający się uniknąć stres codziennego życia sprzyja rozwojowi nowotworów, chorób serca i problemów ze strony układu pokarmowego. Antybiotyki stają się mniej efektywne, odkąd mikroorganizmy nauczyły się, jak nas przechytrzyć. Stara maksyma, że leczyć się należy wtedy, gdy jest się chorym, ustępuje miejsca poglądowi, że lepiej zapobiegać, niż leczyć. Obserwujemy dziś zwrot ku dwóm kierunkom. Z jednej strony, rozwija się medycyna konwencjonalna. Z drugiej, wzrasta zainteresowanie medycyną alternatywną lub uzupełniającą" ( komplementarną"). Co szczególnie fascynujące, lekarze praktycy zaczynają stawać ponad podziałami. Po dziesiątkach lat odrzucania komplementarne metody leczenia wreszcie znalazły uznanie w świecie naukowym. To wspaniała wiadomość dla wszystkich pacjentów i lekarzy praktyków. Skutkiem jest zwrot ku metodom terapeutycznym o rozleglejszym działaniu. Po raz pierwszy od dziesięcioleci lekarze podkreślają, że dieta, styl życia, ćwiczenia fizyczne i duchowy spokój są integralną częścią zdrowia i skutecznej terapii. Obok zrównoważonej diety i świeżych produktów żywnościowych, zalecenia dietetyczne obejmują suplementację witaminami i innymi produktami naturalnymi. Ta książka traktuje o GSH - substancji naturalnie wytwarzanej w organizmie do walki z chorobami i starzeniem. Dowiecie się z niej, jak podnieść poziom GSH w swoim organizmie, co pomoże chronić się przed zanieczyszczeniem środowiska i chorobami cywilizacyjnymi. Tak lekarze jak i pacjenci powinni być otwarci, ale też i krytyczni w stosunku do potencjalnych narzędzi diagnostycznych i terapeutycznych, zarówno konwencjonalnych, jak i alternatywnych. Takie podejście zostało zaprezentowane w tej książce. Przyjrzeliśmy się różnym sposobom zwiększania poziomu GSH. Wszystkie informacje są oparte na badaniach naukowych. Aby uprościć sposób przekazu, zrezygnowaliśmy z typowych przypisów, ale na końcu każdego rozdziału podaliśmy materiały źródłowe. Rozmiar, różnorodność i rzetelność danych płynących z badań nad GSH jest oszołamiająca i nie pozostawia wątpliwości co do jego znaczenia w organizmie. Zachęcamy Was do zapoznania się z tymi materiałami, ale nie po to, byście ugrzęźli w suchych faktach. Załączyliśmy zatem także anegdoty ilustrujące, że GSH nie jest tylko abstrakcyjnym pojęciem, ale czymś, co wpływa na nasze codzienne zdrowie i dobre samopoczucie. Mamy nadzieję, że książka ta pomoże Wam pomóc sobie samym i Waszym najbliższym. Dobrej lektury i dobrego zdrowia! 15

CZĘSC PIERWSZA GLUTATION W ORGANIZMIE [ROZDZIAŁY OD 1 DO 4] Część pierwsza ogólnie opisuje glutation (GSH). Jej cztery rozdziały opisują sam glutation, jego rolę w detoksykacji, udział w odpowiedzi immunologicznej oraz sposoby podnoszenia poziomu GSH w organizmie. Część druga opisuje wpływ niskiego poziomu GSH na rozwój określonych chorób oraz sposób, w jaki suplementacja GSH może pomóc organizmowi w walce z nimi. Część trzecia omawia prewencyjne korzyści ze zwiększenia poziomu GSH u osób cieszących się dobrym zdrowiem. WAŻNA UWAGA Glutation jako suplement diety NEUROLOGIA - choroba Parkinsona - choroba Alzheimera - napady padaczkowe - stwardnienie rozsiane - autyzm UKŁAD ODDECHOWY - rozrzedzanie śluzu (np. w mukowiscydozie) - astma - chroniczne zapalenie oskrzeli - rozedma płuc - zwłóknienie płuc UKŁAD SERCOWO-NACZYNIOWY - zapobieganie chorobom serca - zapobieganie udarom - zapobieganie miażdżycy - zapobieganie uszkodzeniom reperfuzyjnym UKŁAD POKARMOWY - choroba zapalna jelit - zapalenie wątroby - niedożywienie - zapalenie trzustki - wrzody pokarmowe CHOROBY ZAKAŹNE I IMMUNOLOGIA - przeciwwirusowy (AIDS, wirus zapalenia wątroby, opryszczka, przeziębienie, itp.) - infekcje bakteryjne - niektóre zaburzenia autoimmunologiczne - syndrom chronicznego zmęczenia - immunosupresja NOWOTWORY - zapobieganie nowotworom - zahamowanie wzrostu guza - usuwanie kancerogenów i mutagenów - przeciwdziałanie oksydacyjnym uszkodzeniom DNA - zapobieganie wyniszczeniu organizmu - łagodzenie efektów ubocznych chemioi radioterapii METABOLIZM - wzmacnia kondycję sportową - skraca czas rekonwalescencji po kontuzjach lub innym stresie - obniża poziom cholesterolu i utlenianie LDL - podnosi poziom hemoglobiny w niewydolności nerek Musimy na samym początku wyjaśnić często błędnie pojmowaną część historii o glutationie. Ci, którzy po raz pierwszy dowiedzą się o glutatione, biegną do apteki lub sklepu ze zdrową żywnością, kupują go i biorą". Choć glutation jest dostępny w takiej formie, spożywanie glutationu ma znikomy wpływ na wasze zdrowie. Jest szybko rozkładany w układzie pokarmowym i wydalany. GSH musi być wytwarzany wewnątrz organizmu, właśnie tam, gdzie potem występuje - w każdej komórce waszego organizmu. Jedynym efektywnym sposobem podnoszenia glutationu jest więc dostarczanie organizmowi budulca potrzebnego do jego produkcji. Na rynku farmaceutycznym pojawiły się pewne leki, takie jak NAC, które dostarczają prekursorów do syntezy GSH. Istnieją także naturalne sposoby podnoszenia poziomu glutationu, wśród których szczególnie interesujące są niezdenaturowane (bioaktywnej białka serwatki. Przewijają się one przez całą książkę, ale dokładnie zostały opisane w rozdziale 4. TOKSYKOLOGIA - przedawkowanie niektórych leków - palenie tytoniu, wdychanie spalin samochodowych - zanieczyszczenia, w tym metale ciężkie i pestycydy - zapobiega utracie słuchu spowodowanej hałasem - detoksykuje wiele powszechnie znanych kancerogenów Tabela. 1 Możliwe kliniczne zastosowania podawania GSH 16 17

! Glutation (GSH) Nie wiem, czy już kiedyś słyszeliście słowo glutation". Jednakże badacze i naukowcy wciąż odkrywają znaczenie tego związku w zdrowiu i w chorobie i ciągu kilku najbliższych lat nazwa ta stanie się tak samo znana, jak cholesterol" czy witamina". Wasze życie zależy od glutationu. Bez niego wasze komórki umarłyby wskutek nagromadzenia się toksyn i braku obrony przed stresem oksydacyjnym. Jeśli chcielibyście wyobrazić sobie jeszcze więcej kłopotów, wasz organizm byłby bezbronny wobec bakterii, wirusów i nowotworów. Wiele systemów obronnych organizmu, w tym witaminy C i E, jest silnie uzależnionych od tej niezwykłej molekuły. Znaczenie glutationu Znaczenie glutationu dla waszego zdrowia nie może zostać przecenione. Wasz system immunologiczny jest w ciągłym zagrożeniu patogenami - czynnikami wywołującymi uszkodzenia komórek, efekty toksyczne i choroby. Ich neutralizacja wymaga stałej dostawy glutationu. Jeśli nie ma go dostatecznie dużo, najeźdźcy" mogą łatwo wnikać do organizmu, powodować jego zakażenie lub/i uczestniczyć w procesach starzenia, długotrwałych postępujących uszkodzeniach, a nawet w rozwoju raka. Nie możemy uniknąć chorób i starzenia - choć niektórzy naukowcy gonią za snem o nieśmiertelności - ale utrzymując wysoki poziom naszego wewnątrzkomórkowego glutationu, możemy także utrzymywać w gotowości nasz układ odpornościowy. GSH jest podstawą w odpowiedzi immunologicznej. Badania nad glutationem W ciągu ostatnich dwudziestu lat ogromnie wzrosła liczba badań nad glutationem. Mnóstwo prac teoretycznych, eksperymentów laboratoryjnych, badań epidemiologicznych, badań na zwierzętach i - co najważniejsze - badań klinicznych na ludziach powiązało glutation z niezwykle różnorodnymi chorobami. Lista jest długa i aż trudno uwierzyć w rozległość i wiarygodność badań. Jednakże jest obecnie oczywiste, że rola glutationu w odpowiedzi immunologicznej, detoksykacji i procesach antyoksydacyjnych jest kluczowa. Bez niego przestałoby funkcjonować wiele procesów zachodzących w organizmie. Wszystkie informacje zawarte w tej książce pochodzą z doniesień naukowych wymienionych na końcu każdego z rozdziałów. Setki artykułów opisują, jak podniesienie poziomu glutationu pozwala zwalczać schorzenia towarzyszące starzeniu, takie jak: choroba Parkinsona, choroba Alzheimera, katarakta, degeneracja plamki żółtej i pewne nowotwory (np. nowotwór prostaty). Odnośniki dotyczące tych przypadków znajdują się w indeksie. Wiadomo także, że glutation odgrywa kluczową rolę w układzie sercowonaczyniowym, chroniąc przed chorobami serca, udarem, arteriosklerozą i uszkodzeniami spowodowanymi reperfuzją. W idealnej sytuacji, gdy pacjent wykonuje ćwiczenia fizyczne, odpowiednio się odżywia, nie pali tytoniu i prowadzi zdrowy tryb życia, podniesienie poziomu glutationu może wręcz pomóc w cofnięciu arteriosklerozy (porównaj: rozdział 9). W układzie trawiennym glutation pomaga zwalczać stany zapalne jelit, zapalenie wątroby, objawy niedożywienia, zapalenie trzustki i wrzody. Antyoksydacyjne właściwości 18 glutationu i jego zdolność do podtrzymywania odpowiedzi immunologicznej doprowadziły do opracowania interesujących strategii walki z tymi powszechnymi problemami (porównaj: rozdział 15). Przedawkowanie pewnych leków od jakiegoś czasu jest leczone za pomocą rozmaitych leków podnoszących poziom glutationu, które stały się podstawowymi w medycynie ratunkowej. Jednakże dopiero ostatnio rozpoznano w glutationie silny czynnik detoksykujący wiele groźnych substancji, w tym te pochodzące z dymu papierosowego i spalin samochodowych, zanieczyszczenia, takie jak metale ciężkie i pestycydy oraz wiele dobrze znanych kancerogenów. Wierzcie lub nie, istnieją nawet dowody na to, że GSH chroni przed spowodowaną hałasem utratą słuchu (porównaj: rozdział 17). W chorobach zakaźnych i immunologicznych, przeciwwirusowe właściwości glutationu pomagają organizmowi walczyć z AIDS, wirusowym zapaleniem wątroby, opryszczką i przeziębieniem. Jasno opisana została także jego rola w zwalczaniu infekcji bakteryjnych. Chociaż podniesienie poziomu glutationu nie powoduje wyleczenia, przyczynia się do nasilenia i podtrzymania naturalnej odpowiedzi immunologicznej, wzmacniając siły do walki z zagrożeniami i minimalizując uszkodzenia. GSH ma także potencjalne zastosowanie przeciwko chorobom autoimmunologicznym, zespołowi chronicznego zmęczenia i stanom immunosupresji, System immunologiczny jest w stanie ciągłej gotowości do walki z rakiem. Glutation pomaga przeciwdziałać kancerogenezie (transformacji normalnych komórek w komórki nowotworowe), eliminując kancerogeny i mutageny z organizmu oraz opóźniając procesy oksydacyjnego uszkadzania DNA i innych wrażliwych struktur wewnątrzkomórkowych. W przypadkach zdiagnozowanego raka stwierdzono zahamowanie przez glutation wzrostu guza, ograniczenie wyniszczenia organizmu towarzyszącego zaawansowanemu nowotworowi oraz złagodzenie efektów ubocznych chemio- i radioterapii (porównaj: rozdział 5). W pulmologii podnoszenie poziomu GSH było od lat wykorzystywane w Europie, a teraz coraz częściej stosuje się je także w Ameryce Północnej. Glutation może usuwać śluz (szczególnie w zwłóknieniu torbielowatym), zmniejszać ryzyko ataków astmatycznych, pomagać zarówno w ostrym, jak i w chronicznym zapaleniu oskrzeli, zwalczać rozedmę i mukowiscydozę. Wszystkie te mechanizmy zostały opisane w rozdziale 14. Uwzględnione zostały także rozdziały traktujące o wielu funkcjach metabolicznych glutationu, w tym jego roli w komplikacjach cukrzycy, obniżaniu poziomu cholesterolu i utlenianiu złego" cholesterolu (LDL) oraz zwiększaniu poziomu czerwonych krwinek u pacjentów cierpiących na niewydolność nerek. Na koniec przedstawione zostaną badania dotyczące znaczenia glutationu u osób zdrowych. U ludzi aktywnych glutation poprawia osiągnięcia sportowe, skraca czas leczenia kontuzji i wspomaga funkcje immunologiczne. U nikogo nie można przecenić roli glutationu w utrzymywaniu zdrowia. Glutation jest kluczowym elementem młodości, aktywności i zdrowia (porównaj: rozdziały 23 i 24). W swojej książce o antyoksydantach ( What You Should Know About the Super Antioxidant Miracle") Earl Mindell stwierdza: Dosłownie nie jesteśmy w stanie przeżyć bez antyoksydantów". John D. Pinto ze Sloan - Kettering Cancer Center w Nowym Jorku deklaruje:,, To [glutation -przyp. tłum.] jest głównym antyoksydantem". Jean Carper w swojej książce Stop Aging Now!" przyznaje: Musisz podwyższać swój poziom glutationu, jeśli chcesz długo zatrzymać młodość i życie. Wysoki poziom glutationu zapowiada dobre zdrowie i długie życie. Niski poziom - chorobę i śmierć". Bliżej czystej nauki, Gustavo Bounous z McGill University w Montrealu, badacz i uznany autorytet w dziedzinie glutationu i żywienia, mawia: W świetle dostępnej wiedzy, możemy spodziewać się postępującego zanieczyszczenia środowiska, powiększania się dziury ozonowej i wzrostu zjadliwości infekcji. Sądzę, że zwiększanie poziomu glutationu pozwoli na polepszenie jakości życia". Nie musicie być naukowcami, żeby zrozumieć, że skoro postęp" społeczny staje się coraz bardziej zależny od technologii, to musimy stykać się z wieloma jej niezdrowymi 19

produktami ubocznymi. Nie wszystkie są tak oczywiste jak toksyczne odpady. Jest jeszcze stres i pośpiech współczesnego życia. Rzadko kto znajduje czas, aby wsłuchać się w potrzeby swojego organizmu, systematycznie ćwiczyć i zdrowo się odżywiać oraz odpoczywać tyle, ile byśmy tego potrzebowali. Niekiedy jesteśmy zmuszeni do zrezygnowania ze swoich potrzeb duchowych i fizycznych. Odbija się to na całym naszym jestestwie, ale problem dotyka przede wszystkim układu immunologicznego. Potrzebuje on regularnej troski i odpowiedniego budulca do syntezy glutationu. Wzmocniona funkcja odpornościowa Eliminacja toksyn Eliminacja kancerogenów Antyoksydacyjna obrona komórek Obrona przed promieniowaniem jonizującym Synteza i naprawa DNA Synteza białek Synteza prostaglandyn Synteza leukotrienów Transport aminokwasów Aktywacja i regulacja enzymów Tabela 2. Niektóre metaboliczne funkcje glutationu Podsumowując, funkcje te mogą zostać zaliczone do trzech ogólnych kategorii: Siarkowa grupa sulthydryiowa glutaminian HOOCCHNH.(CH.).CO Cząsteczka GSH Rys. 1. Struktura molekularna glutationu glicyna NHCH.COOH Glutation jest potoczną nazwą dwusiarczku glutationu, określanego skrótem GSH. SH" oznacza kluczową aktywną grupę sulfhydrylową. Glutation jest peptydem, czyli bardzo małym białkiem [w piśmiennictwie biochemicznym mianem białka określa się polipeptyd złożony co najmniej 200. aminokwasów - przyp- tłum.] naturalnie występującym w organizmie, w poszczególnych komórkach którego jest wytwarzany z trzech substratów - aminokwasów: glicyny, glutaminianu (kwasu glutaminowego) i - najważniejszej - cysteiny. Ponieważ glutation składa się z trzech aminokwasów, jest nazywany tripeptydem. Struktura molekularna glutationu została przedstawiona na rys. 1. Spośród trzech aminokwasów budujących GSH cysteina jest najrzadsza. Jest ona zawierającym siarkę aminokwasem, który wnosi do cząsteczki glutationu grupę sulfhydrylową, co czyni cysteinę najważniejszym ze składników glutationu. Kiedy komórki mają cysteinę, mogą efektywnie produkować glutation. Jednakże wiele diet jest ubogich w cysteinę. Co więcej, cysteina musi być w przyswajalnej formie. Jeśli cysteina nie jest składnikiem większej cząsteczki lub białka, to z trudem znosi wędrówkę z jamy ustnej do docelowych komórek. Bez odpowiedniej ilości cysteiny komórki nie są w stanie produkować dostatecznej ilości glutationu i organizm cierpi aż z trzech stron: komórkowa oksydacja przyczynia się do starzenia, akumulujące się toksyny powodują kolejne uszkodzenia, a niedostatecznie działający układ immunologiczny czyni nas podatnymi na choroby. Z drugiej strony, zwiększony poziom glutationu przynosi wiele korzyści dla organizmu. Do funkcji metabolicznych GSH należą m.in.: 20 L X Ł ANTYOKSYDANT - glutation jest najsilniejszym antyoksydantem naturalnie występującym w naszym organizmie. Efektywność działania innych antyoksydantów, takich jak witaminy C i E, zależy od glutationu. Zostało to opisane na następnych stronach. DETOKSYKATOR - wiele toksyn jest eliminowanych z organizmu przy udziale układu enzymatycznego współdziałającego z GSH, m.in. metabolity leków, zanieczyszczenia, kancerogeny oraz uszkodzenia będące wynikiem promieniowania. Nie dziwi więc, że stężenie glutationu jest najwyższe w wątrobie, głównym organie odpowiedzialnym za detoksykację (porównaj: rozdział 2). STYMULATOR UKŁADU IMMUNOLOGICZNEGO - poprawne funkcjonowanie układu immunologicznego zależy od GSH, przede wszystkim odnosi się to do tworzenia i utrzymywania limfocytów T, stanowiących pierwszą linię obrony przed infekcjami. O szczegółach przeczytacie w rozdziale 3. Te trzy funkcje nie są rozłączne. System immunologiczny do swego działania wymaga glutationu. Cząsteczka glutationu może neutralizować wolne rodniki, być regenerowana i następnie eliminować toksyny. W rozdziale 1 opisujemy w szczegółach te funkcje i sposoby ich podtrzymywania. Nim przyjrzymy się antyoksydacyjnej roli GSH, musimy opisać sam proces utleniania. Utlenianie i przeciwutlenianie W dzisiejszych czasach obserwujemy ogromny rozwój rynku medycyny ukierunkowanej na profilaktykę i przeciwdziałanie starzeniu, wiele czasu i pieniędzy poświęca się na łagodzenie skutków zużycia organizmu spowodowanych życiem, oddychaniem i jedzeniem. Te nieprzerywalne czynności narażają na stres wszystkie komórki organizmu. Każda komórka musi reagować lub cierpieć z powodu uszkodzeń. Do opisywania tych procesów używa się terminów takich jak: utlenianie, wolny rodnik, rodnik tlenowy i antyoksydant. Każda komórka organizmu jest biologiczną maszynerią, która systematycznie się zużywa w miarę pozostawania przy życiu. Układ nie jest idealny. Jak wszystkie maszyny, komórki czerpią energię ze zużywania (utleniania) paliwa, w tym przypadku składników odżywczych i tlenu. Ale płacą za to swoją cenę, bo proces ten prowadzi do powstawania toksycznych odpadów (wolnych rodników i rodników tlenowych). Jednym z rutynowych zadań komórki jest neutralizacja i usuwanie tych odpadów, a kluczową substancją uczestniczącą w tych procesach jest glutation. Glutation jest głównym antyoksydantem organizmu. Kiedy się on wyczerpie, wzrasta poziom rodników tlenowych i dochodzi do spustoszenia. W części drugiej zobaczycie, że poważne niedobory glutationu są typowe dla wielu chorób, szczególnie w ich zaawansowanej, przewlekłej postaci. W jaki sposób powstają rodniki tlenowe? Jeśli zajrzelibyście do wnętrza komórki, zobaczylibyście tysiące reakcji chemicznych zużywających tlen do metabolizowania 21

składników odżywczych i uwalniania z nich energii. Jest to niezbędny proces utleniania. Ale utlenianie jest źródłem szkodliwych produktów ubocznych - rodników tlenowych, czyli niestabilnych atomów". Atom składa się z jądra, wokół którego krążą elektrony. Pracując w parach, jak dzieci na huśtawce, elektrony utrzymują zrównoważoną i stabilną orbitę. Ale czasami podczas utleniania jeden z elektronów zostaje wybity ze swojej orbity, pozostawiając partnera bez przeciwwagi, jak pokazano to na rys. 2. Opuszczony elektron spontanicznie powraca do równowagi, kradnąc elektron sąsiedniemu atomowi, który następnie powtarza ten sam manewr. Wyobraźcie sobie plac zabaw pełen dzieci przeskakujących z huśtawki na huśtawkę. Powstający w rezultacie łańcuch reakcji z udziałem porozrywanych cząsteczek może powodować bardzo poważne uszkodzenia komórek. Na szczęście nasze komórki są wyposażone w naturalne antyoksydanty - czynniki, które neutralizują wolne rodniki, oddając im elektron, jakby opiekun placu zabaw pilnował, aby każde dziecko miało partnera. Procesy utleniania i przeciwutleniania zachodzą nieprzerwanie. Utlenianie nie jest złe - przede wszystkim dostarcza energii, stanowi także pierwszą linię obrony przed bakteriami i wirusami. Ale jeśli nasza dieta jest uboga w pewne składniki odżywcze lub witaminy bądź jeśli nasz organizm doświadcza nadmiernego stresu oksydacyjnego i zwiększonej produkcji rodników tlenowych, wówczas poszczególne komórki z pewnością cierpią. Nic w tym dziwnego. Utlenianie powoduje korozję metali, więdnięcie jabłek i jełczenie masła. Powoduje także naturalne starzenie u ludzi. Ale na tym się nie kończy. Wolne rodniki mogą uszkadzać i niszczyć komórki, powodować śmierć komórkową (apoptozę) i zmieniać sekwencję DNA, potencjalnie prowadząc do nowotworu. Peroksydacja lipidów (oksydacyjna reakcja łańcuchowa) jest odpowiedzialna za rozpad lipidów, szczególnie złego" cholesterolu (LDL), który uszkadza tętnice i prowadzi do zatkania naczyń krwionośnych, chorób serca i udaru (porównaj: rozdział 9). Lista problemów wywoływanych przez utlenianie i tworzenie wolnych rodników wydłuża się z dnia na dzień. W rzeczywistości doprowadziło to do rozwoju nowej gałęzi medycyny, zwanej biologią wolnych rodników". Bada ona choroby i potencjalne uszkadzające działanie stresu oksydacyjnego. Dziś nie mamy wątpliwości, że antyoksydanty pomagają ograniczać uszkodzenia komórek, zmniejszać ryzyko chorób i spowalniać szkodliwe skutki starzenia. Wiele czynników przyczynia się do rozwoju stresu oksydacyjnego. Niektóre z nich to zła dieta, zanieczyszczenia, promieniowanie, stres, urazy, kontuzje, oparzenia, starzenie oraz infekcje wirusowe i bakteryjne. Za każdym razem, gdy wasz układ odpornościowy zmaga się z zagrożeniami, są uwalniane wolne rodniki. Wielkie ilości wolnych rodników powstają także podczas wysiłku fizycznego, kiedy zużywane jest więcej energii i szybkość utleniania ulega zwiększeniu. Dzieje się tak również wtedy, gdy wasz organizm walczy ze zmęczeniem, chorobą, stanem zapalnym, zanieczyszczeniami, toksynami lub promieniowaniem. Jak przekonacie się w kolejnych rozdziałach, glutation jest kluczowym naturalnym antyoksydantem. Możecie ograniczyć uszkodzenia oksydacyjne, podnosząc i utrzymując na wysokim poziomie wewnątrzkomórkowy poziom GSH. Glutation jako główny antyoksydant Jak glutation współpracuje z innymi antyoksydantami? Wszystkie przeciwutleniacze mają swoje wady i zalety. Na pewno nie powinniście przestać przyjmować uznanych suplementów, takich jak witaminy C i E. Substancje te działają synergistycznie z GSH, tzn. wspomagają nawzajem swoją efektywność. Nazywamy glutation głównym antyoksydantem, gdyż uzupełnia on działanie wielu innych przeciwutleniaczy. Gdy witaminy C i E zwiążą rodnik tlenowy, muszą go przekazać układowi GSH aby odzyskać zdolność neutralizowania kolejnych rodników. GSH podobnie neutralizuje nadtlenki jak i kwas liponowy. W rzeczywistości wszystkie antyoksydanty pomagają neutralizować siebie nawzajem, a glutation odgrywa centralną rolę w komórkowych procesach antyoksydacyjnych. To GSH, nie witaminy, ostatecznie neutralizuje rodniki. Gdy cząsteczka GSH napotyka destrukcyjnie działający, dodatnio naładowany rodnik hydroksylowy, oddaje mu elektron, zamieniając w nieszkodliwą wodę. W wyniku tego procesu cząsteczka GSH nie staje się rodnikiem, lecz paruje z inną cząsteczką GSH, która przereagowała z rodnikiem, tworząc neutralny, nietoksyczny GSSG. Innym synergistycznie działającym antyoksydantem jest selen. Badania dowodzą, że wykazuje on podobne działanie kliniczne jak glutation i jest integralnym składnikiem ważnego enzymu, peroksydazy glutationowej. Z tego powodu selen jest uważany za propagatora GSH. Anty oksydacyjne działanie GLUTATIONU Szkodliwy rodnik hydroksylowy OH+ GSH GSH Rodniki hydroksylowe napotykają zredukowany glutation (GSH) Zredukowany glutation HjO GSH+ GSH+ H 2 0 Glutation przekazuje ekektrony rodnikom hydroksylowym, zamieniając je w WODĘ <D H,0 GSSG H,0 Cząsteczki GSH łączą się ze sobą, tworząc GSSG, obojętny I nietoksyczny Stabilna cząsteczka Niestabilna cząsteczka Brak wolnych elektronów Wolne elektrony Rys. 2. Utlenianie: stabilna cząsteczka wody staje się rodnikiem hydroksylowym G - rdwn MąttMMkl glafettmu O-ttcn + brakujący cfcktnw H- S - crwpi ashhydrjlowa OH * rodnik hytfrtfcsyłswy HiO-wed* «8SG I MMWHM oąaimu GSH Rys. 3. Cząsteczki glutationu neutralizują wolne rodniki przez oddanie elektronu, a następnie tworzą pary ze sobą, aby same pozostać neutralnymi 22 23

Żaden z tych ważnych, choć mniej istotnych niż GSH, antyoksydantów nie występuje naturalnie w komórce; jedynie glutation. Wszystkie pozostałe przeciwutleniacze są przyjmowane wraz z pożywieniem. GSH jest koniecznym do życia, naturalnym składnikiem waszych komórek - endogennym antyoksydantem. Jest wytwarzany z aminokwasowych prekursorów. Jeśli chcecie wzmocnić obronę waszego organizmu przed procesami oksydacyjnymi, najlepszym wyborem będzie dostarczenie materiału do produkcji glutationu. GSH jest sercem komórkowej antyoksydacji. Działa wspólnie z antyoksydantami drugiego rzędu (egzogennymi), takimi jak kwas liponowy, witamina C i witamina E, uwalniając je od związanych rodników i pozwalając im na powrót na pole bitwy. detoksykację jest wątroba - największy organ organizmu i także największy magazyn glutationu. Badania wykazały, że niski poziom glutationu prowadzi do upośledzenia funkcji wątroby, skutkującego wzrostem ilości toksyn krążących w organizmie, które stale uszkadzają one poszczególne komórki i organy. W rozdziale 2 opisano rolę glutationu w detoksykacji. Wątroba i jej funkcje zostały omówione w rozdziale 11. Glutation jako stymulator układu immunologicznego Organizm zasobny w wewnątrzkomórkowy glutation walczy z chorobami dużo efektywniej niż taki, który jest zależny od egzogennych (dostarczanych z dietą) antyoksydantów. GSH pomaga zapobiegać wnikaniu patogenów, gdyż napotykają one na wzmocniony układ immunologiczny. Glutation ma zatem zalety zarówno w prewencji, jak i terapii. Dzieje się tak głównie dlatego, że zwiększony poziom glutationu pozwala organizmowi produkować więcej białych krwinek, a te stanowią podstawę działania układu immunologicznego. Rola glutationu w odpowiedzi immunologicznej zostanie omówiona w rozdziale 3. Rys. 5. Wewnątrz komórki antyoksydacyjne tryby są napędzane przez GSH, który odtwarza nadtlenek, kwas liponowy, witaminę C i witaminę E i pozwala im wrócić do pracy Wniosek Rys. 4. Przetrwanie we wrogim świecie Glutation jako czynnik uczestniczący w detoksykacji Każdego dnia naszego życia wdychamy i połykamy naturalne i syntetyczne toksyny i prawdopodobnie nie możemy tego uniknąć, szczególnie w naszych czasach rozwoju techniki, w naszych zanieczyszczonych miastach i z naszą wysoko przetworzoną żywnością. Przez całe życie organizm musi eliminować toksyny. Naszym głównym organem odpowiedzialnym za 24 Glutation pełni w naszym organizmie wiele kluczowych funkcji, spośród których szczególnie wyróżniają się trzy. Glutation jest: 1) najważniejszym antyoksydantem występującym naturalnie w naszych komórkach, 2) składnikiem głównego systemu detoksykacji niezliczonych substancji szkodliwych, 3) podstawowym czynnikiem utrzymującym układ immunologiczny w dobrej formie i gotowości do działania. Te konieczne do życia funkcje nie podlegają najmniejszej wątpliwości i podejmowane są badania mające na celu określenie szerokiego zakresu klinicznych zastosowań prewencyjnego i terapeutycznego działania zwiększonego poziomu GSH. 25

PIŚMIENNICTWO BEUTLER E. Nutritional and metabolic aspects of glutathione. Annual Review of Nutrilion 9:287-302, 1989 BRAVERMAN E PFEIFFER C, BLUM K. SMAYDA R. The Healing Nutrients Within:Facts, Findings, and New Research on Amino Acids. [ISBN 0-87983-706-31 Keats Publishing, New Canaan, Connecticut. 1987 BRAY T., TAYLOR C. Enhancement of lissue glutathione for antioxidant and immune functions in malnuirition. Biochemistry Pharmacology 47:2113-23, 1994 CARPER 1. Stop Aging Now! [ISBN 0-06-018355-1] HarperCollins Publishers, New York, NY, 1995 COMMANDEUR J.N.M., STIINTIES GJ, VERMEULEN NPE. Enzymes and transport systems involved in the formation and disposition of glutathione S-conjugates. Pharmacological Reviews 47: 271-330, 1995 DENEKE S.M., FANBURG BL. Regulation of cellular glutathione. American Physiological Society L163-L173, 1989 FAHEY R.C. Protection of DNA by Thiols. Pharmac. Therapeut. 39: 101-108, 1988 26 KIDD P.M. Glutathione: Systemie protectant against oxidative andfree radical damage. Alternative Medicine Review 2:155-176, 1997 KIDD P.M., HUBER W. Natural antioxidants - First linę of defense in Living with the AIDS yirus: A strategy for long term survival. PMK Barmecidal-Nutritional Consulting: 115-142, 1991 LOMAESTRO B., MALONE M. Glutathione in health and disease: Pharmacotherapeulic Issues. Annals of Pharmacotherapy 29:1263-73, 1995 MEISTER A. Glutathione metabolism. Methods in Enzymology 252:3-7, 1995 MEISTER A., ANDERSON M.E. Glutathione. Ann Revue Biochemistry 52:711-60, 1983 MINDELL E. What vou should Know About the Super Antioxidant Miracle. [ISBN 0-87983-721-7] Keats Publishing, New Canaan, Connecticut, 1996 PRESSMAN A.H. The GSH Phenomenon. IISBN 0-312- 15135-7] St. Martin's Press, New York NY. First Edition, 1997 Toksyny, glutation a zdrowie Zi% GSH a detoksykacja Badania naukowe i statystyki medyczne pokazują znaczące obniżenie śmiertelności i wydłużenie średniego czasu życia, szczególnie w krajach rozwiniętych. Jednak rozwój ma również swoje ciemne strony. Nasze otoczenie zawiera dziesiątki tysięcy znanych toksyn, a tempo życia i tempo konsumpcji przyczyniają się do utrwalania wielu szkodliwych nawyków, do pewnego stopnia zaadoptowanych przez każdego z nas. W XX wieku możemy spodziewać się dłuższego życia, niż nasi przodkowie, ale najprawdopodobniej obciążonego przez chroniczne dolegliwości. Obietnica długowieczności wydaje się rozwiewać. Godnym odnotowania jest fakt, że nie umieramy wcześniej na skutek toksyn dostających się do organizmu z żywności, powietrza i wody. Zawdzięczamy to mechanizmom obronnym organizmu, zwłaszcza systemom detoksykacji, opartym na GSH. Jednak system ten, jak wszystkie mechanizmy biologiczne, może zostać pokonany poprzez rozległe lub wydłużone, oddziaływanie substancji szkodliwych i wykazywać słabsze funkcjonowanie. Organ Wątroba Nerka Płuca Serce Mózg GSH (n-mol/g) 7,3 4,0 2,9 2,4 1,5 Tabela 3. Zawartość GSH w organach zwierząt laboratoryjnych Chociaż glutation został odkryty w roku 1888 przez De-Rey-Pailhade'ego, to jego rola w procesach detoksykacji została wyjaśniona w latach 70. Podczas ostatnich 30 lat powoli wzrastała wiedza na temat funkcjonowania i roli tego procesu, jednak duże zainteresowanie medycyną prewencyjną i samym GSH stało się przyczyną nowych odkryć. Wątroba i nerki to główne organy odpowiedzialne za przeprowadzanie procesów detoksykacji i usuwanie toksyn, mają też największe stężenia wewnątrzkomórkowego GSH w całym organizmie (porównaj z tab. 3). GSH to najważniejszy tiol (aminokwas zawierający siarkę) w żywych organizmach. Odgrywa ważną rolę nie tylko u ludzi i innych ssaków, ale także u pozostałych kręgowców, a nawet insektów, roślin i mikroorganizmów. Grupa biochemików (D.P. Jones, L.A. Brown i P. Sternberg) z Emory School of Medicine w Atlancie (USA) napisała: GSH wykazuje wiele różnych funkcji w procesach detoksykacji, a obniżenie jego poziomu zostało powiązane ze zwiększonym ryzykiem toksycznego działania związków chemicznych... Obniżenie poziomu GSH może zostać spowodowane wieloma czynnikami, a poziomy w surowicy krwi (GSH) mogą różnić się, zależnie płci, wieku, rasy i nawyków żywieniowych". Wysuwają hipotezę, że monitorowanie poziomu GSH może być wskaźnikiem podatności na toksyczne działanie toksyn występujących w środowisku. H. Lew i A. Quitanihila, fizjologowie z University of Kalifornia, zweryfikowali pozytywne strony tego osiągnięcia. Podniesione poziomy GSH w wątrobach osób uprawiających sport, sprawnych fizycznie, czynią ich lepiej przygotowanymi do neutralizowania zagrożeń ze strony toksyn, takich jak na przykład acetaminofen. R.J. Flanagan i T.J. Meredith z Poisons Unit 27

w Guy Hospital (Londyn) dokonali podsumowania na temat użycia N- acetylocysteiny - czynnika powodującego wzrost syntezy GSH - jako kuracji odtruwającej. Wierzą oni, że (poza powszechnym wykorzystaniem w terapii przedawkowania acetaminofenu) badania wykażą zdolność NAC do odtruwania organizmu z tlenku węgla, czterochlorku węgla, chloroformu i innych substancji szkodliwych. Opisy przypadków 28 Niezależnie od tego, czy zostały nagromadzone przez lata, czy przyjęte w pojedynczej dawce, wiele toksyn (zarówno organicznych, jak i nieorganicznych) jest usuwane z organizmu na skutek działania GSH. Bez odpowiedniego poziomu dostarczonego GSH, takie toksyny mogą doprowadzić do powolnego lub przyspieszonego obniżenia sprawności. Szczęśliwie suplementacja GSH (na drodze farmakologicznej lub poprzez odpowiednią dietę) pomaga odwracać skutki takiego procesu. Opisane poniżej historie pacjentów ilustrują ten proces. Lara, 28 lat, autorka tekstów technicznych, robiła, co w jej mocy, żeby prowadzić zdrowy tryb życia. Regularnie uprawiała sport/ćwiczyla, ale z czasem coraz trudniej było jej zbilansować dietę, żeby dostarczyć organizmowi niezbędnych składników. Wiele pokarmów, wcześniej bardzo przez nią lubianych - włączając produkty mleczne i mięsne - sprawiało, że czuła się opuchnięta, drażliwa i zmęczona. Zaczęła przyjmować różne suplementy, żeby wyrównać braki w swojej diecie, ale czuła, że nie poprawia to jej kondycji. Dodatkowo podróże do miasta były wypełnione napadami swędzenia, łzawienia, kataru siennego, bólami głowy i epizodami niewydolności oddechowej. Perfumy, spaliny i inne odory powodowały, że czuła się chora", dlatego zaczęła unikać tłumów. Szczęśliwie rodzaj jej pracy pozwalał jej na wykonywanie większości prac w domu. Podczas wizyty w lokalnej klinice zdiagnozowano u niej agorąfobię. To wydawało się jej pozbawione sensu, lubiła życie towarzyskie. Dietetyk zasugerował, że cierpi na złożoną (wieloczynnikową) nadwrażliwość na związki chemiczne i przepisał NAC - związek podnoszący poziom GSH - w celu odtrucia organizmu. Po kilku tygodniach, podczas których występowały: mrowienia, biegunka, nadmierna potliwość i zwiększona produkcja moczu, jej stan zaczął się poprawiać. Ostrożnie zaczęła z powrotem wprowadzać do diety swoje ulubione potrawy. Nadal przyjmuje małe dawki NAC, a jej tolerancja na obce zapachy ciągle się poprawia. Linda była aktualnie bezrobotną, 24-letnią, pracownicą administracji, której partner nagle wyprowadził się z ich wspólnego mieszkania. Po wypiciu dwóch butelek wina połknęła 30-40 tabletek acetaminofenu o zwiększonej dawce (500 mg). Następnego dnia, kiedy ustąpiły efekty działania alkoholu, stawiła się w izbie przyjęć lokalnego szpitala. Nie wykonano płukania żołądka, ze względu na czas, jaki upłynął od zażycia tabletek. Poziom acetaminofenu we krwi byl na poziomie 150 fig/ml. Wystarczający do uszkodzenia wątroby w przypadku zaniechania leczenia. Profil enzymów wątrobowych wykazywał już lekkie zaburzenia. Natychmiastowo podano odpowiednią dawkę NAC. Leczenie kontynuowano przez 3 dni, podając dawki NAC co 4 godziny. Pierwszego dnia podano również doustnie węgiel leczniczy. Wynik prób wątrobowych pogarszał się przez pierwsze 48 godzin, ale finalnie wrócił do normy. Chociaż podczas pobytu w szpitalu cierpiała z powodu mrowień i nudności, to była szczęśliwa, że przeżyła. Po konsultacji psychiatrycznej odesłano ją do domu. Zapobieganie Poważnym ograniczeniem tradycyjnych terapii jest ich skupienie na leczeniu. W mniejszym stopniu koncentrują się na zapobieganiu. Nie jest to pozbawione przyczyny. Istnieje silniejsza potrzeba dostrzegania osób cierpiących i potrzebujących pomocy niż osób w dobrym zdrowiu. Na osobach chorych koncentruje się więcej działań. Na świecie występuje nadmiar chorób, przy niedoborach lekarzy. Dlatego innym dziedzinom opieki zdrowotnej przyszło zajmować się problemami utrzymania dobrego stanu zdrowia osób, będących aktualnie zdrowymi. Działania skoncentrowane na odpowiednim żywieniu mogą przynieść wiele pozytywnych skutków. Prawdziwą jednak siłą takich działań jest samo świadomość. Musimy znać swój organizm i nauczyć się kontrolować czynniki wpływające na nasz dobrostan". W miarę możliwości powinniśmy kontrolować i unikać wszelkich niekorzystnych czynników, a następnie zidentyfikować te, na które nie mamy wpływu i dostarczyć organizmowi niezbędnych środków do walki z nimi. Palenie i tytoń Z medycznego, statystycznego i ekonomicznego punktu widzenia największym zagrożeniem dla zdrowia w Ameryce Północnej jest palenie tytoniu. Ogromna liczba wyników badań, nagromadzonych przez ostatnie dziesięciolecia, nie pozwala wątpić, że palenie zwiększa ryzyko wystąpienia przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP) - zespołu chorobowego, charakteryzującego się postępującym i niecałkowicie odwracalnym ograniczeniem przepływu powietrza przez drogi oddechowe - nowotworów i chorób sercowo - naczyniowych. Niezależnie od prowadzonego przez wiele lat skutecznego lobbingu, przemysł tytoniowy został zmuszony do potwierdzenia faktu, znanego od lat środowisku naukowemu, że papierosy zabijają. ZAGROŻENIA Fotokopiarka z suchym tonerem (formaldehyd, itp.) Pukaj z palaczami (benzen, itp.) Wykładzina dywanowa (pestycydy, itp.) Zaparowana łazienka (chloroform, itp.) Czyszczenie chemiczne w zamknięciu (trichloroetan, itp.) Osłonięty parking (benzen, itp.) Kominek (benzen, itp.) Wyciąg kuchenny (wiele innych związków chemicz.) Sprzątacze domowi (paradiehlorobenzen.) Na dworze w mieście (wiele innych związków chemicz,) Na dworze sea miastem (wiele innych związków chemicz. Rozproszone cząsteczki (Mgm3) 0 100 200 300 CU r "I D [IZ] UZZZ3 \ ~~1 D D Toksyczne, zmienne, związki organiczne (ug/m3) 0 10 10' 10' 10* [ZZZZ3 CZZZZ] CZZZZl I czzzzzu [zzm C=D [ZZZZZU n Rys. 6. Codzienne toksyny (żyjesz w lepszych warunkach na dworze!) i 29

Dym tytoniowy zawiera tysiące związków chemicznych, a w pojedynczym dymku" zawierają się dosłownie biliony wolnych rodników. Dym papierosowy usuwa witaminy o działaniu antyoksydacyjnym (C i E), składniki odżywcze, ale jeszcze gorsze są stany zapalne wywoływane w obrębie płuc. Jest to główne źródło stresu oksydacyjnego. Stopień zajęcia płuc procesami zapalnymi i ich uszkodzeń jest skorelowany z poziomem oksydacji spowodowanej przez dym papierosowy. Dodatkowo, smoła pochodząca z produktów tytoniowych zawiera silnie działające substancje rakotwórcze, powodujące nie tylko nowotwory płuc, ale całe serie innych nowotworów. GSH jest dobrze znany jako związek zmiatający wolne rodniki i neutralizujący wiele toksyn, poprzez wiązanie i eliminację ich. Jeśli nie jesteś gotów na rzucenie palenia, lub jeśli nie możesz uniknąć roli biernego palacza, podniesienie poziomu GSH powinno ci pomóc w ochronie twojego organizmu. Wyniki wielu badań podkreślają rolę GSH w zapobieganiu lub zmniejszaniu spustoszeń spowodowanych paleniem. Klinicyści posunęli się nie tylko go zapobiegania ale i nawet do prób leczenia niektórych uszkodzeń lekami podnoszącymi poziom GSH, takich jak NAC. Bardziej szczegółowa analiza takich badań i opis prób klinicznych przedstawiony został w rozdziale 14. Promieniowanie Promieniowanie jonizujące jest znaną przyczyną występowania nowotworów. Powoduje również inne spustoszenia w organizmie. Jest jednym z najbardziej intensywnie badanych czynników rakotwórczych. Odpowiada za wystąpienie około 3 proc wszystkich przypadków raka. Część promieniowania pochodzi z naturalnych źródeł, takich jak promieniowanie kosmiczne i naturalne związki promieniotwórcze. Najpowszechniejszym źródłem promieniowania jest światło słoneczne, niosące zwiększone dawki promieniowania ultrafioletowego - wynik kurczenia się warstwy ozonowej, naturalnej ochrony powierzchni planety. Inne źródła to odpady z elektrowni atomowych, resztki z testów broni, część materiałów budowlanych, promieniowanie rentegenowskie z prześwietleń, mammografie, tomografia komputerowa i materiały radioaktywne wykorzystywane w innych procedurach medycznych i diagnostycznych - pojedyncze dawki są nieduże, ale występuje efekt kumulowania dawek w czasie. Ekspozycja na promieniowanie powoduje tworzenie rodników hydroksylowych - najbardziej reaktywnych spośród wszystkich wolnych rodników. Wiele badań wskazuje na to, że GSH pełni główną rolę w ich usuwaniu. Część lekarzy zaleca podnoszenie poziomu GSH u pacjentów przechodzących radioterapię. To przyczynia się do zmniejszenia poziomu skutków ubocznych, a nawet podniesienia efektywności samej terapii. L.A. Applegate ze Swiss Institute for Experimental Cancer Research przeprowadził badanie na liniach komórkowych. W pierwszym etapie obniżono w komórkach poziom glutationu poprzez podanie BSO i poddano komórki działaniu promieniowania. Badacze wykryli zwiększony poziom uszkodzeń genomowego DNA (mutacji), co może skutkować większą podatnością na występowanie różnych nowotworów. J. Navarro i grupa lekarzy z Hiszpanii wykazali, że ludzie, eksponowani na działanie promieniowania cierpieli na zaburzenia w homeostazie GSH. V.N. Bhattarhiri przewodzi grupie badawczej w Indiach, badającej pacjentów cierpiących na raka jamy ustnej. Poziom GSH był mierzony u każdego z pacjentów przed radioterapią i korelowany z poziomem skutków ubocznych terapii. Jasnym stało się, że im niższy początkowy poziom GSH, tym dokuczliwsze skutki uboczne. Wyniki te stały się podstawą do przewidywania wrażliwości każdego pacjenta na uszkodzenia wynikłe z działania promieniowania, na podstawie wyniku pomiaru poziomu GSH. Zarekomendowali dobieranie dawek promieniowania do indywidualnej odporności pacjenta na działanie uboczne terapii. Grupa genetyków na Uniwersytecie Norymberskim w Niemczech badała możliwości zastosowania NAC (substancji zwiększającej poziom GSH) do ochrony białych krwinek człowieka przed promieniowaniem jonizującym (rentgenowskim). Komórki potraktowane 30 uprzednio NAC wykazywały znacząco zwiększoną odporność w stosunku do komórek, którym nie podawano tej substancji. Rola glutationu w nowotworach, chemio- i radioterapii została omówiona w rozdziale 5. Podniesiony poziom glutationu może mieć również wpływ na obniżenie efektu uszkodzeń wynikłych z poparzeń słonecznych. Przyjmuje się, że skóra pod wpływem poparzeń słonecznych może rozwinąć wiele form nowotworów. Rozdział 21 omawia niektóre ważne badania związane z narażeniem na promieniowanie słoneczne, promieniowanie ultrafioletowe i związku GSH z nimi. Toksyczność metali ciężkich Metale ciężkie to metale z grup IIA do VIA układu okresowego. Często zalicza się tutaj pierwiastki semi-metaliczne, takie jak: bor, arsen, selen i tellur. Wiele z nich jest niezbędnych w małych stężeniach, ale mogą gromadzić się do osiągnięcia toksycznych dawek. Absorbowane ze środowiska i łańcucha pokarmowego powoli gromadzą się w żywych organizmach. Od roślin, do człowieka. I mogą stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia. Część metali, na przykład arsen, wykorzystywanych, jako trucizny. Suplementy diety, takie jak żelazo lub leki, na przykład bizmut, są pomocne, lub wręcz niezbędne w odpowiednich dawkach, ale mogą szybko stać się toksyczne w powiększonych dawkach Arsen Kadm Złoto Rtęć Srebro Wanad Arsyna (ASH3) Bizmut Kobalt Miedź Żelazo Ołów Nikiel Selen Tal Cyna Cynk Chrom Tabela 4. Lista potencjalnie toksycznych metali Metale ciężkie wywierają wpływ na wszystkie rodzaje tkanek i mogą mieć wpływ na wiele organów. Układ nerwowy, nerki, układ krążenia i serce, układ krwiotwórczy, układ trawienny i wiele innych ulegają uszkodzeniu. Jeden po drugim. Metale ciężkie zwiększają siłę swojego oddziaływania poprzez syntezę wolnych rodników i przez biochemiczne oddziaływania na normalne funkcje fizjologiczne. Glutation i związane z nim enzymy pomagają w regulowaniu i usuwaniu wielu spośród tych metali. Badania kliniczne pozwoliły na zarysowanie roli GSH w toksykologii metali ciężkich, a jego rola bywa opisywana jako uczestnika w szlaku usuwania z komórek arsenu, arsyny, bizmutu, kadmu, chromu, kobaltu, miedzi, złota, żelaza, ołowiu, rtęci, niklu, selenu, srebra, talu, cyny, wanadu i cynku. Z tych wszystkich substancji rtęć wydaje się być tą o największym potencjale do usuwania/obniżania poziomu GSH. Toksyczne działanie rtęci Metal ciężki - rtęć, jest zdradliwą, ale potężną toksyną, przyciągającą wiele uwagi. Jest również zbyt powszechny w naszym otoczeniu, pełen kontrowersji, szczególnie w wypadku wypełnień dentystycznych - amalgamatu. Widywałem lekarzy i dentystów, zazwyczaj opanowanych i trzeźwo myślących, bliskich zaniedbania tego tematu na konferencjach edukacyjnych. Mimo że jedną z zasad przysięgi Hipokratesa jest Po pierwsze, nie szkodzić, Primum non nocere". Z pewnością dysponujemy wystarczającą wiedzą, pochodzącą z badań i praktyki klinicznej, żeby wymusić bliższe przyjrzenie się użyciu tej groźnej neurotoksyny w praktyce klinicznej. 31

Związki rtęci mogą występować zarówno w formie organicznej, jak i nieorganicznej. Związki nieorganiczne obejmują czystą rtęć (żywe srebro) bądź sole rtęci - chlorki, tlenki i inne. Mogą dostać się do organizmu z pokarmem lub drogą oddechową. Zawody o podwyższonym ryzyku ekspozycji to: dentyści, pracownicy wytwórni baterii i akumulatorów, pracownicy wytwórni materiałów wybuchowych, jubilerzy, pracownicy wytwórni odczynników fotograficznych, wypychacze zwierząt. Rtęć organiczna występuje w wielu formach. Metylortęć jest najpowszechniejszą z nich. Silnie trująca. Zatrucie tym związkiem zazwyczaj następuje na skutek przypadkowego połknięcia. Farmerzy, osoby pracujące przy balsamowaniu, osoby pracujące przy produkcji pestycydów, fungicydów, insektycydów, związków bakteriobójczych, leków i konserwantów są szczególnie narażone. Chociaż jest głównie neurotoksyną (trucizną dla komórek nerwowych), rtęć może powodować szerokie spektrum problemów, włączając dysfunkcje nerek, ostre mdłości i wymioty, biegunki, zapalenie jamy ustnej, stany zapalne płuc i wysypkę. Ma wpływ na układ nerwowy, dając dyskretne objawy, takie, jak niestabilność emocjonalna, stany lękowe, utraty pamięci, skłonność do zapadania w letargi. Wytwórcy kapeluszy w XIX wieku używali czystej rtęci do formowania i obciążania swoich wyrobów, przypłacając ciągły kontakt z tą toksyną problemami neurologicznymi. Poważne zatrucie rtęcią daje objawy mrowienia bądź utraty czucia, osłabienie koordynacji, drżenia, zaburzenia mowy i widzenie tunelowe. Objawy mogą się pogłębiać, do paraliżu, śpiączki i śmierci. Tradycyjne leczenie zatrucia rtęcią wymaga związania metalu do większych cząsteczek organicznych - proces zwany chelatacją. Związki chelatujące mogą być podane doustnie (np. d-penicyloamina), domięśniowo (np. dimerkaprol, BAL) dożylnie. Po chelatacji rtęć jest usuwana z organizmu normalną drogą wydalania - wraz z moczem lub stolcem. Od dawna wiadomo, że glutation jest głównym składnikiem obrony komórek przeciw szkodliwemu działaniu rtęci. Proces ten zaczyna się od efektywnego wyciszenia produkcji wolnych rodników. Jeszcze krytyczniejszym etapem procesu jest bezpośrednie wiązanie ze związkami rtęci, co umożliwia wyrzut ich z komórek oraz pozwala na wydalenie ich z organizmu. Niedawny artykuł z International Archives of Occupational and Environmental Health pokazuje wpływ ekspozycji na działanie rtęci, na poziom glutationu. Czterdziestu dwóch robotników z fabryki wyrobów chloro-alkalicznych, narażonych na kontakt z siarką elementarną, porównano z 75 robotnikami z fabryki wyrobów z wapienia. Jak przypuszczano, poziomy rtęci we krwi robotników z fabryki wykorzystującej rtęć były wyższe, podobnie jak poziom peroksydacji lipidów. Ewidentnie działanie odtruwające peroksydazy glutationowej uległo zahamowaniu/obniżeniu. Wiele badań laboratoryjnych pokazało mechanizmy, poprzez które glutation chroni komórki przed szkodliwym działaniem wielu substancji. Podnosząc poziom GSH, grupa toksykologów z University of Arizona osiągnęła zmniejszenie zakresu uszkodzenia nerek, będącego efektem działania rtęci. Argentyński zespół osiągnął podobny efekt, używając NAC do ochrony funkcjonowania nerek. Badania na tkankach wątroby, nerwów, jelit i innych tkanek, a nawet na rozwijających się zarodkach dowodzą, że rtęć wyczerpuje system glutationowy, co prowadzi do obniżenia poziomu GSH, co z kolei powoduje zwiększoną podatność komórek na toksyczne działanie rtęci. Wykazano też, że podnoszenie poziomu GSH bądź podtrzymywanie go na stałym, wysokim poziomie w znaczący sposób wpływa na poprawne funkcjonowanie komórek w warunkach zatrucia rtęcią. Amalgamaty dentystyczne Wokół przypuszczalnych skutków ubocznych wynikających ze stosowania amalgamatu jako wypełniacza dentystycznego narosło wiele kontrowersji. Rtęć, zawarta w srebrnych" wypełnieniach, czyni je plastycznymi i bardzo wytrzymałymi. Przez dekady amalgamat był 32 podporą stomatologii. Wiele badań wykazało, że dla wielu osób, nienarażonych w innych wypadkach na kontakt z rtęcią, wypełnienia stanowią główne źródła intoksykacji. Te same badania wskazują, że wydalanie rtęci w moczu jest znacząco wyższe u osób z takimi wypełnieniami, a poziom takiego wydalania jest proporcjonalny do ilości wypełnień u pacjenta. Badanie przeprowadzone w Niemczech wykazało, że poziom rtęci wydalanej w moczu może zostać obniżony (nawet pięciokrotnie) poprzez usunięcie takich wypełnień. Niedawna praca, opublikowana przez Anglika G. Sandborgha w Journal of Dental Research, mówi, że:... usuwanie amalgamatowych wypełnień może mieć niebagatelny wpływ na poziom rtęci w płynach ustrojowych". Pytaniem za 64000$ jest to, czy narażenie na takie podniesione poziomy rtęci jest przyczyną zachorowań? Niedawne opracowanie, opublikowane przez Australijczyka W. Blumera, przedstawia 80 pacjentów z amalgamatowymi wypełnieniami zębów, którzy wykazują także objawy zatrucia rtęcią. Przy użyciu związku chelatującego EDTA (do wypłukania" rtęci z organizmu), wykazano, że mocz pacjentów z amalgamatowymi wypełnieniami zawierał znacząco wyższe stężenia rtęci. Po usunięciu plomb pacjenci nadal przyjmowali chelatory, wraz z suplementacją selenu (mającą na celu podniesienie poziomu peroksydazy gluatationu). Po trzech miesiącach uzyskano zniesienie wszystkich objawów zatrucia rtęcią bądź znaczącą poprawę stanu zdrowia. Zwolennicy teorii o szkodliwości amalgamatu poszukują sposobów na odtrucie organizmów zarówno pacjentów, jak i dentystów, codziennie narażonych na ekspozycję na opary rtęci. Samo usunięcie ekspozycji nie jest działaniem wystarczającym. Rtęć, tak jak i inne metale ciężkie, pozostaje związana wewnątrz komórek, w głębszych warstwach tkanek, dopóki nie zostanie we właściwy sposób schelatowana lub usunięta. NAC (N-acetylocysteina) podnosi poziom GSH i była wielokrotnie wykorzystywana do detoksykacji organicznych związków rtęci. Badacze z Department of Environmental Medicine, University of Rochester, wykazali, że przyjmowana doustnie NAC w znaczący sposób przyspiesza wydalanie w moczu metylo-rtęci, do poziomu 10-krotnie wyższego niż zwykle. NAC ma zdolność detoksykacji związków rtęci. Jednym z czołowych naukowców zajmujących się metalami ciężkimi i toksycznością rtęci jest dr. David Quig z Chicago. Szeroko opisał oddziaływania pomiędzy związkami rtęci, cysteina i innymi metalotioneinami (organiczno-metaliczne związki siarki). Twierdzi on, że długoterminowe efekty ciągłego narażenia na niskie dawki rtęci pozostają niedoszacowane. Według niego najlepszym sposobem na usuwanie rtęci z tkanek położonych głęboko w organizmie (takich jak mózg) jest spożywanie wysokiej jakości białek serwatki. Chociaż ich bio-aktywność może zostać zniesiona (poprzez denaturację) to białka (o odpowiedniej jakości) mogą wykazywać działanie, polegające na podnoszeniu stężenia GSH. Badania takie, z wykorzystaniem niedenaturowanych białek serwatki, są obecnie prowadzone przez kilka niezależnych grup. Białkowe prekursory GSH wykorzystywane są tutaj jako przyjmowane doustnie środki chelatujące. Zatrucie wysokimi dawkami rtęci jest często leczone metodą dializ (filtrowania krwi). Amerykańscy lekarze wojskowi z Health Sciences Department of Pharmacology w Bethesda przeprowadzili eksperyment, mający na celu poprawienie wydajności tej terapii, osiągając bardzo korzystne rezultaty. Podczas przeprowadzania dializ przebadali zdolność 10 różnych związków do usuwania rtęci z surowicy i osocza krwi. Większość nefrologów była zaskoczona, że NAC okazała się bardzo efektywna. Jeszcze większym zaskoczeniem okazało się działanie naturalnych preparatów. Lekarze praktycy zaczęli wykorzystywać tę wiedzę w swojej codziennej praktyce, używając terapii glutationem jako uzupełnienia dla swoich zwyczajowych środków terapeutycznych. 33

Opis przypadku Sheryl była 32-letnią matką czwórki dzieci, która poważnie zachorowała po ostatnim porodzie, zakończonym cesarskim cięciem, dwa lata wcześniej. Rana pooperacyjna goiła się zbyt długo. Jej ginekolog nie potrafił postawić diagnozy. Dodatkowo zaobserwował pewne oznaki atrofii mięśniowej. Okresowo pacjentka doświadczała napadów osłabienia, że pozostawała w łóżku przez kilka dni. Przez następne 18 miesięcy okresy osłabienia powtarzały się, Sheryl została położona w szpitalu. Brano pod uwagę różnorakie rozpoznania, włączając w to stwardnienie rozsiane i zespół przewlekłego zmęczenia. Jednak terapia ukierunkowana na obie z tych chorób nie przyniosła pożądanych efektów. Jej dentysta zasugerował, że przyczyną jej stanu może być zatrucie rtęcią. W związku z tym usunięto amalgamatowe wypełnienia z jej zębów. Podano ziołowe suplementy, mające na celu usunięcie resztek rtęci z organizmu. Objawy uległy nieznacznej poprawie. Poszukiwania w Internecie naprowadziły jej dentystę na trop NAC, którą polecił Sheryl. W ciągu 5 dni pacjentka odczuła znaczący wzrost sił. Po 10 dniach poruszanie się przestało być bolesne. Dwa tygodnie później Sheryl jeździła już na rowerze. Po raz pierwszy od 2,5 roku. Trzy tygodnie później (jeśli nie liczyć lekkich mdłości) pacjentka twierdziła, że czuje się jakby prawie wróciła do normy ". Nadal czuje się dobrze i jest głową rodziny. Zatrucie ołowiem Ołowica - zatrucie ołowiem - jest problemem zdrowia publicznego od czasów Cesarstwa Rzymskiego. Problem w owych czasach brał się z używania ołowiu w instalacjach hydraulicznych. Inne formy ekspozycji występowały przez całe wieki. Od naczyń kuchennych i stołowych, porcelany do używania ołowiu w farbach - szczęśliwie tej praktyki zaprzestano w przypadku farb przeznaczonych do wnętrz. Nielegalny alkohol jest czasami produkowany przy użyciu chłodnic samochodowych, rur i beczek spawanych ołowiem. Mechanicy, producenci baterii i akumulatorów oraz spawacze są grupami ryzyka w kwestii środowiskowego narażenia na kontakt z ołowiem. Zatrucie ołowiem jest trudne do zdiagnozowania. Objawy mogą być dyskretne i bardzo niespecyficzne. Niezależnie od tego, ostre zatrucie może objawiać się nudnościami, ostrymi wymiotami, biegunką, dysfunkcjami nerek, napadami padaczki, śpiączką i paraliżem, prowadzącymi finalnie do śmierci. Ciągłe, powtarzające się ekspozycje mogą prowadzić do anemii, osłabienia, bólów, nerwowości, nie mówiąc o upośledzeniu funkcji intelektualnych - od obniżenia zdolności uczenia się, do poważnych zmian osobowości i zaburzeń zachowania. Leczenie polega na usunięciu źródła ekspozycji i terapii chelatacyjnej. Podobnie, jak w wypadku rtęci, detoksykacja ołowiu na poziomie komórkowym przebiega za pośrednictwem glutationu. Prooksydacyjne działanie ołowiu równoważone jest poprzez antyoksydacyjne działanie GSH, a sama cząsteczka ołowiu może ulec koniugacji lub związaniu z glutationem, po czym ulega wydaleniu z organizmu. Toksyczne działanie ołowiu dotyka wiele tkanek, włączając ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy, wątrobę, nerki i czerwone krwinki. Na szkodliwe działanie ołowiu wrażliwe są nawet soczewki oczu, co podkreśla szeroki zakres oddziaływania tego metalu na organizm. Anemia (utrata krwinek czerwonych) jest jednym z charakterystycznych objawów zatrucia ołowiem, jest powodowana przez kilka czynników. Pośród tej liczby umieścić należy wysoki poziom stresu oksydacyjnego. Nadmierny poziom tego stresu prowadzi do wystąpienia zjawiska nadmiernej oksydacji lipidów błon komórkowych erytrocytów, będącego przyczyną 34 rozpadu komórek. Grupa badaczy z Japonii prowadziła badania na grupie pracowników, narażonych na ciągłą, wysoką ekspozycję ołowiu. Mierzono poziom peroksydacji lipidów, koncentrację ołowiu i aktywność peroksydazy glutationu. Wyniki wskazywały na bezpośrednią korelację poziomu ołowiu i peroksydacji lipidów. Poziom persoksydazy glutationu spadał wraz ze wzrostem poziomu ołowiu. Choroby środowiskowe Ciągłe narażenie na kontakt z ksenobiotykami (substancjami obcymi organizmu) może prowadzić do dyskretnych i trudnych do uchwycenia zmian w stanie zdrowia, a z czasem prowadzić do rozwinięcia pełno objawowych schorzeń, zwanych chorobami środowiskowymi (El). Bardzo często ujawniają się one jako skomplikowane kompozycje mniej poważnych dolegliwości - bólów głowy, skłonnościami do szybkiego zmęczenia i popadania w letarg - co w znaczącym stopniu utrudnia diagnozę. Schorzenia takie mogą być całkiem złożone, jak w wypadku złożonej wrażliwości chemicznej (MCS, zespół chorobowy charakteryzujący się nadmierną reakcją organizmu na wiele czynników chemicznych), która to jednostka chorobowa dopiero niedawno doczekała się akceptacji jako pełnoprawna diagnoza lekarska. Z podobnych powodów musiało upłynąć wiele lat, zanim środowisko medyczne uznało Gulf War Syndrome (zatrucie toksycznymi składnikami spalin, dające wiele niespecyficznych objawów, stwierdzane u żołnierzy walczących w trakcie wojny w Zatoce Perskiej, którzy brali udział w gaszeniu lub zabezpieczaniu płonących szybów naftowych) jako jednostkę chorobową. Nasz dom zawiera wiele źródeł ekspozycji na ksenobiotyki. Dywany mogą zawierać pestycydy, często przynoszone na obuwiu, wilgotne, zaparowane łazienki zawierają też chloroform, ubrania, czyszczone w pralniach chemicznych, które wiszą w twoich szafach, wydzielają opary perchloroetanu i trójchloroetanu, kominki są źródłem benzenu, a domowe środki czystości zawierają paradwuchlorobenzen. W biurach tonery do fotokopiarek uwalniają (oprócz dziesiątek innych toksyn) formaldehyd i styren. Zamknięte garaże i podziemne parkingi to kolejne źródło benzenu, a także wielu innych chemikaliów. Powietrze w miastach, a nawet rejonach wiejskich, jest kolejnym źródłem wielu różnorakich substancji, w wypadku których idealnym rozwiązaniem byłoby całkowite wyeliminowanie narażenia. I oczywiście pomieszczenia pełne palaczy zawierają dziesiątki różnych substancji rakotwórczych i innych toksycznych chemikaliów. Powinniśmy wykazywać się wielką ostrożnością, używając preparatów do usuwania pleśni, kulek" przeciw molom, perfumowanych detergentów, preparatów do zmiękczania tkanin, nawozów do trawnika, pestycydów, rozpuszczalników i preparatów czyszczących, farb i lakierów, niektórych materiałów izolacyjnych, paliwa do pieców grzewczych, a nawet materiałów używanych do produkcji mebli i materacy. Krótka lista substancji unieszkodliwianych na drodze koniugacji z GSH umieszczona jest w tabeli 5. Na nasze szczęście ogromna ilość informacji opublikowanych na temat tych związków pozwala śledzić ich rozpowszechnienie. W księgarniach dostępne są doskonałe przewodniki na ten temat. Z powodu wielkiego nagromadzenia trucizn w otaczającym nas środowisku nie możemy uniknąć narażenia na kontakt z nimi. Dodatkowo, niektóre miejsca pracy zawierają podwyższone stężenia wybranych związków toksycznych. W artykule na temat chemicznego zagrożenia zdrowia pracowników przemysłu, D.V. Parkę i A. Sapota postawili dobrze udokumentowaną, tezę, że można przeciwdziałać tym zagrożeniom. Poprzez GSH. Twierdzą, że wielu pracowników zakładów przemysłowych z objawami zapalenia ogólnoustrojowego jest często mylnie diagnozowanych jako cierpiący na reumatoidalne zapalenie stawów, infekcje wirusowe, choroby tkanki łącznej i podobne zespoły. Lekarze pierwszego kontaktu powinni być szerzej uświadomieni na temat zdolności zanieczyszczeń chemicznych do imitowania chorób zapalnych. 35

Ekspozycja na poszczególne związki chemiczne w miejscu pracy została powiązana z rozwojem nowotworów. R.K. Ross i jego koledzy z University of Southern California powiązali niewydajne funkcjonowanie enzymów związanych z metabolizmem GSH z występowaniem raka pęcherza, u robotników narażonych w miejscu pracy na ekspozycję na aryloaminy, związki zawarte również w dymie tytoniowym. Zespół chronicznego zmęczenia (CFS), Gulf War Syndrome (GWS), i złożona wrażliwość chemiczna Te trzy jednostki charobowe są opisywane tutaj razem z kilku powodów. U podłoża wszystkich leży kombinacja ekspozycji na toksyny ze środowiska, niewłaściwa odpowiedź immunologiczna i dziedziczne predyspozycje. Z powodu niejednoznacznej prezentacji klinicznej, złożonych objawów, niejednokrotnie całkowicie różnych dla poszczególnych pacjentów, lekarze niechętnie stawiają jednoznaczną diagnozę, a nazwy tych chorób, ich definicje kliniczne, długo i opornie przyjmowały się w środowisku medycznym. Niektórzy (mniejszość) spośród lekarzy nadal uważają, że te schorzenia to specyficzne prezentacje kliniczne pewnych chorób psychicznych. Złożona wrażliwość chemiczna to choroba środowiskowa, w przebiegu której nagromadzenie w organizmie szkodliwych substancji osiąga niebezpieczny poziom, z nieznacznymi, łatwymi do przeoczenia objawami. Każda kolejna dawka substancji toksycznych może stać się ostatnią cegiełką, która uruchamia całą kaskadę objawów, niejednokrotnie sugerujących inną chorobę. Taki przebieg utrudnia postawienie jednoznacznej i pewnej diagnozy. Najważniejsze zadanie w leczeniu choroby należy do pacjenta - unikanie dalszej ekspozycji na związki toskyczne. Lekarz prowadzący powinien zasugerować terapię, ukierunkowaną na oczyszczenie organizmu z toksyn. Autor wierzy, że terapia oparta na podnoszeniu poziomu GSH w przyszłości stanie się standardem postępowania w takich wypadkach. Niedawno opublikowana praca autorstwa I.R. Bella i CM. Baldwina (American Journal ofmedicine) ukazuje podsumowanie wiedzy na temat związków zespołu chronicznego zmęczenia i wrażliwości na działanie substancji chemicznych. Wyliczyli oni, że zespół ostrej wrażliwości chemicznej może leżeć u podłoża 1/5, nawet do połowy przypadków zespołu chronicznego zmęczenia. Może dotyczyć 5 proc. populacji amerykańskiej. Przynajmniej lekkie objawy nietolerancji różnych związków chemicznych zgłaszane są przez 15 do 30 proc. badanych w populacji ogólnej. Praca zatytułowana: Gulf War Illnesses: complex medical, scientific and political paradox" (Choroby związane z wojną w Zatoce Perskiej: złożony paradoks medyczny, naukowy i polityczny), opublikowana przez badaczy z Institute of Molecular Medicine w Kalifornii także wskazuje na związek z zespołem chronicznego zmęczenia. Stwierdzano podwyższoną częstotliwość zachorowań na CFS pośród weteranów tej wojny niż w populacji ogólnej. Ponieważ schorzenie to może dawać objawy charakterystyczne dla innych schorzeń, istnieje ryzyko mylnej diagnozy, obejmującej chroniczne schorzenia wieloukładowe i schorzenia układu immunologicznego, a co za tym idzie niewłaściwego leczenia. Badacze z Center for Environmental Hazards Research w New Jersey wykazali, że nawet jeśli diagnoza zespołu chronicznego zmęczenia, lub złożonej wrażliwości chemicznej jest stawiana u weteranów wojny w Zatoce Perskiej, to ich objawy znacznie odbiegają od obrazu klinicznego obserwowanego w populacji ogólnej. Niezgodności widoczne są w zakresie funkcjonowania układu immunologicznego, demografii i rokowaniach postępów i efektywności terapii. Dyskusja na temat zespołu chronicznego zmęczenia (CFS), zwanego również zespołem chronicznego zmęczenia/zaburzenia funkcji immunologicznych (CFIDS), nie będzie, nie na miejscu, w rozdziale 3, poświęconym układowi immunologicznemu. Zwyczajowo, CFS jest w mniejszym stopniu uważane za chorobę wynikającą z zatrucia, raczej za zaburzenie funkcji układu odporności. Klasyfikacją, najlepiej opisującą to schorzenie, jest zespół po przebytej infekcji wirusowej lub zespół poinfekcyjny. Typowy przebieg rozpoczyna się od ostrej infekcji wirusowej. Wywołuje ona nadmierną odpowiedź limfatyczną - powiększone ślinianki i węzły chłonne. U niektórych osób (nie są znane przyczyny takiego zjawiska) rozwija się nietypowa odpowiedź immunologiczna i neuroendokrynologiczna. Taka niezdolność do radzenia sobie z infekcją, w połączeniu z zaburzeniami równowagi hormonalnej organizmu, daje objawy CFS. Acetoaminofen - Tylenol (Paracetamol), Aceton (powszechnie używany rozpuszczalnik, składnik preparatów czyszczących, wykorzystywany w przemyśle) Węglowodory alifatyczne - chlorek winylu, sześciocholoroheksan, plastiki Nitrozoaminy - wędzona żywność, salami, hot dogi itp. Metale ciężkie - ołów, rtęć, kadm, kobalt, miedź Nadtlenki - nadtlenki lipidów, nadtlenki cholesterolu, inne Aryloaminy, zasadowe związki arylowe - ekspozycja przemysłowa Inne farmeceutyki - Adriamycyna Aflatoksyna B! - naturalna toksyna produkowana przez pleśń Węglowodory aromatyczne - rozpuszczalniki, bromobenzeny, chlorobenzeny itp. Benzopireny - pokarmy grilowane, spaliny, papierosy Pestycydy fosfoorganiczne Izotiocyjaniany - węglany, tiowęglany Siarczany, związki nitrowe, naftalen - paliwo, produkty uboczne rafinerii, produkty uboczne spalania paliw Tabela 5 - Krótka lista substancji, podlegających detoksykacji poprzez koniugację z GSH. Istnieje jeszcze niezliczona rzesza innych. Obecnie reumatolodzy dysponują dokładniejszymi opisami objawów choroby, co umożliwia stawianie trafniejszych i pewniejszych diagnoz. CFS charakteryzuje się trwałym, uporczywym odczuwaniem przemęczenia, bólami mięśni, szczególnie tych zaangażowanych w proces poruszania, zaburzeniami snu oraz zaburzeniami poznawczymi i problemami psychologicznymi. Nie istnieje dotychczas badanie pozwalające na jednoznaczne postawienie diagnozy, ale badacze starają się opisywać wiele subtelnych zmian biochemicznych i fizjologicznych, występujących w przebiegu choroby. Jeden z takich zespołów prowadzony jest przez dr. Paula Cheneya, jednego z pierwszych klinicystów, opisujących CFS na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego stulecia. Założyciel i dyrektor Cheney Clinic w Karolinie Północnej (USA), prowadzi ważne badania, umożliwiające zrozumienie podłoża schorzenia. Dr. Cheney wierzy, że chociaż początkiem choroby jest infekcja wirusowa, to jest ona następstwem zmian w syntezie białek i produkcji enzymów, prowadzących do zaburzeń procesów detoksykacji w wątrobie i w poszczególnych komórkach organizmu. W pierwszych badaniach używał podawanego doustnie lub w zastrzykach glutationu, a następnie prekursora GSH (N-acetylocysteiny), każdego z nich z powodzeniem. Kiedy stał się dostępny preparat nie denaturowanych, bioaktywnych białek serwatki, okazał się przynosić wielkie korzyści dla stanu zdrowia wielu pacjentów. To pokarmowe źródło prekursorów GSH opisane jest w rozdziale 4. Znany na całym świecie niemiecki immunochemik dr. Wulf Drogę ukuł termin zespół niskiego CG", opisujący wiele chorób związanych z niedoborami cysteiny i glutationu. W tej grupie zawierają się: zespół przewlekłego zmęczenia, AIDS, niektóre spośród nowotworów, sepsa, choroba Crohna, owrzodzenie dwunastnicy i inne. 37

Opis przypadku William, prawnik z Alabamy, zauważył u siebie zmiany stanu zdrowia i samopoczucia w wieku 39 lat. Pierwsze wizyty u wielu lekarzy nie przyniosły korzyści w postaci właściwej diagnozy. Nie pomagały też żadne zastosowane terapie. Nie był w stanie podołać swoim codziennym, wymagającym wiele nakładu pracy zadaniom, co zmusiło go do zaprzestania praktyki w roku 1994. Sam odnalazł lokalną grupę pomocy osobom cierpiącym na CFS. Tam zasugerowano mu wizytę w prestiżowej klinice, specjalizującej się w leczeniu zespołu przewlekłego zmęczenia. Pierwsza strategia terapii, obejmująca podawanie witamin, nutrientów i zmianę diety, przyniosła umiarkowaną poprawę stanu zdrowia. Szef kliniki prowadził badania nad stosowaniem niedenaturowanych białek serwatki. Po 12 tygodniach u Williama stwierdzono znaczną poprawę stanu zdrowia. Trzy miesiące później przebudził się pewnego ranka i znowu czuł się dobrze". Tego dnia pierwszy raz od 5 lat zagrał w golfa. Dzisiaj osiąga wspaniałe wyniki w grze i niedługo będzie ponownie otwierał swoją kancelarię. Podsumowanie Liczba toksyn, z którymi nasze organizmy muszą sobie radzić każdego dnia, jest naprawdę godna odnotowania. Żeby wyjść zwycięsko z takiego pojedynku, sprawna, wypoczęta i dobrze odżywiona osoba musi utrzymać odpowiedni poziom biochemicznej i immunologicznej obrony organizmu. Rola, ogrywana przez GSH w tych procesach, nie może zostać przeceniona. Glutation przyczynia się do detoksykacji wielu zanieczyszczeń, związków rakotwórczych, metali ciężkich, herbicydów, pestycydów i związków promieniotwórczych. Jesteśmy codziennie eksponowani na działanie wielu szkodliwych substancji, takich jak: dym papierosowy, spaliny, konserwanty spożywcze i amalgamaty w plombach, a ich usuwanie z organizmu zależne jest od GSH. Związki, które zwiększają produkcję i poziom GSH, coraz częściej są używanie w toksykologii, ze znaczącymi sukcesami. 38 «3» GSH i układ odpornościowy Układ odpornościowy (immunologiczny) Zdumiewające, jak wielu ludzi nadal uważa, że złapanie przeziębienia to efekt siedzenia w przeciągu lub wyjścia na dwór z mokrymi włosami. A tymczasem jest jasne i dobrze udokumentowane, że przeziębienie jest chorobą zakaźną, przenoszoną z człowieka na człowieka. Wbrew nazwie choroby, nie łapiemy jej z zimnego powietrza. Jednak ta błędna teoria nadal jest zakorzeniona w naszej kulturze. Niemniej jednak właściwą przyczyną choroby jest wirus. Inni za przeziębienie mogą obwiniać stres, przepracowanie lub przetrenowanie. I oni są znacznie bliżej prawdy. Chociaż czynniki te same w sobie nie powodują przeziębienia, to czynią nas bardziej podatnymi na wirusa. W takich sytuacjach pacjenci mają okresowo obniżoną aktywność układu immunologicznego i cierpią z powodu konsekwencji tego zjawiska - wirus bierze nad nimi górę. Większość wizyt w gabinetach lekarskich jest spowodowana właśnie niewydolnością układu immunologicznego w walce z aktualnym zagrożeniem. Dobre wieści są takie, że możemy wzmacniać swój układ odpornościowy. Ale niewielu ludzi jest tego świadomych, nawet wśród tych, którzy na co dzień dbają się o swoją dobrą formę. Wielu z nas ma wystarczającą wiedzę, aby troszczyć się o swoje serce czy mięśnie, ale zazwyczaj w ogóle nie poświęcamy uwagi swojemu układowi immunologicznemu, mimo że jest on pierwszą linią obrony przed wszelkimi infekcjami i atakami patogenów. Aby utrzymać układ immunologiczny w dobrej formie, powinniśmy regularnie ćwiczyć (45-60 minut, trzy razy w tygodniu), regularnie jadać zróżnicowane posiłki, utrzymywać właściwą masę ciała, wysypiać się (8 godzin na dobę w przypadku osób młodych, nieco mniej - starszych), wzbogacać dietę witaminami, minerałami i mikroelementami, wystrzegać się niepotrzebnego stresu i, co może wydać się zabawne, dużo się śmiać. Powinniśmy także unikać promieniowania i toksyn, nadużywania tytoniu, alkoholu i kofeiny oraz niepotrzebnego stosowania antybiotyków i sterydów (tabela 7). Obrona immunologiczna jest niezwykle skomplikowanym procesem. Mikroskopowe badanie jakiejkolwiek części ludzkiego organizmu udowadnia, że obfituje on w mikroorganizmy takie jak bakterie, pasożyty i grzyby. Tak samo jest we wnętrzu naszych organizmów. Środowisko, z którego pobieramy powietrze, wodę i pożywienie, jest pełne mikroorganizmów. To niesamowite, że możemy przetrwać to wszystko. Tradycyjnie udajemy się do lekarza dopiero wtedy, gdy już jesteśmy chorzy. Zazwyczaj lekarz ordynuje agresywną strategię ofensywną w postaci antybiotyków, leków przeciwwirusowych i chemioterapii, stosowanych celem wyeliminowania najeźdźcy". Pominąwszy skutki uboczne, taka ofensywna strategia jest bardzo skuteczna. To najlepszy sposób, jaki znaleźliśmy, aby wygrać wojnę. Ale najlepiej byłoby całkiem uniknąć tej wojny. Przede wszystkim ze względu na to, że polem bitwy jest nasze własne ciało. Nawet jeśli lekarstwa wygrają, spustoszenia i tak pozostaną. Skutki uboczne terapii są jak wojenne straty w ludności cywilnej. Nie możemy przecenić znaczenia strategii defensywnej - medycyny prewencyjnej, która powstrzymuje najeźdźców" przed zasiedleniem naszego ciała i pozwala w ogóle uniknąć starcia. Optymalnie działający układ odpornościowy jest bez wątpienia najlepszą metodą prewencji. Możemy o to zadbać, dostarczając mu z pożywieniem odpowiedniego paliwa tak, jak robimy to w przypadku reszty naszego ciała. 39