ZABURZENIA WIDZENIA BARWNEGO U PRACOWNIKÓW NARAŻONYCH NA DZIAŁANIE PAR RTĘCI

Medycyna Pracy 011;6(3):7 35 Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi http://medpr.imp.lodz.pl Marta Jędrejko Anna Skoczyńska PRACA ORYGINALNA ZABURZENIA WIDZENIA BARWNEGO U PRACOWNIKÓW NARAŻONYCH NA DZIAŁANIE PAR RTĘCI COLOR VISION IMPAIRMENT IN WORKERS EXPOSED TO MERCURY VAPOR Akademia Medyczna we Wrocławiu Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Zawodowych i Nadciśnienia Tętniczego Streszczenie Wstęp: U pracowników zatrudnionych w narażeniu na pary rtęci mogą wystąpić nabyte, odwracalne zaburzenia w rozróżnianiu barw. Poprzedzają one wystąpienie trwałych, niekorzystnych następstw działania rtęci i mogą służyć do monitorowania stanu zdrowia narażonych. W niniejszym badaniu w celu oceny zdolności rozróżniania barw u pracowników narażonych na działanie rtęci zastosowano test Lanthony D-15. Materiał i metody: Do badania zakwalifikowano grupę 7 mężczyzn zatrudnionych w zakładach chloroalkalicznych w narażeniu na pary rtęci. Grupę porównawczą stanowiło 7 pracowników umysłowych nienarażonych na rtęć. Do interpretacji ilościowej i jakościowej uzyskanych wyników użyto oprogramowania Lanthony D-15d scoring software firmy Richmond. Rtęć w moczu oznaczano metodą spektrofotometrii absorpcji atomowej. Wyniki: U pracowników narażonych na pary rtęci średnie stężenie rtęci w moczu (117,4±6,6 µg/g kreatyniny) było wyższe (p < 0,0001) niż w grupie porównawczej (0,79±0,4 mg/g kreatyniny). U 1 osób z grupy badanej (66,7%) wykryto w teście Lanthony D-15d zmiany jakościowe o charakterze zmian granicznych, odpowiadających początkowemu stadium rozwijającej się dyschromatopsji typu III. Analiza ilościowa wyników testu wykazała znamiennie wyższe wartość CCI (colour confusion index) dla oka prawego w grupie narażonych na pary rtęci w stosunku do grupy porównawczej (p = 0,01), przy braku istotnej różnicy w CCI dla oka lewego. W grupie badanej CCI prawego oka było istotnie wyższe niż CCI lewego oka (p = 0,0005). Nie stwierdzono występowania korelacji między CCI a poziomem rtęci w moczu ani między CCI a czasem ekspozycji. Wnioski: Test Lanthony D-15d jest czułym narzędziem do wykrywania wczesnych zmian w narządzie wzroku u osób narażonych na pary rtęci. Obserwowane zaburzenia odpowiadają rozwijającej się dyschromatopsji typu III. Med. Pr. 011;6(3):7 35 Słowa kluczowe: pary rtęci, widzenie barwne, test Lanthony D-15, dyschromatopsja typu III Abstract Introduction: Acquired reversible dyschromatopsia has been associated with occupational exposure to mercury vapor. Earlydetected impairments in color discrimination precede adverse permanent effects of mercury, so they may help to monitor the health of the exposed workers. The aim of this study was to evaluate the color discrimination ability in this group of workers, using Lanthony D-15d test. Material and methods: Employed in a chloralkali plant, 7 male workers exposed to mercury vapor and 7 healthy white-collar workers (control group) were qualified for the study. To assess color discrimination, the Lanthony 15-Hue desaturated test (Lanthony D-15) was used. In order to investigate quantitative and qualitative results, the Lanthony D-15d scoring software was performed. Urinary mercury was determined using flameless atomic absorption spectrometry. Results: In the workers exposed to mercury vapor, urine mercury concentration was 117.4±6.6 µg/g creatinine on average compared with 0.79±0.4 mg/g creatinine in the control group (p < 0.0001). In 1 exposed persons (66.7%), the results of the Lanthony D-15d test showed qualitative changes, which are borderline corresponding to the early stage of developing dyschromatopsia type III. The quantitative analysis of the test findings indicated a significantly higher value of the Color Confusion Index (CCI) in the right eye in the exposed group compared to the control group (p = 0.01), with no significant difference in the CCI in the left eye. In the exposed group, the CCI in the right eye was significantly higher than the CCI in the left eye (p = 0.0005). There was neither correlation between CCI and the level of urinary mercury, nor between CCI and duration of exposure. Conclusions: The results showed that the Lanthony D-15d test is useful in the detection of early toxic effects in the eyesight of the workers exposed to mercury vapor. The observed color vision impairments are borderline corresponding to the early stage of developing dyschromatopsia type III. Med Pr 011;6(3):7 35 Key words: mercury vapor, color vision, Lanthony D-15d test, dyschromatopsia type III Adres autorek: Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Zawodowych i Nadciśnienia Tętniczego, Akademia Medyczna we Wrocławiu, ul. Pasteura 4, 50-367 Wrocław, e-mail: annaskoc@ak.am.wroc.pl Nadesłano: 1 listopada 009 Zatwierdzono: 10 maja 011 Badania przeprowadzono w ramach projektu naukowego KBN nr N N404 15434.

M. Jędrejko, A. Skoczyńska Nr 3 WSTĘP Zawodowe narażenie na działanie par rtęci jest obecnie coraz rzadziej spotykane w krajach europejskich dzięki opracowanej w 006 r. strategii Wspólnoty Europejskiej. Ma ona na celu całkowite zaprzestanie wykorzystywania rtęci do roku 00, w tym również do produkcji świetlówek oraz aparatury kontrolno-pomiarowej (1). Problem skażenia środowiska jest jednak wciąż aktualny, ponieważ mimo wysiłków państw wysoko uprzemysłowionych globalna emisja antropogeniczna rtęci stale rośnie ( 6). Wysoka toksyczność tego metalu, zdolność do akumulacji w narządach krytycznych, łatwość pokonywania barier biologicznych (krew mózg, krew łożysko), a także długotrwała eliminacja rtęci z centralnego układu nerwowego człowieka sprawiają, że skutki zdrowotne narażenia na ten metal stanowią poważne zagrożenie, szczególnie dla prawidłowego rozwoju płodów oraz osób młodych, do 17. roku życia (7 9). Wyzwaniem pozostaje wczesne wykrywanie następstw działania rtęci, kiedy zmiany są jeszcze odwracalne, szczególnie w zakresie narządów krytycznych. Poszukując takich skutków działania rtęci w narządzie wzroku, przebadano pracowników zatrudnionych w jedynym już w Polsce zakładzie produkujących chloroalkalia metodą rtęciową. Celem badania było wykrycie zaburzeń w rozróżnianiu barw przy użyciu czułego testu stosowanego do rozpoznawania nabytych dyschromatopsji wywołanych działaniem neurotoksyn. MATERIAŁ I METODY Grupa badana Do badania zakwalifikowano 7 mężczyzn narażonych na pary rtęci. Średnia wieku badanych wynosiła 44,3±9, lat. Staż pracy w narażeniu na pary rtęci wynosił od 1,5 roku do 40 lat (średnio: 16,1±9,4 lat). Średnie stężenie rtęci wydalonej z moczem wynosiło 117,4±6,6 µg/g kreatyniny. Dobowe średnie spożycie alkoholu nie przekraczało 50 g na dobę. Spośród badanych 3 osoby paliły czynnie papierosy, średnio 16 papierosów na dobę od 17 lat. Ze względu na stężenie rtęci w moczu wyodrębniono podgrupę I ze stężeniem rtęci powyżej 50 µg/g kreatyniny o liczebności 1 osób oraz podgrupę II ze stężeniem niższym lub równym 50 µg/g kreatyniny liczącą 6 osób. Ze względu na staż pracy wyodrębniono podgrupę I ze stażem pracy poniżej 16 lat o liczebności 11 osób oraz grupę II liczącą 16 osób pracujących co najmniej 16 lat. Mężczyźni zakwalifikowani do badania byli rekrutowani z 37-osobowej grupy pracowników narażonych na pary rtęci, których poddano szczegółowym badaniom ankietowym. Uwzględniono w nich dane ogólne i stan zdrowia, zażywane leki (również o działaniu miejscowym, np. krople do oczu czy nosa), sposób odżywiania (w tym ilość spożywanych ryb), średnie dzienne spożycie alkoholu i palenie papierosów. Pytania dotyczyły również symptomatologii objawów przewlekłego zatrucia rtęcią, szczególnie w zakresie narządów i układów krytycznych, m.in. układu nerwowego i układu moczowego. Ankietowani przeszli badania internistyczne, neurologiczne, psychologiczne, laryngologiczne, stomatologiczne (obecność wypełnień amalgamatowych), genetyczne, szczegółowe badania laboratoryjne oraz badania okulistyczne z pomiarem ciśnienia w gałce ocznej, oceną ostrości wzroku, pola widzenia oraz zdolności rozróżniania barw przy użyciu anomaloskopu. Pozwoliło to na wyłonienie grupy pracowników, których należało wykluczyć z testu Lanthony D-15d ze względu na stan zdrowia. Do badania zakwalifikowano osoby zdrowe pod względem stanu narządu wzroku, bez istotnej przeszłości chorobowej i bez klinicznych cech przewlekłego zatrucia rtęcią. Zgodnie ze standardem opisanym szczegółowo w literaturze dotyczącej badania testem Lanthony D-15d wykluczono mężczyzn z obecnością wrodzonych dyschromatopsji, cukrzycy, nadciśnienia tętniczego, chorób naczyniowo-mózgowych, zażywających leki powodujące zmiany w widzeniu barwnym, spożywających dziennie średnio powyżej 50 g czystego alkoholu, z ostrością wzroku w korekcji poniżej 0,6 dla każdego oka (1). Grupa porównawcza Grupę porównawczą stanowiło 7 zdrowych mężczyzn, pracowników umysłowych, nienarażonych zawodowo na działanie rtęci ani innych metali ciężkich. Średnia wieku wynosiła 4,5±, lat. Średnie stężenie rtęci wydalanej w moczu wynosiło 0,79±0,4 μg/g kreatyniny. W grupie porównawczej było 13 osób palących papierosy, średnio 6 papierosów na dobę od 4 lat. Zgodnie z zalecanym standardem była to grupa zgodna z grupą badaną pod względem płci, wieku (±5 lat), spożycia alkoholu (±10 g/dobę) i palenia papierosów (±10 sztuk/dobę) (1). Metody Badanie testem Lanthony D-15d Test przeprowadzono z zachowaniem warunków standardowych, do których należy:

Nr 3 Zaburzenia widzenia barwnego 9 wykonanie testu rano przed zmianą roboczą przy świetle dziennym oraz z wykorzystaniem oświetlarki do testów, badanie każdego oka osobno bez limitu czasu, podanie wszystkim pacjentom ustnej instrukcji wykonania testu przy użyciu tych samych słów, badanie z zastosowaniem własnej korekcji okularowej, zachowanie kryteriów zdrowotnych wyłączających z testu opisanych powyżej (1). Do badania użyto testu Lanthony D-15d w wersji magnetycznej firmy Richmond, oświetlarkę do testów oraz oprogramowanie do ilościowej interpretacji wyników Lanthony D-15d scoring software tej samej firmy. Wyniki przedstawiono w postaci jakościowej (wykresy graficzne) oraz w postaci ilościowej jako CCI (colour confusion index). Parametr ten wyraża liczbę błędów popełnionych w teście i przy bezbłędnej odpowiedzi wynosi 1, a z każdym popełnionym błędem rośnie. Wyniki ilościowe obliczono zgodnie z metodą zaproponowaną przez Bowmana z wykorzystaniem gotowego programu komputerowego (13). Rtęć w moczu (Hg-U) oznaczano metodą spektrofotometrii absorpcji atomowej na aparacie Solaar M6 z wykorzystaniem przystawki PU 9360 Philips służącej do generacji zimnych par rtęci. Stosowano długość fali 53,7 nm, deuterową korekcję tła i elektrycznie grzaną kwarcową komorę atomizacji. Jako wzorca użyto certyfikowanego przez ICP-NIST SRM 31 materiału referencyjnego Peak Performance (). Analizę statystyczną przeprowadzono przy pomocy programów Statistica i arkusza kalkulacyjnego Excel. Dla wszystkich parametrów ilościowych wyznaczono podstawowe statystyki opisowe (średnia, odchylenie standardowe, mediana, wartości ekstremalne, współczynnik zmienności) oraz sprawdzono zgodność ich rozkładu z rozkładem normalnym. Ocenę zgodności przeprowadzono testem Shapiro-Wilka na poziomie istotności α = 0,05. Istotność różnic wartości średnich w dwóch próbach dla parametrów o rozkładzie normalnym i o jednorodnych wariancjach sprawdzono testem t-studenta. Jednorodność wariancji sprawdzono testem Bartletta. W przypadku porównywania dwóch cech, z których przynajmniej jedna miała rozkład istotnie różny od rozkładu normalnego, korzystano z nieparametrycznego testu U Manna-Whitneya. Istotność różnic poziomu cech w więcej niż dwóch grupach weryfikowano za pomocą analizy wariancji (ANOVA). Za istotne statystycznie przyjmowano wyniki na poziomie p < 0,05. WYNIKI Wyniki jakościowe testu Lanthony D-15d w grupie badanej W grupie badanej 9 osób miało wynik jakościowy testu Lanthony D-15d prawidłowy (33,3%), a 1 osób (66,7%) wynik graniczny odpowiadający początkowym zmianom o typie dyschromatopsji typu III (ryc. 1). OD R 1 15 9 13 10 D 11 P 1 OD (oculus dexter) oko prawe / right eye; R krążek 0 (wzorzec) / reference cap. D oś błędów w rozpoznawaniu barw typowa dla deuteranopii / color confusion line (deutan). P oś błędów w rozpoznawaniu barw typowa dla protanopii / color confusion line (protan). T oś błędów w rozpoznawaniu barw typowa dla tritanopii (dyschromatopsji typu III) / color confusion line (tritan). 3 4 5 OD Ryc. 1. Przykładowy wykres 1 testu Lanthony D-15d 6 charakterystyczny dla grupy badanej. RZmiany graniczne odpowiadają początkowym zmianom o typie dyschromatopsji typu III. 7 Fig. 1. An example of a charakteristic result of the T Lanthony D-15d test in the exposed group. Qualitative 3 4 changes, 5 which are OD borderline corresponding 1 to the early stage 6 of developing dyschromatopsia type R III. 15 9 7 13 10 T D 1 11 P Wyniki jakościowe testu Lanthony D-15d 15 w grupie porównawczej 9 W grupie porównawczej wynik 13 prawidłowy 10 mieli wszyscy badani, choć bezbłędnie P D 11 1 test rozwiązało 1 osób (66,7%), a dopuszczalne błędy mieszczące się w zakresie normy miało 9 osób (ryc. ). OD R 1 15 9 13 10 D 11 P 1 Objaśnienia skrótów jak w rycinie 1 / Abbreviations as in Figure 1. 3 4 5 3 4 5 Ryc.. Przykładowy wykres testu Lanthony D-15d w grupie porównawczej. Wynik prawidłowy, dopuszczalny błąd polega na przestawieniu kolejności sąsiadujących krążków. Fig.. An example of a characteristic result on the Lanthony D-15d test in the control group. The result is normal, the mistake is acceptable when a patient changes the sequence of adjacent caps. 6 6 7 7 T T

30 M. Jędrejko, A. Skoczyńska Nr 3 Ocena ilościowa wyników testu Lanthony D-15d w grupie badanej i grupie porównawczej Na podstawie wyników testu Lanthony D-15d, korzystając z oprogramowania komputerowego, policzono CCI dla każdego oka osobno oraz CCI średnie. Wartości średnie, odchylenia standardowe, wartości minimalne i maksymalne oraz wskaźnik zmienności podano w tabeli 1. Dla oka prawego w grupie badanej CCI było istotnie wyższe niż CCI dla oka prawego w grupie porównawczej, podobna zależność dotyczyła CCI średniego (ryc. 3 i 4). Nie wykazano natomiast istotnej różnicy w CCI dla oka lewego w grupie badanej i grupie porównawczej. Tabela 1. CCI oka prawego, CCI oka lewego, CCI średnie w grupie badanej i w grupie porównawczej Table 1. The CCI in the right eye, the CCI in the left eye, the mean CCI in the exposed group versus the control group Color confusion index (CCI) badana exposed Grupa Group porównawcza control Poziom istotności Significance level p Oko prawe / The right eye [ ] średnia / mean value 1,159 1,066 0,010 odchylenie standardowe / standard deviation 0,115 0,13 mediana / median 1,39 0 minimum / minimum value 0 0 maksimum / maximum value 1,39 1,395 wskaźnik zmienności / variability index [%] 9,900 11,500 Oko lewe / The left eye [ ] średnia / mean value 1,09 1,044 0,10 odchylenie standardowe / standard deviation 0,04 0,077 mediana / median 0 0 minimum / minimum value 0 0 maksimum / maximum value 1,0 1,79 wskaźnik zmienności / variability index [%] 4,100 7,400 Średnie / Mean średnia / mean value 1,094 1,055 0,001 odchylenie standardowe / standard deviation 0,036 0,09 mediana / median 1,10 0 minimum / minimum value 1,044 0 maksimum / maximum value 1,10 1,7 wskaźnik zmienności / variability index [%] 3,300,700

Nr 3 Zaburzenia widzenia barwnego 31 CCI oko prawe / CCI in CCI oko the oko prawe right prawe eye / CCI / CCI in the in right the right eye eye 1,45 1,45 1,40 1,35 1,40 1,35 1,30 1,30 1,45 1,15 1,40 1,10 1,15 1,35 1,05 1,10 1,30 1,05 0,95 B K 0,95 1,15 Mediana / Median 5 75% B Min. Maks. / Min Max K 1,10 Mediana / Median 5 75% Min. Maks. / Min Max Test U Manna-Whitneya 1,05 / Test U Mann-Whitney: Z =,56; p = 0,010. Ryc. 3. 0,95 CCI oka prawego w grupie badanej (B) i grupie porównawczej (K). B K Fig. 3. The CCI Mediana in / Median the right 5 75% eye in the exposed Min. Maks. / Min Max group (B) versus the control group (K). Liczba nieprawidłowych wyników testu (CCI > 1) dla oka prawego w grupie badanej istotnie przewyższała liczbę nieprawidłowych wyników w grupie porównawczej, czego nie stwierdzono dla oka lewego (ryc. 6 i 7). Obserwacje / Observations [n] 0 1 16 1 10 6 4 1,30 1,30 1,15 1,30 1,15 1,10 1,10 1,05 1,05 1,15 0,95 B K 0,95 1,10 Mediana / Median 5 75% B Min. Maks. / Min Max K Mediana / Median 5 75% Min. Maks. / Min Max Test U Manna-Whitneya 1,05 / Test U Mann-Whitney: Z = 3,03; p = 0,001. CCI średnie / Mean CCI CCI CCI średnie średnie / Mean / Mean CCI CCI Ryc. 4. CCI średnie w grupie badanej (B) i grupie porównawczej (K). Fig. 4. 0,95 The mean CCI in the exposed group (B) versus the control group (K). B K W 1,30grupie badanej zaobserwowano istotną statystycznie 1,30 różnicę w CCI dla oka prawego oraz CCI dla oka lewego (ryc. 5). CCI średnie / Mean CCI CCI CCI średnie średnie / Mean / Mean CCI CCI 1,15 1,30 1,15 1,10 1,10 1,05 1,05 1,15 1,10 1,05 Mediana / Median 5 75% Min. Maks. / Min Max CCI oka prawego / CCI oka lewego / CCI / right oka eye prawego CCI / CCI / left oka eye lewego CCI / Średnia / Mean / right Błąd eye stand. CCI / Standard error / left eye ±1,96 CCI błąd stand. / standard error Średnia / Mean Błąd stand. / Standard error ±1,96 błąd stand. / standard error CCI oka prawego / / right eye CCI CCI oka lewego / / left eye CCI Test T dla prób zależnych / T-test for dependent samples: T = 4,300; p = 0,000. Średnia / Mean Błąd stand. / Standard error ±1,96 błąd stand. / standard error Ryc. 5. Grupa badana: CCI oka prawego i CCI oka lewego (p < 0,01). Fig. 5. The CCI in the right eye versus the CCI in the left eye in the exposed group (p < 0.01). CCI oka prawego / Right eye CCI prawidłowy / / correct nieprawidłowy / / incorrect Grupa B / / Group B Grupa K / / Group K x V = 1 = 6,3; p = 0,009. Ryc. 6. Liczba osób z nieprawidłowym wynikiem CCI dla oka prawego w grupie badanej w stosunku do grupy porównawczej. Fig. 6. The number of persons with abnormal results of CCI in the right eye in the exposed group versus the control group. Obserwacje / Observations [n] 0 1 16 1 10 6 4 CCI oka lewego / Left eye CCI prawidłowy / / correct nieprawidłowy / / incorrect Grupa B / / Group B Grupa K / / Group K x V = 1 = 0,04; p = 0,4. Ryc. 7. Liczba osób z nieprawidłowym wynikiem CCI dla oka lewego w grupie badanej w stosunku do grupy porównawczej. Fig. 7. The number of persons with abnormal results of CCI in the left eye in the exposed group versus the control group. Ocena ilościowa wyników testu Lanthony D-15d w grupie badanej podzielonej według kryterium stężenia rtęci w moczu oraz kryterium stażu pracy Nie wykazano istotnych różnic w CCI w grupie badanej podzielonej według kryterium stężenia rtęci w moczu (tab. ) oraz w grupie badanej podzielonej według kryterium stażu pracy (tab. 3).

3 M. Jędrejko, A. Skoczyńska Nr 3 Tabela. CCI oka prawego, CCI oka lewego, CCI średnie w grupie badanej podzielonej według kryterium stężenia rtęci w moczu Table. The CCI in the right eye, the CCI in the left eye, the mean CCI in the exposed group divided into two subgroups according to the criterion of mercury concentration in urine Color confusion index (CCI) Oko prawe / The right eye [ ] Stężenie rtęci w moczu [µg/g kreatyniny] Mercury concentration in urine [µg/g creatinine] Hg-U > 50 (N = 1) Hg-U < 50 (N = 6) razem total Poziom istotności Significance level p średnia / mean value 1,171 1,10 1,159 0,431 odchylenie standardowe / standard deviation 0,111 0,131 0,115 mediana / median 1,39 1,10 1,39 minimum / minimum value 0 0 0 maksimum / maximum value 1,39 1,39 1,39 wskaźnik zmienności / variability index [%] 9,500 11,700 9,900 Oko lewe / The left eye [ ] średnia / mean value 1,05 1,044 1,09 0,431 odchylenie standardowe / standard deviation 0,041 0,04 0,04 mediana / median 0 1,044 0 minimum / minimum value 0 0 0 maksimum / maximum value 1,0 1,0 1,0 wskaźnik zmienności / variability index [%] 4,000 4,600 4,100 Średnie / Mean [ ] średnia / mean value 1,097 1,0 1,094 0,44 odchylenie standardowe / standard deviation 0,035 0,04 0,036 mediana / median 1,10 1,0 1,1 minimum / minimum value 1,044 1,044 1,044 maksimum / maximum value 1,10 1,10 1,10 wskaźnik zmienności / variability index [%] 3,00 3,00 3,300 Tabela 3. CCI oka prawego, CCI oka lewego, CCI średnie w grupie badanej podzielonej według kryterium stażu pracy Table 3. The CCI in the right eye, the CCI in the left eye, the mean CCI in the exposed group divided into two subgroups according to the criterion of exposure duration Color confusion index (CCI) Oko prawe / The right eye [ ] I < 16 (N = 11) Staż pracy w narażeniu [w latach] Duration of exposure [years] II > 16 (N = 16) razem total Poziom istotności Significance level p średnia / mean value 1,130 1,179 1,159 0,374 odchylenie standardowe / standard deviation 0,15 0,107 0,115 mediana / median 1,39 1,39 1,39

Nr 3 Zaburzenia widzenia barwnego 33 Tabela 3. CCI oka prawego, CCI oka lewego, CCI średnie w grupie badanej podzielonej według kryterium stażu pracy cd. Table 3. The CCI in the right eye, the CCI in the left eye, the mean CCI in the exposed group divided into two subgroups according to the criterion of exposure duration cont. Color confusion index (CCI) I < 16 (N = 11) Staż pracy w narażeniu [w latach] Duration of exposure [years] II > 16 (N = 16) razem total Poziom istotności Significance level p minimum / minimum value 0 0 0 maksimum / maximum value 1,39 1,39 1,39 wskaźnik zmienności / variability index [%] 10 9,100 9,900 Oko lewe / The left eye [ ] średnia / mean value 1,040 1,0 1,09 0,374 odchylenie standardowe / standard deviation 0,046 0,039 0,04 mediana / median 0 0 0 minimum / minimum value 0 0 0 maksimum / maximum value 1,0 1,0 1,0 wskaźnik zmienności / variability index [%] 4,100 3,900 4,100 Średnie / Mean [ ] średnia / mean value 1,05 1,099 1,094 0,459 odchylenie standardowe / standard deviation 0,040 0,034 0,036 mediana / median 1,10 1,10 1,10 minimum / minimum value 1,044 1,044 1,044 maksimum / maximum value 1,10 1,10 1,10 wskaźnik zmienności / variability index [%] 3,300 3,100 3,300 Nie wykazano również korelacji między CCI a stężeniem rtęci wydalanej z moczem ani korelacji między CCI a długością stażu pracy w narażeniu. OMÓWIENIE Zaburzenia w narządzie wzroku, które są stwierdzane u pracowników narażonych na pary rtęci metalicznej, najczęściej odpowiadają upośledzeniu rozróżniania kolorów w zakresie barwy niebieskiej i żółtej (III typ dyschromatopsji), ale mogą być również niesklasyfikowane, inaczej anarchiczne (10,11). Najczęściej używanym narzędziem do badania nabytych dyschromatopsji jest test Lanthony D-15d (1,15,16). Jest to stosunkowo łatwy w obsłudze, tani w eksploatacji i nieczasochłonny test, polegający na ustawieniu w odpowiedniej kolejności 15 barwnych krążków reprezentujących odpowiednio dobrane kolory z atlasu Munsella. Prawidłowo ułożone krążki powinny znaleźć się w porządku postępującym, od 0 do 15, zaczynając od koloru wzorca, co stanowi przejście od barwy niebieskiej do fioletowej. Wynik testu jest następnie zapisywany w postaci graficznej, gdzie poszczególnym wykresom można przyporządkować odpowiednie typy zaburzeń widzenia barwnego. Test Lanthony D-15d od około 30 lat jest stosowany w Europie do oceny zaburzeń w rozróżnianiu kolorów spowodowanych działaniem różnych neurotoksyn, w tym rozpuszczalników organicznych (np. styrenu, toluenu) czy metali ciężkich (np. rtęci, manganu). W dostępnym piśmiennictwie nie ma jednak danych potwierdzających jego stosowanie w tym celu w Polsce.

34 M. Jędrejko, A. Skoczyńska Nr 3 Niniejsze badanie przeprowadzono w warunkach standardowych. Wbrew oczekiwaniom, po jakościowym i ilościowym opracowaniu wyników, u żadnego z pracowników nie stwierdzono dyschromatopsji typu III typowej dla skutków działania par rtęci. U 1 osób (66,7%) wykryte zmiany jakościowe miały jednak charakter zmian granicznych odpowiadających początkowemu stadium tego zaburzenia, a pozostałe osoby miały wynik testu prawidłowy, mieszczący się w granicach dopuszczalnych błędów. Charakterystyczną cechą opisywaną przez innych autorów jest asymetria zmian wykrywanych w obu oczach (10,11,17 19). W niniejszej pracy uzyskano znamiennie wyższe wartość CCI dla oka prawego w grupie narażonych na pary rtęci w stosunku do grupy porównawczej (p = 0,01), przy braku istotnej różnicy w CCI dla oka lewego. W grupie badanej CCI prawego oka było istotnie wyższe niż CCI lewego oka (p = 0,0005). Nie stwierdzono występowania korelacji między CCI a poziomem rtęci w moczu ani między CCI a czasem ekspozycji na rtęć, co stwierdzili także w swoich pracach Cavalleri, Urban oraz Feitos-Santana (11,1,19). Wartości średnie CCI uzyskane w niniejszej pracy są znacznie niższe od wartości obserwowanych przez cytowanych autorów. Oznacza to, że liczba błędów popełnianych w teście przez badanych pracowników była mniejsza niż liczba błędów stwierdzonych w cytowanych pracach. Przeczy to również tezie postawionej przez Urbana o istnieniu określonego progu wykrywalności zaburzeń w rozróżnianiu barw u narażonych na pary rtęci (17). Wartość tego progu mierzona poziomem rtęci wydalonej w moczu (Hg-U) miałaby się mieścić między 10 a 0 µg Hg/g kreatyniny. W niniejszej pracy średnie Hg-U w grupie badanej wynosiło 117,4 µg Hg/g kreatyniny, a wykryte zmiany jakościowe miały charakter zmian granicznych, odpowiadających dopiero rozwijającym się zaburzeniom w rozróżnianiu barw. Wskazuje to, że progowe stężenie Hg-U, przy którym można wykryć zaburzenia w rozróżnianiu barw, może być wyższe niż 0 µg Hg/g kreatyniny. Nie potwierdzono również spostrzeżeń Cavalleri, że dla Hg-U powyżej 50 µg Hg/g kreatyniny nabyte zaburzenia w rozróżnianiu barw są zależne od stężenia rtęci w moczu (11). Otrzymane wyniki testu potwierdziły jednak, że jest on czułym narzędziem do wykrywania wczesnych zmian toksycznych w narządzie wzroku u osób narażonych na pary rtęci. WNIOSKI 1. Test Lanthony D-15d może służyć do wykrywania subklinicznych zmian wywołanych działaniem par rtęci na narząd wzroku.. Obserwowane zaburzenia rozróżniania barw u pracowników narażonych na pary rtęci odpowiadają wczesnemu stadium rozwijającej się dyschromatopsji typu III i mają charakter zmian jednoocznych. 3. Wystąpienie mniejszych niż oczekiwane, zmian ilościowych i jakościowych w narządzie wzroku przy stosunkowo dużym średnim stężeniu rtęci w moczu (117,4 µg Hg/g kreatyniny) może oznaczać, że przyjęty obecnie dopuszczalny próg stężenia rtęci w moczu (DSB) wynoszący 35 μg Hg/g kreatyniny jest bezpieczny dla narządu wzroku. PIŚMIENNICTWO 1. Strategia Wspólnoty w zakresie rtęci. DzUrz UE z 006 r. P6_TA(006)007. World Health Organization: Exposure to mercury: a major public health concern. Preventing disease through healthy environments. WHO, Geneva 007 3. Pirrone N.: Mercury research in Europe: towards the preparation of the EU air quality directive. Atmos. Environ. 001;35:979 96 4. Hlawiczka S., Fudala J.: Distribution of Cd, Pb and Hg emissions among sectors of economy in Poland and the emission assessment for the years 1990 000. W: Environmental Engineering Studies, Polish Research on the way to the EU. Kluwer Academic, Plenum Publishers, New York 003, ss. 1 11 5. Rogalski L., Warmiński K.: Emisja rtęci do atmosfery w krajach Unii Europejskiej w odniesieniu do parametrów demograficznych, obszarowych i gospodarczych. Ochr. Pow. Probl. Odp. 007;3 4:77 5 6. World Health Organization: Mercury. Air Quality Guidelines. Chapter 6.9. WHO Regional Office for Europe, Copenhagen 000 7. Agency for Toxic Substances and Disease Registry (ATSDR): Toxicological profile for mercury (update). US Department of Health and Human Services, Public Health Service, ATSDR, Atlanta, GA, 1999. World Health Organization: Elemental mercury and inorganic mercury compounds: human health aspects. Concise International Chemical Assessment. Document 50. WHO, Geneva 003

Nr 3 Zaburzenia widzenia barwnego 35 9. Clarkson T.W., Magos L.: Overview of the clinical toxicity of mercury. Ann. Clin. Biochem. 006;43(4):57 6 10. Cavalleri A., Belotti L., Gobba F., Luzzana G., Rosa P., Seghizzi P.: Colour vision loss in workers exposed to elemental mercury vapour. Toxicol. Lett. 1995;77(1 3):351 356 11. Cavalleri A., Gobba F.: Reversible color vision loss in occupational exposure to metallic mercury. Environ. Res. 199;77():173 177 1. Gobba F.: Color vision: a sensitive indicator of exposure to neurotoxins. Neurotoxicology 000;1(5):57 6 13. Bowman K.J.: A method for quantitative scoring of the Farnsworth panel D-15. Acta Ophtalmol. 19;60(6): 907 916. Magos L.: Selective atomic absorbtion determination of inorganic mercury and methylmercury in undigested biological samples. Analyst 1971;96(9):47 53 15. Geller A.M., Hudnell H.K.: Critical issues in the use and analysis of the Lanthony Desaturate Color Vision test. Neurotoxicol. Teratol. 1997;19(6):455 465 16. Lanthony P.: The desaturated panel D-15. Doc. Ophthalmol. 197;46(1):15 19 17. Urban P., Gobba F., Nerudová J., Lukás E., Cábelková Z., Cikrt M.: Color discrimination impairment in workers exposed to mercury vapor. Neurotoxicology 003;4(4 5):711 716 1. Feitosa-Santana C., Barboni M.T., Oiwa N.N., Paramei G.V., Simões A.L., Da Costa M.F. i wsp.: Irreversible color vision losses in patients with chronic mercury vapor intoxication. Vis. Neurosci. 00;5(3):47 491 19. Feitosa-Santana C., Costa M.F., Lago M., Ventura D.F.: Long-term loss of color vision after exposure to mercury vapor. Braz. J. Med. Biol. Res. 007;40(3):409 4