Spis treści Od tłumacza, Bogdan Baran.............. 7 Wskazówki dla czytelnika................ 13 Wprowadzenie......................... 17 I. Legenda o definitywnym teologicznym odrzuceniu 1. Treść legendy........................ 21 2. Hansa Bariona krytyka politycznej teologii............................. 34 3. Współczesna aktualność legendy wykluczenia (Hans Maier Ernst Feil Ernst Topitsch)....................... 39 II. Legendarny dokument 1. powstanie i czasowe określenie materiału........................... 53 2. Wtrącenie pewnej politycznej teologii: le roi règne et ne gouverne pas.......... 61
6 Spis treści 3. Ograniczenie materiału i problematyki po stronie politycznej: monarchia....... 67 4. Ograniczenie materiału i problematyki po stronie teologicznej: monoteizm...... 74 5. euzebiusz jako prototyp politycznej teologii............................ 79 6. Konfrontacja Euzebiusz Augustyn...... 102 III. Legendarna teza końcowa 1. Sformułowania z tezy końcowej........ 109 2. Zakres tezy końcowej................ 111 Posłowie. O dzisiejszej sytuacji problemu: Prawomocność nowożytności.... 125
Wskazówki dla czytelnika Tytuł Teologia polityczna 2 nawiązuje do mojego tekstu Politische Theologie, który w 1922 (wydanie drugie: 1934) roku ukazał się w niniejszym wydawnictwie 2. Teraz rozważam krótką rozprawkę teologiczną z 1935 roku, która z czasem stała się naukową legendą. Legenda ta głosi, że powyższa rozprawka rozprawiła się definitywnie z wszelką polityczną teologią. Podobnie brzmi też końcowa teza tego tekstu. Nie należy burzyć tak pięknej legendy zresztą zburzyć jej i tak nie sposób. Dlatego moje rozważania dotyczą wewnętrznej relacji, jaka zachodzi między argumentacją a końcową tezą rozprawki. Teologiczne dzieło jej autora, profesora Erika Petersona, zwłaszcza rozwój jego teologii w okresie 1922 1960, nie jest już tematem tej konkretnej mojej analizy. Przedkładając wąską analizę tej rozprawy z 1935 roku tak wybitnemu teologowi, znawcy historii Kościoła, kanoniście oraz historykowi prawa jak Hans 2 Zob. Teologia polityczna, dz. cyt.
14 Teologia polityczna 2 Barion 16 grudnia 1969 roku w dniu Jego urodzin muszę uprzedzić pewne możliwe nieporozumienia. Dzieło naukowe Bariona jest zbyt doniosłe i rozległe, by mogło zostać należycie uhonorowane tym dedykowaniem Mu niewielkiej pracy. Barion to prawnik rangi Rudolfa Sohma, jednego z wybitnych, uniwersalnych badaczy i nauczycieli nauk prawnych. Dlatego zadaję sobie pytanie, czy moje opusculum nie wywoła wrażenia nieadekwatnego gestu i czy w konsekwencji nie byłoby lepiej nie zamieszczać tej osobistej dedykacji. Mam wiele merytorycznych i osobistych powodów do przekazania mu wyrazów szacunku i wdzięczności nie tylko za jego publikacje naukowe, które stały się dla mnie wzorem i inspiracją, lecz także za jego szczególne zainteresowanie moimi badaniami w dziedzinie nauk prawnych. Poddał on je krytycznej ocenie w obszernych artykułach z lat 1959, 1965 i 1968 3. Ostatni z nich znajduje się w jego piątym studium o II soborze watykańskim, które ukazało się w księdze pamiątkowej Epirrhosis z okazji moich 80 urodzin w 1968 roku 4. Dotyczy problemu politycz- 3 Hans Barion, Ordung und Ortung im kanonischen Recht, w: H. Barion, E. Forsthoff i W. Weber (red.), Festschrift für Carl Schmitt, Berlin 1959, s. 1 34; tenże, Kirche oder Partei? Römischer Katholizismus und politische Form, Der Staat, 4 (1965), s. 131 176; tenże, Weltgeschichtliche Machtform? Eine Studie zur Politischen Theologie des II. Vatikanischen Konzils, w: Festschrift Epirrhosis, Berlin 1968, s. 13 59. 4 Hans Barion, Das Zweite Vatikanische Konzil. Kanonistischer Bericht I ( Der Staat, 3 [1964], s. 221 226); Bericht II
Wskazówki dla czytelnika 15 nej teologii. Barion pisze tam o rozprawie Petersona, uważa polemikę z nią za niezbędną i nazywa ją atakiem politycznym. To sformułowanie dało mi do myślenia i zainspirowało mnie do podjęcia starego wyzwania i do wyjęcia z rany partyjskiej strzały. Tak powstała moja szczegółowa analiza. Stanowi ona tylko wstęp do innej i nie więcej niż raport z pewnej katarktycznej operacji, jaki tu składam, niż świadectwo długiej, bogatej w teoretyczne, praktyczne i osobiste doświadczenia, czterdziestoletniej wspólnej drogi, jaka połączyła prawnika i kanonistę w duchu ich jus utrumque. Kontynuacja od strony treści i tematu mojej pracy Teologia polityczna z 1922 roku postępuje w kierunku, który wychodzi od XVI wiecznego jus reformandi, osiąga szczyt u Hegla i dziś jest rozpoznawalny wszędzie: od politycznej teologii do politycznej chrystologii. grudzień 1969 Carl Schmitt ( Der Staat, 4 [1965], s. 341 359); Bericht III ( Der Staat, 5 [1966], s. 341 352). Bericht IV traktuje o nauce społecznej soboru i jest opublikowany w księdze pamiątkowej Säkularisation und Utopie, Ebracher Studien, Ernst Forsthoff zum 65. Geburtstag, Stuttgart 1967, s. 187 233, pod tytułem Das konziliare Utopia. Eine Studie zur Soziallehre des I. Vatikanischen Konzils; Bericht V dotyczy nauki soboru o państwie i jest opublikowany w księdze pamiątkowej z okazji 80 rocznicy urodzin Carla Schmitta Epirrhosis, dz. cyt., s. 13 59, pod tytułem Weltgeschichtliche Machtform? Eine Studie zur Politischen Theologie des II. Vatikanischen Konzils.
Wprowadzenie Dla ateistów, anarchistów oraz pozytywistycznych scjentystów wszelka polityczna teologia jak też wszelka polityczna metafizyka są w sensie naukowym od dawna martwe, gdyż także teologia i metafizyka są dla nich martwe jako nauka. Używają tego terminu już tylko polemicznie jako hasła i epitetu, by obwieścić totalne, kategoryczne odrzucenie. Skłonność do odrzucania wszakże jest twórcza, potrafi produkować negowane z niczego i tworzyć je dialektycznie. Kiedy Bóg tworzy świat z niczego, zmienia nic w coś zdumiewającego, mianowicie w coś, z czego można utworzyć świat. Dziś nawet nie potrzeba już do tego Boga. Wystarczy samougruntowanie, samopotwierdzenie i samoupełnomocnienie, jedno z wielu złożeń obejmujących siebie, tak zwany autokompozyt, by można było wyświetlić nieprzebraną mnogość nowych światów, które same wytwarzają siebie, a nawet wytwarzają warunki swojej możliwości, przynajmniej warunki laboratoryjne.
18 Teologia polityczna 2 Wykluczenie wszelkiej politycznej teologii, jakim zajmiemy się w naszych badaniach, nie ma nic wspólnego z takimi wykluczeniami typu ateistycznego, anarchistycznego czy pozytywistycznego. Autor tej polemicznej negacji wszelkiej teorii politycznej, Erik Peterson, nie jest pozytywistą jak Auguste Comte, anarchistą jak Proudhon czy Michaił Bakunin ani naukowcem nowoczesnego typu, lecz teologiem chrześcijańskim wielkiej pobożności. Zadedykował swój traktat Sancto Augustino i poprzedził go modlitwą do tego wybitnego Ojca Kościoła. Sam traktat jest teologicznym odrzuceniem wszelkiej politycznej teologii. Nie może więc być ostatnim słowem dla żadnego ateisty ani dla nikogo spoza teologii. Może go tylko zainteresować jako przypadek wewnątrzteologicznej samokrytyki i autodestrukcji, jako wymuszone zniesienie wszelkiej politycznie relewantnej wiary w Boga i wszelkiej społecznie relewantnej teologii, przypadek, który przyjmuje się do wiadomości z satysfakcją lub ze zgrozą. Mówimy o niewielkiej objętościowo historycznofilologicznej rozprawce, którą Erik Peterson opublikował w 1935 roku u Jakoba Hegnera w Lipsku. Nosi ona tytuł Der Monotheismus als politisches Problem. Ein Beitrag zur Geschichte der politischen Theologie im Imperium Romanum [Monoteizm jako problem polityczny. Przyczynek do historii politycznej teologii w cesarstwie rzymskim]. Tytuł i podtytuł wskazują, że rozprawa ogranicza swój temat do
Wprowadzenie 19 monoteizmu i monarchii, a materiał historyczny do pierwszych stuleci chrześcijaństwa. Także przypisy stanowiące ponad połowę objętości pracy dotyczą tylko tego okresu. Na ostatnich stronach (s. 99 100) zostaje w postaci końcowej tezy ogłoszone z całą ostrością odrzucenie wszelkiej politycznej teologii. Ta końcowa teza zostaje jeszcze opatrzona końcowym przypisem na ostatniej stronie przypisów (przypis 168, s. 158); przywołuje on rozprawę Carla Schmitta Politische Theologie, München 1922, która wprowadziła pojęcie politycznej teologii do literatury, a potem stwierdza: Podjęliśmy tu próbę wykazania na konkretnym przykładzie teologicznej niemożliwości politycznej teologii. Tak brzmią ostatnie słowa tej rozprawy: wielkie teologiczne odrzucenie. Będziemy musieli sprawdzić, jak ta końcowa teza (i związany z nią końcowy przypis) ma się do wcześniejszego materiału dowodowego i czy rzeczywiście z niego wynika.