MATERIAŁY DO ĆWICZEŃ Z PARAZYTOLOGII dla studentów farmacji

UNIWERSYTET MEDYCZNY W ŁODZI KATEDRA BIOLOGII I BIOTECHNOLOGII FARMACEUTYCZNEJ ZAKŁAD BIOLOGII I BOTANIKI FARMACEUTYCZNEJ Emilia Andrzejewska-Golec, Lucjan Świątek MATERIAŁY DO ĆWICZEŃ Z PARAZYTOLOGII dla studentów farmacji Łódź 2011 1

Wydano na zlecenie Senackiej Komisji ds. Wydawnictw Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Uchwała z dnia 8 czerwca 2005 r. Wydawca: Uniwersytet Medyczny w Łodzi Autorzy rozdziałów: Prof. nadzw. dr hab. n. farm. Emilia Andrzejewska-Golec Rozdz.: Wiadomości ogólne, Pierwotniaki, Obleńce, Pierścienice. Prof. zw. dr hab. n. farm. Lucjan Świątek Rozdz.: Płazińce, Stawonogi. Copyright by Emilia Andrzejewska-Golec, Lucjan Świątek, Łódź 2011 Copyright by Uniwersytet Medyczny, Łódź 2011 ISBN 978-83-62807-56-7 Wydanie VI poprawione i poszerzone Redakcja techniczna, skład: Dział Wydawnictw i Poligrafii Uniwersytetu Medycznego Łodzi 2

Przedmowa do wydania VI Oddajemy do rąk Studentów VI wydanie skryptu,,materiały do ćwiczeń z parazytologii dla studentów farmacji. Układ treści obecnego wydania oparty jest na poprzednim, nie wprowadziliśmy nowych taksonów, ale skrypt został dokładnie poprawiony, uzupełniony i unowocześniony. Pragnęlibyśmy, aby obecne wydanie skryptu dobrze słuŝyło studentom farmacji, pozwoliło im rozszerzyć swoją wiedzę o waŝne zagadnienia z parazytologii medycznej. Autorzy Łódź, 2011 3

4

Spis treści Część I. Wiadomości ogólne... 7 Część II. Parazytologia szczegółowa... 12 Protista Pierwotniaki... 13 Trypanosoma gambiense - Świdrowiec gambijski... 15 Trypanosoma cruzi... 17 Leishmania donovani... 18 Trichomonas vaginalis - Rzęsistek pochwowy... 19 Trichomonas tenax - Rzęsistek policzkowy... 22 Trichomonas hominis - Rzęsistek jelitowy... 22 Giardia lamblia - Lamblia jelitowa... 22 Entamoeba histolytica - Pełzak czerwonki... 25 Entamoeba dispar... 27 Entamoeba coli - Pełzak okręŝnicy... 27 Entamoeba gingivalis - Pełzak dziąsłowy... 27 Acantamoeba castellanii... 28 Naegleria fowleri... 29 Plasmodium vivax - Zarodziec ruchliwy... 30 Plasmodium malariae - Zarodziec pasmowy... 32 Plasmodium falciparum - Zarodziec sierpowy... 33 Plasmodium ovale - Zarodziec owalny... 34 Toxoplasma gondii - Toksoplazma... 35 Platyhelminthes - Płazińce... 38 Digenea - Przywry digenetyczne... 38 Fasciola hepatica - Motylica wątrobowa... 40 Dicrocoelium dendriticum - Motyliczka... 42 Opisthorchis felineus - Przywra kocia... 43 Schistosoma haematobium Przywra Ŝylna... 45 Schistosoma mansoni Przywra Ŝylna Mansona... 46 Schistosoma japonicum Przywra Ŝylna japońska... 47 Paragonimus westermani - Przywra płucna... 48 Diphyllobothrium latum - Bruzdogłowiec szeroki... 53 Taenia saginata - Tasiemiec nieuzbrojony... 55 Taenia solium - Tasiemiec uzbrojony... 58 Echinococcus granulosus - Tasiemiec bąblowcowy... 60 Echinococcus multilocularis - Tasiemiec bąblowcowy wielojamowy... 61 Dipylidium caninum - Tasiemiec psi... 63 Hymenolepis nana - Tasiemiec karłowaty... 64 Hymenolepis diminuta... 66 5

Nemathelminthes - Obleńce... 67 Enterobius vermicularis - Owsik ludzki... 67 Ascaris lumbricoides hominis - Glista ludzka... 70 Ascaris lumbricoides suis - Glista świńska... 72 Toxocara canis - Glista psia... 73 Toxocara cati - Glista kocia... 75 Trichinella spiralis - Włosień kręty... 76 Trichuris trichiura - Włosogłówka ludzka... 79 Wuchereria bancrofti... 81 Acanthocheilonema perstans... 82 Annelida Pierścienice... 83 Hirudo medicinalis - Pijawka lekarska... 83 Haemopis sanguisuga... 85 Arthropoda - Stawonogi... 86 Arachnida - Pajęczaki... 86 Ixodes ricinus - Kleszcz pastwiskowy... 87 Sarcoptes scabiei - Świerzbowiec ludzki... 91 Acarus siro - Rozkruszek mączny.... 94 Tyrophagus casei - Rozkruszek serowy... 95 Acarus farris - Rozkruszek polowo-magazynowy... 95 Tyrophagus putrescentiae - Rozkruszek drobny... 95 Tyrophagus longior - Rozkruszek wydłuŝony... 95 Glycyphagus destructor - Roztoczek owłosiony... 96 Glycyphagus domesticus - Roztoczek domowy... 96 Cohieria fusca - Roztoczek brunatny... 96 Carpoglyphus lactis - Roztoczek suszowy... 96 Insecta - Owady... 97 Pediculus humanus - Wesz ludzka... 98 Cimex lectularius - Pluskwa domowa... 101 Triatoma infestans... 103 Phlebotomus papatasii - Moskit papataczi... 104 Anopheles maculipennis - Widliszek... 105 Culex pipiens - Komar kłujący... 108 Glossina palpalis - Mucha tse-tse... 109 Ctenocephalides canis - Pchła psia... 111 Ctenocephalides felis - Pchła kocia... 113 Xenopsylla cheopis - Pchła dŝumowa... 114 Pulex irritans - Pchła ludzka... 115 Leptopsylla segnis... 115 Część III. Piśmiennictwo uzupełniające... 117 Część IV. Indeksy nazw polskich i łacińskich omawianych pasoŝytów... 119 6

C zęść I WIADOMOŚCI OGÓLNE 1. PasoŜytnictwo i inne związki międzygatunkowe Parazytologia to nauka o pasoŝytach i zjawisku pasoŝytnictwa, które jest jedną z wielu form współŝycia dwóch organizmów naleŝących do róŝnych gatunków. Związki (interakcje) międzygatunkowe dzielimy na: neutralizm, protekcjonizm i antagonizm. Interakcje międzygatunkowe protekcjonistyczne są to m.in. komensalizm i mutualizm. Do interakcji międzygatunkowych antagonistycznych zaliczamy m.in. eksploatację, którą dzielimy na roślinoŝerność, drapiestwo i pasoŝytnictwo. Komensalizm (współbiesiadnictwo) - jest to luźny związek między osobnikami dwóch gatunków. Dwa organizmy naleŝące do róŝnych gatunków Ŝyją w tym związku razem, ale nie są metabolicznie uzaleŝnione od siebie. Korzystają ze wspólnego poŝywienia, przy czym jeden z partnerów takiego układu udostępnia pokarm drugiemu. Związek ten ma więc charakter jednostronnie korzystny: osobnik jednego gatunku (zwany komensalem) odŝywia się pokarmem naleŝącym do osobnika drugiego gatunku, nie przynosząc mu szkody. Przykładem komensali są liczne bakterie Ŝyjące w jelicie grubym człowieka, które Ŝywią się nie strawionymi substancjami pokarmowymi, a takŝe bytujący tam pełzak okręŝnicy (Entamoeba coli) oraz niektóre owady i roztocze korzystające w gniazdach ptaków z pozostawionych resztek poŝywienia. Mutualizm - jest związkiem międzygatunkowym korzystnym dla obu partnerów, którzy Ŝyją razem i zwykle nie mogą istnieć oddzielnie w warunkach naturalnych. Przykładem w świecie roślin są porosty: glon wytwarza substancje organiczne, natomiast grzyb dostarcza wody i soli mineralnych (wg pewnych hipotez mamy tu do czynienia z pasoŝytnictwem). Wśród zwierząt klasycznym przykładem mutualizmu jest związek między termitami Ŝywiącymi się drewnem a Ŝyjącymi w ich przewodzie pokarmowym pierwotniakami z gromady wiciowców. Te ostatnie powodują rozkład drewna do cukrów prostych i innych produktów organicznych, które przyswaja organizm termita. Ten z kolei stwarza dla wiciowców środowisko Ŝycia oraz dostarcza drewna jako pokarmu. PasoŜytnictwo - jest to związek, w którym osobniki jednego gatunku (pasoŝyty) wykorzystują osobniki innego gatunku (Ŝywiciele) jako źródło poŝywienia oraz często takŝe jako środowisko Ŝycia. PasoŜytnictwo jest związkiem jednostronnie niezbędnym: pasoŝyt bowiem musi Ŝyć w ciągu swej ontogenezy - lub w niektórych jej etapach - w ciele lub na powierzchni ciała innego organizmu (Ŝywiciela) czerpiąc zeń korzyści i wyrządzając mu (z reguły) szkody. Podana definicja pasoŝytnictwa jest jedną z wielu, jakie formułują róŝni autorzy, rozpatrując ten związek międzygatunkowy w aspekcie fizjologii, ekologii, ewolucji i in. PasoŜyt-Ŝywiciel jest to układ trwały wskutek obustronnego przystosowania pasoŝyta i Ŝywiciela. MoŜe być traktowany jako złoŝony ultrastabilny homeostat biologiczny o licznych regulatorach sprzę- Ŝenia zwrotnego, przede wszystkim ujemnego. Im większa zgodność fizjologiczna pasoŝyta i Ŝywiciela, tym łagodniejszy obraz stosunków wzajemnych, tym doskonalsza forma związku. W przypadku pasoŝyta występuje adaptacja eksploatacyjna. PasoŜyt osłabia i oszukuje" układ immunologiczny Ŝywiciela. Na przykład świdrowce zmieniają białka na swej powierzchni co 10 dni, a warstwa białkowo-lipidowa, którą pokryte są nicienie, jest tylko słabo immunizująca. Występuje takŝe zjawisko mimetyzmu molekularnego. Przystosowanie Ŝywiciela - to adaptacja kompensacyjna. PasoŜytnictwo charakteryzuje się, poza długotrwałą międzygatunkową interakcją, równieŝ takimi cechami, jak: brak bezpośredniego zagroŝenia dla Ŝycia Ŝywiciela, wielokrotnie większa rozrodczość pasoŝyta w porównaniu z rozrodczością Ŝywiciela (większość pasoŝytów cechuje się olbrzymim potencjałem reprodukcyjnym zapewniającym propagację gatunku), znaczne róŝnice w rozmiarach paso- Ŝyta i Ŝywiciela. W porównaniu do organizmów wolno Ŝyjących pasoŝyty odnoszą pewne korzyści z pasoŝytniczego trybu Ŝycia: Ŝywiciel stanowi dla nich stosunkowo stabilne środowisko, chroni przed drapieŝnikami, ułatwia rozprzestrzenienie się, jest źródłem obfitego, łatwo dostępnego pokarmu. U pasoŝytów obserwuje się regresje tych funkcji, które mogą być realizowane przez Ŝywiciela. Następuje uproszczenie morfologiczno-anatomiczne układu pokarmowego, nerwowego, narządów ruchu, zmysłów i in. 7

oraz fizjologiczne, np. u pasoŝytów brak pewnych enzymów występujących u Ŝywicieli. Jednak Ŝywiciel broni się przed pasoŝytem, a śmierć Ŝywiciela moŝe grozić pasoŝytom śmiercią. PasoŜytnictwo ma swoje znaczenie w przyrodzie, m.in. odgrywa rolę w regulacji liczebności zwierząt wolno Ŝyjących. Granica zakreślająca pojęcie pasoŝytnictwa nie jest zawsze wyraźna, zwłaszcza jeśli rozpatrujemy pasoŝytnictwo i komensalizm, pasoŝytnictwo i drapiestwo (niektórzy zaliczają owady krwiopijne nie do pasoŝytów, lecz do mikrodrapieŝców), pasoŝytnictwo i roślinoŝerność, a nawet pasoŝytnictwo i saprobiozę, czy pasoŝytnictwo i mutualizm. 2. Rodzaje pasoŝytów PasoŜytami w szerokim znaczeniu są: bakterie, grzyby, rośliny i zwierzęta. Bakteriami pasoŝytniczymi zajmuje się mikrobiologia, a grzybami pasoŝytniczymi - mikologia. PasoŜytem bezwzględnym, czyli bezwarunkowym, nazywamy gatunek, dla którego pasoŝytniczy tryb Ŝycia jest konieczny, np. zarodźce, przywry, włosień. Natomiast organizmy zasadniczo wolno Ŝyjące, a tylko w pewnych warunkach stające się pasoŝytami, określamy jako pasoŝyty przygodne, np. larwy niektórych muchówek, będące zwykle saprofitami, rozwijające się przypadkowo w ranach człowieka, powodują muszyce; wolno Ŝyjące pierwotniaki z rodzajów Acanthamoeba i Naegleria stają się niekiedy bardzo groźnymi pasoŝytami człowieka. Z kolei pasoŝyt przypadkowy to taki, który nie jest typowy dla danego Ŝywiciela, np. pchła kocia moŝe być pasoŝytem przypadkowym człowieka. śywiciel potencjalny - to gatunek, który moŝe się zarazić danym pasoŝytem, ale nie stwierdzono jego występowania w tym Ŝywicielu w warunkach naturalnych, a tylko w eksperymentalnych. Ze względu na długość trwania kontaktu oraz trwałość związku pasoŝyta z Ŝywicielem, rozróŝniamy pasoŝytnictwo stałe i okresowe. Do pasoŝytów stałych naleŝą organizmy takie, jak np. świdrowce, tasiemce, wesz ludzka, które całe Ŝycie (z wyjątkiem stadiów dyspersyjnych) są ściśle związane z Ŝywicielem. PasoŜyty okresowe bytują w lub na ciele Ŝywiciela tylko w pewnych okresach swego rozwoju osobniczego. Przykładem moŝe być pchła ludzka; jej larwy prowadzą wolny tryb Ŝycia, pasoŝytami są tylko postacie dorosłe. PasoŜyty czasowe są luźno związane z Ŝywicielem, jak np. wiele organizmów krwiopijnych: niektóre pijawki, moskity, komary, których kontakt z Ŝywicielem jest krótkotrwały, zachodzi tylko w czasie pobierania krwi, po tym związek krwiopijca - Ŝywiciel przestaje istnieć. Ze względu na lokalizację wyróŝniamy pasoŝyty zewnętrzne, bytujące w powłokach zewnętrznych (np. na skórze) ciała Ŝywiciela (np. pijawki, pluskwy, pchły) oraz wewnętrzne, Ŝyjące w tkankach i narządach wewnętrznych (np. lamblia, tasiemce). PasoŜyta związanego tylko z jednym gatunkiem Ŝywiciela nazywamy monoksenicznym, czyli jednoŝywicielowym (np. rzęsistek pochwowy, wesz ludzka występują tylko u człowieka), a bytującego u wielu gatunków poliksenicznym, czyli wieloŝywicielowym (np. włosień kręty pasoŝytuje u człowieka, świni i wielu innych zwierząt). PasoŜyty występujące na całej kuli ziemskiej (np. glista ludzka) określamy jako kosmopolityczne. PasoŜytnictwo jest zjawiskiem częstym i szeroko rozpowszechnionym w świecie istot Ŝywych. Wśród zwierząt istnieją taksony, których wszyscy przedstawiciele prowadzą pasoŝytniczy tryb Ŝycia, jak np. sporowce, przywry digenetyczne. Ocenia się, Ŝe ok. 7% wszystkich organizmów zwierzęcych to pasoŝyty. 3. Rodzaje Ŝywicieli śywiciel stanowi dla pasoŝyta środowisko wewnętrzne - mikrośrodowisko (mikrohabitat), w którym pasoŝyt zajmuje określone siedlisko (lokalizacja pasoŝyta, miejsce bytowania). Na podstawie związku Ŝywiciela z określoną fazą rozwojową pasoŝyta, wyróŝnia się Ŝywicieli ostatecznych, tj. takich, w których bytują dojrzałe płciowo postacie pasoŝytów, odbywające końcowy etap rozwoju oraz Ŝywicieli pośrednich, w których Ŝyją postacie rozwojowe (larwy) pasoŝyta przed osiągnięciem dojrzałości płciowej. W cyklu rozwojowym niektórych pasoŝytów (np. bruzdogłowca szerokiego) moŝe być więcej niŝ jeden Ŝywiciel pośredni. 8

Gatunek Ŝywiciela, który zajmuje wśród innych gatunków pierwsze miejsce pod względem intensywności i ekstensywności zaraŝenia w danych warunkach ekologicznych, nazywa się Ŝywicielem głównym. Gatunki Ŝywicieli cechujące się niskim stopniem zaraŝenia w porównaniu do Ŝywiciela głównego, noszą nazwę Ŝywicieli pomocniczych. Niekiedy organizmy mogą się przypadkowo zarazić pasoŝytem, chociaŝ zasadniczo nie są dlań Ŝywicielami - nazywamy je wtedy Ŝywicielami przypadkowymi. Np. człowiek moŝe być Ŝywicielem przypadkowym motylicy wątrobowej - pasoŝyta zwierząt roślinoŝernych. śywiciel parateniczny, czyli rezerwowy, jest to Ŝywiciel postaci larwalnej, niekonieczny do zamknięcia cyklu rozwojowego pasoŝyta. PasoŜyt z reguły nie przechodzi w tym Ŝywicielu Ŝadnych zmian. śywiciel parateniczny jest związany z łańcuchem pokarmowym właściwego Ŝywiciela. Ułatwia przenoszenie pasoŝyta z Ŝywiciela pośredniego na ostatecznego. 4. Wrota inwazji Wniknięcie pasoŝyta do organizmu Ŝywiciela nosi nazwę inwazji, a miejsce wniknięcia określa się wrotami (drogą) inwazji (droga doustna - per os, poprzez skórę - per cutem, dopochwowa per vaginam, doodbytnicza - per rectum, przez łoŝysko - per placentam). 5. Intensywność zaraŝenia i prewalencja Pojęcie intensywność zaraŝenia oznacza liczbę pasoŝytów znajdujących się w jednym osobniku Ŝywicielskim, a prewalencja, czyli ekstensywność (zaraŝenia) - procent zaraŝonych osobników w danej populacji Ŝywiciela. 6. Cykle rozwojowe pasoŝytów Rozwój pasoŝyta jest związany z jego Ŝywicielem, bądź przebiega w środowisku zewnętrznym. Niekiedy cały rozwój ma miejsce w jednym Ŝywicielu. Całość ontogenetycznego rozwoju pasoŝyta obejmującego wszystkie postacie rozwojowe określa się jako jego cykl rozwojowy (Ŝyciowy). WyróŜnia się cykl rozwojowy prosty: - jednoŝywicielski (holokseniczny) bez zmiany Ŝywiciela (glista ludzka, wesz ludzka). Jego szczególnym przypadkiem jest cykl homokseniczny, gdy rozwój pasoŝyta przebiega całkowicie w Ŝywicielu, a tylko jego formy dyspersyjne (cysty, jaja) wydalane są do środowiska zewnętrznego oraz cykl rozwojowy złoŝony: - wieloŝywicielski (heterokseniczny), w którym występuje Ŝywiciel pośredni i ostateczny, a między stadiami pasoŝytniczymi mogą występować stadia wolno Ŝyjące, np. u motylicy wątrobowej. Postać rozwojowa (stadium rozwojowe) pasoŝyta, którą zaraŝa się Ŝywiciel, nosi nazwę inwazyjnej (np. cysta lamblii, jajo glisty ludzkiej z larwą po pierwszym linieniu, otorbiona larwa włośnia krętego). 7. Chorobotwórczość Choroby pasoŝytnicze parazytozy (parasitosis) - to choroby inwazyjne. Natomiast chorobami infekcyjnymi określa się choroby wywoływane przez mikroorganizmy: bakterie, wirusy, riketsje i grzyby. Choroby pasoŝytnicze (teŝ zakaźne) są szczególnym wynikiem interakcji biocenotycznej dwu róŝnych gatunków: Ŝywiciela (chorego) i patogena (czynnika chorobotwórczego). Nazwy parazytoz tworzy się dodając do pnia nazwy rodzajowej końcówki: -oza (nazwa polska) lub osis (nazwa łacińska), np. Toxoplasma Toksoplazma toxoplasmosis, toksoplazmoza. Parazytoza moŝe przebiegać w postaci ostrej (2 3 tygodnie), podostrej (3 6 tygodni) lub przewlekłej (ponad 6 tygodni). MoŜe teŝ występować zaraŝenie bezobjawowe, czyli nosicielstwo bez uchwytnych objawów klinicznych, np. w przypadku zaraŝenia dorosłych owsikiem ludzkim. Niektóre parazytozy określa się jako endemiczne, tzn. stale występujące na danym terenie, np. zimnica endemiczna. Parazytozy odzwierzęce (zoonozy) to choroby występujące i u człowieka i u zwierząt, od których człowiek się zaraŝa. Zwierzęta mogą stanowić rezerwuar pasoŝyta. 9

Zoonozą jest np. giardioza, którą człowiek moŝe się zarazić od psa, kota, małpy. Większość parazytoz ma znacznie cięŝszy przebieg u człowieka niŝ ta sama lub pokrewna jej choroba u zwierząt. Tłumaczy się to niestabilnością układu pasoŝyt - Ŝywiciel (człowiek), brakiem dostatecznego wzajemnego przystosowania z powodu późnego (w sensie ewolucyjnym) nabycia danego pasoŝyta. Spośród zarodźców najbardziej patogenicznym dla człowieka jest Plasmodium falciparum. UwaŜa się go za stosunkowo młodego pasoŝyta człowieka. Do młodych pasoŝytów człowieka zalicza się takŝe świdrowca i włośnia. Parazytozy stanowią powaŝny problem medyczny i ekonomiczny w wielu krajach świata. Na zimnicę wywoływaną przez zarodźce umiera rocznie ok. 1-2 mln mieszkańców globu, w tym większość stanowią dzieci do 5 roku Ŝycia. Parazytozy zwierząt (np. fascjoloza owiec i bydła) powodują ogromne straty materialne. Zwalczanie chorób pasoŝytniczych u zwierząt hodowlanych ma wielkie znaczenie w walce z głodem i niedoŝywieniem w licznych państwach. Czynnikami sprzyjającymi szerzeniu się pasoŝytów we współczesnym świecie są: zwiększenie gęstości zaludnienia, exodus ludności, zakłócanie równowagi naturalnych ekosystemów, uŝywanie odzieŝy z włókien syntetycznych itp. Przyczyną parazytoz jest zewnątrzpochodny czynnik środowiska: cysty lub jaja inwazyjne (tylko sporadycznie dochodzi do samozaraŝenia), dlatego moŝna uznać parazytozy za choroby środowiskowe. Obserwuje się zwiększoną podatność na pasoŝyty w obniŝonej odporności organizmu (AIDS, choroby nowotworowe i zakaźne, leczenie steroidami, lekami immunosupresyjnymi, alkoholizm). Chorobotwórcze (patogenne) działanie pasoŝyta na Ŝywiciela jest róŝnorodne: fizyczne, chemiczne i biotyczne. Jako działanie fizyczne naleŝy wymienić mechaniczne uszkodzenia tkanek Ŝywiciela w czasie inwazji pasoŝyta, czy teŝ jego penetracji wewnątrz organizmu gospodarza oraz niedroŝność naczyń chłonnych i krwionośnych, przewodów Ŝółciowych, jelita itp. spowodowaną zaczopowaniem światła przez postacie larwalne lub dorosłe pasoŝyty (np. niedroŝność jelita spowodowaną duŝą liczbą skłębionych glist). Do czynników chemicznych zaliczamy róŝnorodny wpływ na Ŝywiciela toksycznych produktów przemiany materii pasoŝyta, wywoływanie odczynów zapalnych, uczuleniowych, a takŝe hamujące działanie inhibitorów trawiennych pasoŝyta na odpowiednie enzymy Ŝywiciela. Z kolei jako czynniki biotyczne moŝna traktować pobudzenie tkanki Ŝywiciela do rozrostu (słoniowacizna pod wpływem Wuchereria bancrofti), działanie teratogenne (Toxoplasma gondii), czy pozbawianie Ŝywiciela substancji odŝywczych i witamin (bruzdogłowiec szeroki, glista ludzka), a takŝe zakłócenie trawienia i wchłaniania pokarmów (zespół złego wchłaniania w lambliozie i glistnicy u dzieci). 8. Wykrywanie pasoŝytów Materiałem badanym mogą być: krew, kał, mocz, treść dwunastnicy, płyn mózgowo-rdzeniowy, bioptaty (płuc, wątroby, mięśni, mózgu) i inne. Metody badań 1. Preparat bezpośredni rzadko stosuje się do badania krwi, chociaŝ moŝna obserwować świdrowce w świeŝej krwi poruszające się charakterystycznym ruchem. Jest to badanie podstawowe na obecność pasoŝytów jelitowych w kale. 2. Preparat trwały: a. utrwalony, b. utrwalony i zabarwiony. 3. Metody zagęszczające: 3.1. gruba kropla krwi stosowana do wykrywania pasoŝytów bytujących we krwi (opis metody patrz str. 16) 3.2. koproskopowe metody zagęszczające słuŝące do wykrywania cyst pierwotniaków i jaj robaków: 3.2.1. flotacyjne - badaną próbkę kału zawiesza się w płynie o masie właściwej większej niŝ cysty lub jaja pasoŝytów: 10

a. metoda Fülleborna - nasycony roztwór NaCl, b. metoda Fausta - 33% ZnS0 4 materiał do badania pobiera się z powierzchni płynu i bada pod mikroskopem; 3.2.2. sedymentacyjne - cysty i jaja wykrywa się w próbce kału wymieszanej z płynem lŝejszym od elementów poszukiwanych (woda, siarczan sodowy z dodatkiem eteru): metoda Rivasa - 5% kwas octowy i eter, bada się osad z dna probówki po odwirowaniu płynu; 4. Ksenodiagnostyka a. wstrzyknięcie krwi badanej osoby zwierzętom laboratoryjnym (myszy, szczury) dla namnoŝenia; b. skarmianie pluskwiaków krwią człowieka badanego na obecność Trypanosoma cruzi jeŝeli człowiek jest zaraŝony, pierwotniaki rozmnaŝają się w jelicie świdrowców i łatwo je wykryć; 5. Metody hodowli in vitro na sztucznym podłoŝu 6. Metody immunologiczne a. immunofluorescencyjne pozwalające przy uŝyciu mikroskopu fluorescencyjnego wykryć cysty lamblii, pełzaków, toksoplazmę, które fluoryzują po wyznakowaniu przeciwciałami sprzęŝonymi z fluorochromem; b. immunoenzymatyczne bardzo czułe i swoiste, przystosowane do oznaczania przeciwciał i krąŝących antygenów rozpuszczalnych m.in. do wykrywania koproantygenu lamblii. WyróŜniamy antygeny strukturalne, czyli somatyczne pasoŝyta, ujawniające swą aktywność, gdy pasoŝyt jest fagocytowany i antygeny fizjologiczne, czyli metaboliczne (często o charakterze enzymów) uwalniane przez pasoŝyty do organizmu Ŝywiciela na skutek czynności fizjologicznych pasoŝyta; 7. Metody biologii molekularnej są czułe i swoiste; polegają na wykrywaniu DNA pasoŝyta. Technika łańcuchowej reakcji polimerazowej (ang. Polymerase Chain Reaction PCR) umoŝliwia wykrywanie i identyfikację róŝnych pasoŝytów. Polega na zwielokrotnieniu, czyli amplifikacji, sekwencji nukleotydowych specyficznych dla tych organizmów. MoŜna w ten sposób badać zarówno próbki kliniczne (np. krew, kał) pochodzące od człowieka, jak i przenosicieli pasoŝytów (np. komary). Podczas wykrywania pasoŝytów pod mikroskopem mogą zaistnieć pomyłki związane z obecnością w materiale badanym róŝnych elementów, które przypominają cysty lub jaja pasoŝytów. Mogą to być pyłki, mikroskopijne włoski roślin, zarodniki grzybów, ziarna skrobi, kropelki tłuszczu lub nawet pęcherzyki powietrza, np. nitkowate artefakty mogą sugerować obecność mikrofilarii. 9. Zasady wymowy nazw łacińskich (zlatynizowanych) 1. Samogłoskę,,y na początku wyrazu oraz między dwiema spółgłoskami wymawia się jak,,j, w innych połączeniach zachowuje swoje brzmienie: np. Yerynia. 2. Dwugłoski,,ae i,,oe wymawia się jak,,e, o ile nie zastosowano dierezy nad drugą sylabą, oë,,,aë, np. Entamoeba, maxillae, Aëdes. 3. Głoskę,,ph jak f, np. Siphonaptera, phylum. 4. Głoskę,,rh jak,,r, np. Trypanosoma rhodesiense. 5. Głoskę,,th jak,,t, np. Platyhelminthes, thorax. 6.,,sh jak,,sz, np. Leishmania. 7. Spółgłoska,,c zachowuje swoje brzmienie przed,,e,,,ae,,,oe,,,i,,,y, np. acetabulum, Fasciola, Cimex, Dicrocoelium, natomiast w pozostałych przypadkach wymawia się ją jak,,k, np. Culex, Insecta, alloscutum, coxa, ctenidium, Musca. 8. Głoskę,,v wymawia się jak,,w, np. vermicularis, vivax. 11

Część II PARAZYTOLOGIA SZCZEGÓŁOWA W skrypcie zostaną omówione (w kolejności zgodnej z systematyką świata zwierzęcego) pasoŝyty naleŝące do królestw (regnum): Protista (Pierwotniaki) i Animalia (Zwierzęta). Królestwom podporządkowane są niŝsze jednostki systematyczne, jak typ (phylum), gromada (classis), rząd (ordo), rodzina (familia), rodzaj (genus), gatunek (species), podgatunek (subspecies), odmiana (varietas). W przypadku pierwotniaków pasoŝytniczych i niektórych obleńców uŝywa się dodatkowo pojęcia szczep, np. szczepy: rzęsistka pochwowego, włośnia krętego. Szczep jest homogeniczną populacją pasoŝytów, którą cechują określone właściwości. Nazwy jednostek wyŝszych od gatunku to nazwy uninominalne (jednowyrazowe), np. nazwa rodzaju Trypanosoma, nazwa rzędu Kinetoplastida. Nazwa gatunku łacińska lub zlatynizowana jest dwuczłonowa (binominalna nomenklatura Linneusza). Pierwszy człon - to nazwa rodzaju (rodzajowa), pisze się ją duŝą literą, drugi - epitet gatunkowy, pisany małą literą. Po łacińskiej nazwie gatunku, zgodnie z wymaganiem Międzynarodowego Kodeksu Zoologicznego, podaje się nazwisko (lub skrót nazwiska) autora, który daną nazwę gatunku uŝył po raz pierwszy oraz rok, w którym ją ogłosił, np. Fasciola hepatica L., 1758. JeŜeli jakiś gatunek zaliczony do danego rodzaju zostanie przeniesiony przez innego autora do odrębnego rodzaju lub zmieniona zostanie nazwa rodzajowa, wówczas podaje się nową nazwę z nazwiskiem autora, który dokonał przeniesienia lub zmiany, ale nazwisko autora pierwotnej nazwy musi być zachowane i podane w nawiasie, np.: Hymenolepis nana (von Siebold, 1852) Blanchard, 1891 Tasiemiec karłowaty. Pierwotna nazwa tasiemca karłowatego podana została w 1852 roku przez von Siebolda i brzmiała: Taenia nana von Siebold, 1852. Później (w 1891 r.) Blanchard zmienił nazwę rodzajową na Hymenolepis. W tekście skryptu pominęliśmy dla uproszczenia daty przy nazwach gatunków. W nazewnictwie gatunków obowiązuje zasada priorytetu, tzn. naleŝy uŝywać nazwy nadanej po raz pierwszy, ale poczynając od Linneusza, nie wcześniej. Oprócz nazw priorytetowych istnieją nazwy synonimowe, np. Giardia lamblia Stiles, syn. Lamblia intestinalis (Lambl) Blanchard. Nazwa podgatunku jest trinominalna (trójwyrazowa), np. Ascaris lubricoides suis, przy tym ostatni człon jest nazwą podgatunkową. *** 12

Podany w skrypcie opis preparatu makroskopowego lub mikroskopowego jest poprzedzony ogólnymi wiadomościami na temat danego gatunku pasoŝyta. Uwzględniono, oprócz pasoŝytów najczęściej występujących w Polsce, równieŝ gatunki pasoŝytnicze, które w naszym kraju nie występują (np. świdrowce, gatunki Schistosoma), bądź występują rzadko (zarodźce). Zasługują one jednak na omówienie z dwóch powodów: 1. niektóre pasoŝyty wywołują wciąŝ groźne dla ludzkości choroby, o du- Ŝym zasięgu, na które zapadają miliony ludzi na świecie (np. zimnica, śpiączka afrykańska, schistosomoza); 2. częste w ostatnich latach kontakty między ludźmi pochodzącymi z róŝnych stref klimatycznych stwarzają niebezpieczeństwo zaraŝenia się paso- Ŝytami i zawleczenia choroby inwazyjnej z jednego kraju do drugiego. KRÓLESTWO: PROTISTA PIERWOTNIAKI Podkrólestwo: Protozoa Pierwotniaki zwierzęce Są to zwierzęta jednokomórkowe mikroskopijnej wielkości, pod względem fizjologicznym ciało pierwotniaka stanowi samodzielny organizm. Komórka pierwotniaka jest otoczona cienką błoną plazmatyczną o prostej budowie - cytolemmą lub bardziej złoŝoną pellikulą. Pierwotniaki poruszają się za pomocą róŝnych organelli ruchu (cecha waŝna w klasyfikacji). Są to nibynóŝki, rzęski, wici. Wici i rzęski wychodzą z ciał podstawowych, czyli bazalnych wici, zwanych kinetosomami. W pobliŝu kinetosomu znajduje się ciało przypodstawne - parabazalne. U niektórych pierwotniaków, poruszających się w stosunkowo gęstym środowisku (wydzielina pochwy, krew), jako dodatkowe organellum ruchu występuje błona falująca - membrana undulans. Rozmieszczenie chromatyny w jądrze pierwotniaków moŝe mieć znaczenie diagnostyczne (róŝnicowanie gatunków pełzaków). Pojedyncza (lub złoŝona z grubych ziarnistości) grudka chromatyny umieszczona koncentrycznie lub ekscentrycznie w jądrze nosi nazwę kariosomu (substancja jądrowa nie wychodząca w skład chromosomów, zmiennej wielkości, kształtu i połoŝenia w jądrze). Pierwotniaki odŝywiają się cudzoŝywnie; ok. 13% spośród nich to pasoŝyty. Znaczna liczba pierwotniaków pasoŝytniczych odŝywia się osmotycznie; inne, np. zarodźce - przez pinocytozę lub, jak pełzaki - fagocytozę. Jeszcze inne odŝywiają się bezpośrednio przez otwór gębowy - cytostom (u pasoŝytniczych pierwotniaków występuje najczęściej zjawisko astomatyzmu - brak otworu gębowego). Rolę trawienną pełnią wodniczki odŝywcze. Wodniczki tętniące, spełniające funkcję wydalniczą, są rzadko obecne u pierwotniaków pasoŝytniczych. Pierwotniaki oddychają całą powierzchnią ciała, a Ŝyjące w warunkach małego ciśnienia tlenu - rozkładają glikogen. RozmnaŜają się najczęściej bezpłciowo, głównie przez podział mitotyczny. Rozród płciowy rozpoczyna się wytwarzaniem komórek płciowych (gamet), czyli gametogenezą. W wyniku połączenia gamet powstaje zygota. To połączenie moŝe przebiegać na drodze somatogamii (gamety, zwane tu gamontami, powstają przez przekształcenie postaci wegetatywnych), izogamii (izogamety są fizjologicznie róŝnorodne, lecz jednakowej wielkości i kształtu), anizogamii (anizogamety: makro- i mikrogameta, róŝnią się wielkością i kształtem). Zygota po pewnym okresie spoczynkowym dzieli się. U orzęsków występuje proces koniugacji (krótkotrwałe zespolenie dwóch osobników, podczas którego następuje wzajemna wymiana części cytoplazmy i fragmentów aparatu jądrowego). 13

U niektórych pierwotniaków ma miejsce zjawisko przemiany pokoleń (metagenesis), czyli występowanie kolejno po sobie pokolenia bezpłciowego (lub kilku pokoleń bezpłciowych) i pokolenia płciowego. Protozoa wytwarzają postać wegetatywną, zwaną trofozoitem oraz przetrwalną, czyli cystę, która jest odporna na niesprzyjające czynniki środowiska zewnętrznego. 1. Gromada: Zoomastigophorea Wiciowce zwierzęce Ciało wiciowców otoczone jest błoną komórkową, posiada jedną lub więcej wici. KaŜda z nich przytwierdzona jest do kinetosomu (ciało podstawowe, bazalne). Często występuje ciało przypodstawne - parabazalne. Niektóre wiciowce zaopatrzone są w dodatkowe organellum ruchu błonę falującą (membrana undulans) ułatwiającą poruszanie się w gęstym środowisku (np. pierwotniaki pasoŝytujące w osoczu krwi lub w wydzielinie pochwy). 1. Rząd: Kinetoplastida Świdrowce Są to pierwotniaki jednowiciowe, poruszające się charakterystycznym ruchem świdrującym, pozbawione cytostomu i wodniczek tętniących. Organellum komórkowym, występującym jedynie u świdrowców, jest leŝący w pobliŝu kinetosomu kinetoplast. Stanowi on część (widoczną po wybarwieniu) olbrzymiego pojedynczego mitochondrium przebiegającego wzdłuŝ ciała świdrowca. Kinetoplast zawiera wiele waŝnych składników chemicznych, a zwłaszcza duŝą ilość pozajądrowego DNA; odgrywa waŝną rolę w metabolizmie komórki świdrowca. Ulega znacznym przekształceniom w cyklu Ŝyciowym Kinetoplastida. U pierwotniaków z tego rzędu występuje zjawisko transformacji morfologicznej, polegające na zmianie postaci w toku rozwoju. WyróŜniamy pięć stadiów, czyli postaci morfologicznych świdrowców (ryc. 1). Dwie z nich (ryc. 1 A, B) przystosowane są do bytowania wewnątrz komórek Ŝywiciela. Posiadają kształt mniej więcej kulisty, kinetoplast i kinetosom nad jądrem komórkowym. U postaci amastigota (ryc. 1 A) znajduje się tylko wić wewnętrzna (akinetyzm), a u sferomastigota (ryc. 1 B) takŝe zewnętrzna. Pozostałe trzy postacie (ryc. 1 C-E) pasoŝytują w płynach ustrojowych Ŝywiciela (osocze, limfa, płyn mózgowo-rdzeniowy). Charakteryzują się wrzecionowatym kształtem ciała i centralnym ułoŝeniem jądra. U postaci promastigota (ryc. 1 C) kinetosom i kinetoplast znajdują się na przednim biegunie, występuje tylko wić wolna. U epimastigota (ryc. 1 D) kinetosom i kinetoplast umiejscowione są nad jądrem i obecna jest krótka błona falująca. Postać trypomastigota (ryc. 1 E) wyróŝnia się ułoŝeniem kinetosomu i kinetoplastu na tylnym biegunie i błoną falującą biegnącą wzdłuŝ całej komórki. 14

n Ryc. 1. Postacie morfologiczne świdrowców z rodzajów Trypanosoma i Leishmania: A - amastigota, B - sferomastigota, C - promastigota, D - epimastigota, E - trypomastigota; a - wić wewnątrzkomórkowa, b - kinetosom, f - wić, g -,,ziarnistości w cytoplazmie, k - kinetoplast, n jądro komórkowe, um - błona falująca (na podstawie róŝnych autorów). Rodzina: Trypanosomatidae 1. Gatunek: Trypanosoma gambiense Dutton - Świdrowiec gambijski Występowanie. PasoŜyt bytujący we krwi i płynie mózgowo-rdzeniowym człowieka oraz niektórych zwierząt (antylop, świń, owiec, kóz, bydła) w tropikalnej Afryce, po raz pierwszy wykryty w Gambii, stąd nazwa gatunkowa. W Polsce nie występuje. Budowa. Tworzy postacie: trypomastigota i epimastigota. Pierwsza z nich osiąga długość 10-30 µm, szerokość 1-3,5 µm; w osoczu krwi przybiera kształt liter C, V lub S (ryc. 2). ZaraŜenie. Postacią inwazyjną dla człowieka (i innych Ŝywicieli) jest trypomastigota, która wnika do organizmu człowieka w czasie ukłucia much tse-tse (najczęściej jest to gatunek Glossina palpalis) zaraŝonych świdrowcem. Owady te występujące w Afryce, są pasoŝytami czasowymi człowieka i zwierząt, piją krew w dzień, zarówno samice jak i samce (patrz str. 104). MoŜliwe jest zaraŝenie płodu poprzez łoŝysko (trypanosomoza wrodzona) lub w czasie przetaczania krwi (trypanosomoza potransfuzyjna). 15

Ryc. 2. Świdrowiec gambijski, postać trypomastigota w rozmazie krwi człowieka (wg 21). *) Rozwój. Postać trypomastigota pasoŝytuje w osoczu krwi, następnie w limfie i płynie mózgowordzeniowym. Postacią inwazyjną dla much tse-tse jest równieŝ postać trypomastigota, którą zaraŝają się ssąc krew człowieka lub zwierząt. Postać ta przekształca się w ciele owada w postać epimastigota, a następnie w gruczołach ślinowych much - w trypomastigota. Świdrowce nie wyrządzają muchom tse-tse Ŝadnej widocznej szkody. Chorobotwórczość. Świdrowiec gambijski wywołuje u człowieka śpiączkę afrykańską trypanosomozę (trypanosomosis), która przebiega w dwóch fazach: I - okres przebywania pasoŝyta w osoczu; charakteryzuje się nieregularną wysoką gorączką, dreszczami, bólami głowy, powiększeniem węzłów limfatycznych i śledziony; II - okres występowania świdrowca w płynie mózgowo-rdzeniowym; występują wówczas zaburzenia psychiczne, stany pobudzenia i śpiączki prowadzące do ogólnego wyniszczenia organizmu i śmierci. Objawy trypanosomozy związane są z obecnością toksycznych produktów przemiany materii pasoŝyta. Rocznie z powodu śpiączki afrykańskiej umiera na świecie ok. 5 tyś. osób. Wykrywanie. Materiałem do badania są: krew, punktat z mostka, osad płynu mózgowordzeniowego. W rozmazie bezpośrednim widać pasoŝyty poruszające się charakterystycznym ruchem świdrującym; w rozmazie utrwalonym i zabarwionym barwnikiem Giemsy (fabryczny preparat zawierający eozynę i azur metylowy, barwi takŝe bakterie i riketsje) oraz w preparacie tzw. grubej kropli krwi wykrywa się postać trypomastigota. Grubą kroplę krwi wykonuje się następująco: na szkiełku przedmiotowym rozprowadza się krew w postaci krąŝka, suszy na powietrzu bez utrwalania, następnie barwi roztworem Giemsy. Erytrocyty ulegają wówczas hemolizie, a w preparacie pozostają krwinki białe, płytki krwi i ewentualnie pasoŝyty. Stosuje się takŝe odczyny immunologiczne oraz metody molekularne (PCR). Zapobieganie i zwalczanie dokonuje się przez niszczenie much tse-tse, unikanie miejsc wilgotnych (biotopem much tse-tse są okolice rzek i jezior); badanie krwiodawców na obszarach endemicznego występowania trypanosomoz; stosuje się diagnostyczne testy serologiczne, umoŝliwiające eliminację chorych dawców. Śpiączka afrykańska, mimo intensywnego jej zwalczania, stanowi w krajach Środkowej i Zachodniej Afryki wciąŝ jeszcze problem o duŝym znaczeniu społecznym. *** *) Liczby w nawiasie oznaczają pozycję piśmiennictwa (patrz str. 111), z którego reprodukowano daną rycinę. 16

Preparat: postać trypomastigota w rozmazie krwi; preparat trwały, barwiony barwnikiem Giemsy. Obserwacja. Powiększenie mikroskopowe: 600x lub 1000x (immersja olejowa). Wśród krwinek czerwonych (tylko nieliczne białe) widać charakterystycznie powyginane postacie trypomastigota. Cytoplazma pasoŝytów wybarwiona jest na kolor niebieskofioletowy, a duŝe jądro - intensywnie fioletowy. Kinetosom i kinetoplast znajdują się na tylnym biegunie w postaci ciemnofioletowych punktów. MoŜna zaobserwować takŝe błonę falującą. Rysunek: narysować kilka świdrowców wśród elementów morfotycznych krwi, zachowując odpowiednie proporcje wielkości (średnica krwinki czerwonej 7,7-8µm). 2. Gatunek: Trypanosoma cruzi Chagas Występowanie. Bytuje w narządach miąŝszowych, krwi i limfie człowieka i zwierząt (pies, kot) w Ameryce Południowej (50% ludności jest zaraŝonych tym pasoŝytem) i Środkowej. Budowa. Tworzy postacie trypomastigota, epimastigota i amastigota. Postać trypomastigota, o długości 10-20µm, jest podobna do tejŝe postaci świdrowca gambijskiego; postać amastigota ma średnicę 1,5-5 µm. ZaraŜenie. Postacią inwazyjną dla człowieka (i innych kręgowców będących Ŝywicielami) jest postać trypomastigota. Wnika ona do organizmu ludzkiego poprzez uszkodzoną skórę lub błonę śluzową jamy ustnej i spojówek wraz z kałem lub wymiocinami pluskwiaków z rodzajów Triatoma i Rhodnius, naleŝących do rodziny Reduviidae Zajadkowate (patrz strona 104, ryc. 90). ZaraŜenie moŝe nastąpić równieŝ w czasie przetaczania krwi oraz z mlekiem matki. Rozwój. Postać trypomastigota wnika do tkanki podskórnej, przekształca się w postać amastigota pasoŝytującą w komórkach układu siateczkowo-śródbłonkowego narządów miąŝszowych, węzłów chłonnych, we włóknach mięśnia sercowego i mięśni poprzecznie prąŝkowanych, a takŝe w mózgu. We krwi występuje w postaci trypomastigota. Tą postacią zaraŝają się pluskwiaki w czasie ssania krwi człowieka lub zwierzęcia. W przedŝołądku owada postać trypomastigota przekształca się w epimastigota, ta ostatnia po intensywnych podziałach w jelicie przekształca się w postać trypomastigota. Cały rozwój T. cruzi moŝe odbywać się w ciele owada. Chorobotwórczość. Wywołuje chorobę Chagasa (czyt. czagasa), która stanowi powaŝny problem zdrowotny Ameryki Południowej. Postać ostra tej choroby występuje tylko u niemowląt i dzieci. Objawia się podwyŝszoną temperaturą ciała, obrzękiem powiek i twarzy, powiększeniem węzłów chłonnych, wątroby i śledziony, zapaleniem mięśnia sercowego, opon mózgowych i mózgu. Często kończy się śmiercią. Przewlekła choroba Chagasa moŝe występować w postaci sercowej, oponowo-mózgowej i in. Wykrywanie. Bada się: krew, płyn mózgowo-rdzeniowy, miazgę szpiku i śledziony. Stosuje się: a. rozmaz utrwalony i zabarwiony barwnikiem Giemsy; b. metodę hodowli na sztucznych podłoŝach; c. ksenodiagnostykę (krew człowieka podaje się larwom pluskwiaków z rodzaju Triatoma, a następnie poszukuje się w preparatach bezpośrednich z treści jelita owada postaci trypomastigota); d. metody immunologiczne. e. metody molekularne (PCR). Zapobieganie i zwalczanie polega na niszczeniu pluskwiaków, a takŝe badaniu krwiodawców. *** Preparat: 1. postać trypomastigota w rozmazie krwi myszy; preparat trwały, barwiony barwnikiem Giemsy. 2. postać epimastigota, z hodowli in vitro (hodowla na podłoŝach sztucznych ma znaczenie w diagnostyce); preparat trwały, barwiony barwnikiem Giemsy. Obserwacja. Pow. 600x lub 1000x (immersja). Ad 1. Budowa tej postaci jest podobna do postaci trypomastigota Trypanosoma gambiense. Ad 2. W preparacie zauwaŝamy intensywnie fioletowo zabarwione owalne jądro, które zajmuje połoŝenie centralne w komórce pasoŝyta oraz jasnofioletowo wybarwioną cytoplazmę. Nad jądrem znajdują się struktury równieŝ intensywnie zabarwione: kinetosom i kineto- 17

plast. Dobrze jest widoczna wić wolna, wychodząca na biegunie przednim. W niektórych komórkach moŝna dostrzec krótką błonę falującą. Rysunek: narysować: 1. postać trypomastigota; 2. kilka typowych postaci epimastigota z zaznaczeniem widocznych elementów budowy. 3. Gatunek: Leishmania donovani (Laveran et Mesnil) Ross Występowanie. Jest to pasoŝyt człowieka i niektórych zwierząt (gryzonie, pies) w Azji Południowej i Wschodniej oraz w Ameryce Południowej i Środkowej, w Afryce; sporadycznie w basenie Morza Śródziemnego. W Polsce nie występuje. Budowa. Tworzy dwie postacie: promastigota i amastigota (ryc. 3.), ta ostatnia ma średnicę 2-5 µm. ZaraŜenie. Postacią inwazyjną dla człowieka (i innych kręgowców) jest promastigota. ZaraŜenie następuje w czasie ssania krwi przez moskita z rodzaju Phlebotomus lub przez wtarcie ciała tego owada w uszkodzoną skórę. Moskity (patrz teŝ str. 105) są owadami występującymi w krajach śródziemnomorskich oraz w Azji i Ameryce. Samice pasoŝytują czasowo na człowieku i zwierzętach. Przebywają w wilgotnych mieszkaniach i kryjówkach zwierząt. Rozwój. Postać promastigota przekształca się w komórkach układu siateczkowo-śródbłonkowego wątroby, śledziony i szpiku kostnego zaraŝonego ssaka w wewnątrzkomórkową postać amastigota. Komórka moŝe zawierać 100-200 pasoŝytów. Samica moskita zaraŝa się w czasie ssania krwi człowieka chorego (postać amastigota, bytująca w leukocytach). W przewodzie pokarmowym owada postać amastigota przekształca się w postać promastigota. Ryc. 3. Leishmania donovani, postacie amastigota w szpiku: a komórka siateczki zawierająca pasoŝyty, b granulocyt, c erytrocyt, d erytroblasty, e pasoŝyty poza komórką, f jądro pierwotniaka, g kinetoplast (wg 27). 18

Chorobotwórczość. Wywołuje leiszmaniozę narządową (leishmaniosis visceralis) o przebiegu ostrym lub przewlekłym. Objawia się ona gorączką, powiększeniem wątroby i śledziony. U chorych pojawia się ciemne zabarwienie skóry - stąd nazwa choroby: kala-azar, czyli czarna choroba. Schorzenie to prowadzi do ogólnego wyniszczenia człowieka; nie leczone, kończy się najczęściej śmiercią. Objawy leiszmaniozy związane są z działaniem toksycznych produktów przemiany materii pasoŝyta. Na leiszmaniozę choruje na świecie 400 mln ludzi, rocznie umierają ok. 54 tysiące. 70% przypadków tej choroby występuje łącznie z HIV. Wykrywanie. Materiał słuŝący do wykrycia pasoŝyta stanowi miazga szpiku kostnego, wątroby, śledziony, węzłów chłonnych. Przygotowuje się do badania rozmaz utrwalony i barwiony barwnikiem Giemsy. Stosuje się takŝe metody hodowli, immunologiczne i molekularne (PCR). Zapobieganie i zwalczanie polega na niszczeniu przenosicieli moskitów z rodzaju Phlebotomus oraz badaniu krwiodawców na obszarach endemicznego występowania L. donovani. *** Preparat: 1. postać amastigota, preparat odciskowy ze śledziony myszy; 2. postać promastigota, preparat z hodowli in vitro; oba preparaty trwałe, barwione metodą Giemsy. Obserwacja: Pow. 1000x. Ad 1. W preparacie widać jajowate lub okrągłe postacie amastigota znajdujące się wewnątrz komórek oraz poza nimi. Cytoplazma pierwotniaka wybarwiona jest na kolor jasnofioletowy, natomiast jądro i kinetoplast - ciemnofioletowy. Ad 2. Widoczne są w preparacie liczne trofozoity kształtu przewaŝnie wrzecionowatego, z silnym wybarwionym i centralnie połoŝonym jądrem; kinetoplast znajduje się w pobliŝu bieguna przedniego, wić jest wolna. Niektóre osobniki mają kształt nietypowy, są nadmiernie szerokie. Niekiedy jądro i kinetoplast zajmują połoŝenie nietypowe. Rysunek: 1. odrysować komórkę wraz z postaciami amastigota oraz objaśnić na rysunku widoczne elementy budowy; 2. rysunek kilku osobników postaci promastigota. 2. Rząd: Trichomonadida Rzęsistki NaleŜą tu pierwotniaki o 3-6 wiciach wolnych. Posiadają ciało przypodstawne, błonę falującą i ciało usztywniające aksostyl (ryc. 4). Nie posiadają mitochondriów, a ich rolę pełnią hydrogenosomy. Rzęsistki występują u płazów, gadów, ptaków, ssaków i człowieka. Rodzina: Trichomonadidae Do rodziny tej naleŝą pasoŝyty przewodu pokarmowego oraz układu moczowo-płciowego kręgowców. 1. Gatunek: Trichomonas vaginalis Donné - Rzęsistek pochwowy Występowanie. Rzęsistek pochwowy jest kosmopolitycznym, monoksenicznym pasoŝytem dolnych odcinków narządów moczowo-płciowych człowieka. U kobiet występuje najczęściej w pochwie, takŝe w szyjce macicy i cewce moczowej; u męŝczyzn - na napletku i Ŝołędzi, w cewce moczowej i gruczole krokowym. NaleŜy do najpospolitszych na kuli ziemskiej pasoŝytów człowieka. W Polsce częstość zaraŝenia kobiet wynosi ok. 20%, męŝczyzn - ok. 10%. 19

Ryc. 4. Schemat budowy trofozoitu rzęsistka: a - wici przednie (wolne), b - skupienie kinetosomów, c - wić wolna (sterowa), d - błona falująca, e - kosta, f - jądro komórkowe, g - aksostyl, h - kolec, i - ciało parabazalne, j - włókno parabazalne, k - pelta, l - kariosom (wg 30). Budowa. Występuje tyl Budowa. Występuje tylko w postaci trofozoitu (ryc.4, 5). Jest polimorficzny: posiada zmienny kształt (kulisty, gruszkowaty, elipsoidalny); jego wielkość waha się w szerokich granicach (4-40 µm). Stosunkowo duŝe wrzecionowate jądro znajduje się blisko przedniego bieguna komórki. Ponad jądrem występuje skupienie pięciu kinetosomów, z których wychodzą cztery wici wolne - przednie i jedna wić tylna - sterowa, biegnąca nad grzbietem błony falującej. Ryc. 5. Rzęsistek pochwowy, trofozoity: a - wici przednie (wolne), b - skupienie kinetosomów, d - błona falująca, e - kosta, f - jądro komórkowe, g - aksostyl, h - kolec, i - ciało parabazalne, j - włókno parabazalne, m - ziarnistości paraksostylne hydrogenosomów, n - ziarnistości parakostalne hydrogenosomów (wg 26). Bardzo charakterystyczna dla wszystkich rzęsistków jest pelta struktura mikrotubularna półksięŝycowata otaczająca kanał okołowiciowy. Błona falująca stanowi 30-60%, niekiedy do 100% długości komórki. Jest to cecha bardzo zmienna i nie moŝe słuŝyć do róŝnicowania gatunków rzęsistka. U nasady błony falującej znajduje się włókno usztywniające, zwane kostą (costa). WzdłuŜ całego ciała przebiega pałeczka osiowa zwana aksostylem. Wystaje on na biegunie tylnym w postaci kolca. Z aksostylem moŝe krzyŝować się aparat parabazalny typu Janickiego (nazwa na cześć Konstantego Janickiego wybitnego polskiego parazytologa Ŝyjącego w latach 1876-1932, który po raz pierwszy opisał ten typ aparatu), zbudowany z aparatu Golgiego i włókien. Charakterystyczne dla rzęsistka pochwowego są ujawniane niektórymi metodami barwienia ziarnistości parakostalne i paraksostylne. Rzęsistek pochwowy rozmnaŝa się przez podział podłuŝny. W materiale klinicznym i w hodowli spotyka się często osobniki wielojądrowe, których wielkość przekracza kilkakrotnie normalne rozmiary trofozoitu. Powstają one na skutek wadliwego podziału komórkowego. T. vaginalis oddycha beztlenowo rozkładając glikogen. OdŜywia się bakteriami, grzybami oraz rozpadającymi się komórkami nabłonkowymi. ZaraŜenie. Postacią inwazyjną jest trofozoit. ZaraŜenie następuje drogą układu moczowopłciowego, przede wszystkim bezpośrednio, w czasie stosunku płciowego (dlatego rzęsistkowica jest traktowana w niektórych krajach jako choroba weneryczna), jak równieŝ w czasie porodu. Zara- Ŝeniu pośredniemu, tj. poprzez narzędzia ginekologiczne, przedmioty kąpielowe, pościel itp. przypisuje się na ogół małą rolę. 20

Chorobotwórczość. Dość często występuje zaraŝenie bezobjawowe (nosicielstwo), głównie u męŝczyzn (u ok. 50% zaraŝonych). Rzęsistkowica - trichomonoza (trichomonosis) ostra przebiega u kobiet z nietypowymi objawami (upławy, świąd krocza i pochwy). U męŝczyzn chorych na rzęsistkowicę ostrą występuje zapalenie napletka, Ŝołędzi, cewki moczowej i pęcherza. Rzęsistkowica przewlekła u kobiet i męŝczyzn ma przebieg podobny, jak ostra, ale objawy chorobowe są słabiej zaznaczone. Rzęsistkowica moŝe prowadzić do stanów przedrakowych szyjki macicy; wskutek przewlekłych stanów zapalnych mogą powstawać nadŝerki. PasoŜytowanie rzęsistka pochwowego związane jest z obecnością hormonów płciowych, dlatego na rzęsistkowicę chorują niemowlęta (otrzymują hormony od matki), bardzo rzadko dzieci. Tym tłumaczy się równieŝ fakt małego odsetka zaraŝonych rzęsistkiem kobiet po 60. roku Ŝycia. Właściwym miejscem bytowania rzęsistka pochwowego jest błona śluzowa pochwy (obecność glikogenu); w układzie moczowo-płciowym męŝczyzn znajduje on gorsze warunki bytowania. U kobiet nasilenie objawów chorobowych zaleŝy od towarzyszącej rzęsistkowi mikroflory oraz zjadliwości danego szczepu pasoŝyta. Szczególnie trudne jest zwalczanie rzęsistkowicy powikłanej grzybicą. Wykrywanie. Materiał badany: u kobiet - wydzielina pochwy i szyjki macicy, mocz; u męŝczyzn - wydzielina gruczołu krokowego, treść spod napletka, nasienie, mocz. W rutynowych badaniach laboratoryjnych uŝywa się preparatów trwałych, barwionych barwnikiem Giemsy lub hematoksyliną Ŝelazistą. Większą czułością odznaczają się metody hodowli na specjalnych sztucznych podłoŝach. Stosuje się takŝe diagnostykę serologiczną oraz molekularną (PCR). Zapobieganie i zwalczanie. Partnerzy seksualni osób zaraŝonych rzęsistkiem muszą być leczeni. Przeprowadza się badania kobiet w ciąŝy w celu zapobieŝenia rzęsistkowicy wrodzonej u niemowląt. RównieŜ bada się kobiety na obecność rzęsistka przed zabiegami chirurgicznymi i wyjazdem do sanatorium. NaleŜy zwracać uwagę na odpowiedni stan higieniczny urządzeń sanitarnych oraz narzędzi ginekologicznych. *** Preparat: trofozoity z hodowli in vitro (na podłoŝu zawierającym m. in. surowicę, bulion mięsny i cukry); preparat trwały, barwiony barwnikiem Giemsy. Obserwacja. Pow. 600x lub 1000x; zwracamy uwagę na wyraźną polimorficzność komórek rzęsistka. Piankowata cytoplazma wybarwia się na kolor jasnofioletowy. Jądro owalne, zabarwione intensywnie ciemnofioletowo znajduje się w pobliŝu przedniego bieguna komórki. Takie połoŝenie jądra pozwala odróŝnić rzęsistki w materiale klinicznym od komórek nabłonka, które mają jądro w połoŝeniu centralnym. Intensywnie fioletowo wybarwiają się równieŝ: aksostyl, wić przednia i tylna. Kinetosomy widoczne są nad jądrem w postaci ciemnofioletowego skupienia. U niektórych osobników moŝna zaobserwować błonę falującą. W preparacie trafiają się takŝe postacie dzielące się, posiadające 2 jądra, 2 aksostyle, 2 komplety wici, 2 błony falujące. Występują teŝ postacie wielojądrowe, z większą liczbą jąder i innych organelli komórkowych. Rysunek: kilka róŝnych trofozoitów z objaśnieniem elementów budowy widocznych w preparacie. Ryc. 6. Rzęsistek jelitowy: 1 rzęsistek policzkowy 2; 3 jądro komórkowe, 4 kinetosomy, 5 wici wolne (przednie), 6 błona falująca, 7 aksostyl, 8 aparat parabazalny, 9 otwór gębowy, 10 wodniczki pokarmowe (wg 6). Ryc. 21

2. Gatunek : Trichomanas tenax (Müller) Dobell Rzęsistek policzkowy Występowanie. Kosmopolityczny gatunek, którego siedliskiem jest jama ustna człowieka. Budowa. Występuje tylko w postaci trofozoitu (ryc. 6.2) zmiennego kształtu o wymiarach 5-15 µm x 3-10 µm. Jądro połoŝone jest na biegunie przednim. Ze skupienia kinetosomów wychodzą 4 wici wolne i piąta biegnąca nad grzbietem błony falującej. Błona falująca wzmocniona jest u podstawy kostą. Aksostyl wystaje poza pellikulę w postaci kolca. Posiada półksięŝycowate ciało parabazalne. ZaraŜenie. Postacią inwazyjną jest trofozoit. UwaŜa się, Ŝe występują tylko zaraŝenia bezpośrednie. Chorobotwórczość. MoŜe wywoływać rzęsistkowcę jamy ustnej. Wykrywanie. Materiał badany: zeskrobiny błony śluzowej policzka, dziąseł, przestrzeni międzyzębowych. Stosuje się: 1. preparaty bezpośrednie oceniane w mikroskopie fazowo-kontrastowym, 2. preparaty utrwalone alkoholem metylowym i barwione barwnikiem Giemsy, 3. hodowle na specjalnych sztucznych podłoŝach. Zapobieganie i zwalczanie. Utrzymywanie higieny jamy ustnej. 3. Gatunek: Trichomonas hominis (Davaine) Leuckart - Rzęsistek jelitowy Występowanie. Gatunek kosmopolityczny, ale częściej występuje w krajach o cieplejszym klimacie. W Polsce prewalencja wynosi ok. 1,5%. Siedliskiem tego rzęsistka jest jelito grube człowieka i zwierząt (kot). Budowa. Występuje tylko w postaci trofozoitu (ryc. 6.1) o zmiennym kształcie i wielkości (długość 5 50µm). Jądro znajduje się na przednim biegunie. Ze skupienia kinetosomów wychodzą wici wolne i jedna biegnąca nad grzbietem błony falującej. Błona falująca wzmocniona jest u podstawy kostą. Aksostyl tylko nieznacznie wystaje poza pellikulę. W odróŝnieniu od rzęsistków pochwowego i policzkowego posiada otwór gębowy - cytostom i liczne wodniczki pokarmowe. ZaraŜenie. Postacią inwazyjną jest trofozoit, który dostaje się do Ŝywiciela per os wraz z pokarmem lub wodą. Chorobotwórczość. MoŜe wywoływać rzęsistkowicę przewodu pokarmowego lub występować bez objawów. Wykrywanie. Materiał badany: kał. Stosuje się: 1. preparaty bezpośrednie ocenianie w mikroskopie fazowo-kontrastowym, 2. utrwalone płynem Schaudinna i barwione metodą Heidenhaina. Zwalczanie. Nie zostało do tej pory opracowane. 3. Rząd: Diplomonadida NaleŜą tu wiciowce posiadające niektóre organelle podwójne, jak jądra, ciała pośrodkowe i usztywniające oraz dwa komplety 3-4 wici. Niektóre gatunki z tego rzędu są organizmami wolno Ŝyjącymi, inne - pasoŝytami. Gatunek: Giardia (czytaj: Ŝardia) lamblia Stiles syn. Lamblia intestinalis (Lambl) Blanchard - Lamblia jelitowa Lamblia jelitowa została wykryta w kale człowieka w 1859 roku przez polskiego uczonego czeskiego pochodzenia Wilhelma Lambla, nazwana przez niego Cercomonas intestinalis Lambl ogoniastek jelitowy, później przez Blancharda na cześć odkrywcy - Lamblia intestinalis. Jednak okazało się, Ŝe pierwotniaka tego naleŝy zaliczyć do rodzaju Giardia, bo nie ma podstaw do utworzenia nowego rodzaju. Występowanie. Kosmopolityczny pasoŝyt (częstszy jednak w tropiku niŝ klimacie umiarkowanym), występujący w jelicie cienkim (dwunastnica) człowieka i niektórych zwierząt (bydło, pies, 22