Marcin Kobylas Zakład Studiów nad Przestępczością Zorganizowaną i Terroryzmem Instytut Badań nad Przestępczością Kryminalną i Terroryzmem Wydział Bezpieczeństwa Wewnętrznego Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie Streszczenie: Analiza kryminalna w Polsce. Ewolucja w kierunku GIS Analiza kryminalna jest metodą pracy służb specjalnych, która w obecnej fazie jej rozwoju na stałe zadomowiła się w realiach szeroko rozumianego procesu zwalczania zagrożeń przestępczością zorganizowaną itp. Stanowi niejednokrotnie istotny element wspomagający działania służb, pełniąc przede wszystkim rolę usługodawczą. W połowie lat dziewięćdziesiątych pod egidą Międzynarodowej Organizacji Policji Kryminalnej, Interpol, rozpoczęto prace nad opracowaniem jednolitego programu jej zastosowania. Należy podkreślić, że analiza kryminalna jest obecnie jednym ze skuteczniejszych narzędzi stosowanych w pracy policji oraz służb specjalnych Narzędzia geoinformacyjne takie jak ArcGIS firmy Esri umożliwiają przeniesienie danych o działalności przestępczej do środowiska geoprzestrzennego. System bezpieczeństwa w państwie oparty jest na działaniach podejmowanych przez szereg podmiotów, których uprawnienia i obowiązki wkraczają w poszczególne obszary życia społecznego, często zazębiając się lub wzajemnie przenikając kompetencyjnie. Niezależnie od tego każdy podmiot realizując swoje działania dokonuje setek analiz, których procesy oraz formy finalne oparta są na powszechnie lub instytucjonalnie przyjętych schematach. W Policji, jako instytucji odpowiedzialnej za zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, również proces decyzyjny poprzedzony jest analizami i wnioskami z nich płynącymi. Różnorodne, a przede wszystkim szerokie spektrum działań tej formacji wynikające ze specyfiki służby kryminalnej bądź prewencyjnej, czy nawet logistycznej, determinuje cel i zakres określonych analiz oraz dobór osób je sporządzających. Przykładem mogą tu być komórki analizy kryminalnej, które zarówno jak to wynika z nazwy, ale i z zakresu obowiązków, zobligowane są do dokonywania analiz kryminalnych, stanowiących uznane narzędzie do walki z przestępczością.
Analiza kryminalna jest metodą pracy służb specjalnych, która w obecnej fazie jej rozwoju na stałe zadomowiła się w realiach szeroko rozumianego procesu zwalczania zagrożeń terrorystycznych itp. Stanowi niejednokrotnie istotny element wspomagający działania służb, pełniąc przede wszystkim rolę usługodawczą (M. Hausman, M. Kobylas, 2004). W połowie lat 90. pod egidą Międzynarodowej Organizacji Policji Kryminalnej Interpol rozpoczęto prace nad opracowaniem jednolitego programu jej zastosowania. Przyjęta strategia wdrażania analizy kryminalnej polegała do niedawna głównie na propagowaniu wśród państw członkowskich wiedzy o metodologii analizy kryminalnej. W chwili obecnejw zunifikowanej formie programy stosowania analizy kryminalnej zostały wdrożone przez większość krajów członkowskich Interpolu. Polska od samego początku aktywnie uczestniczyław tych pracach, przyjmując program wdrożenia analizy kryminalnew jednostkach policji. Objął on nie tylko wyposażenie polskiej Policji w komputerowe oprogramowanie analityczne i sprzęt, ale również ujęto w nim harmonogram naboru i szkolenia personelu analitycznego, rekrutującego się spośród funkcjonariuszy Policji. (M. Kobylas, 2006) Wzorując się początkowo na doświadczeniach amerykańskich, a następnie krajów Unii Europejskiej, w 2000 r. Polska przyjęła standardy dotyczące wymiany informacji oraz sposobów jej wykorzystania. Jednym z elementów zarządzania informacją jest analiza kryminalna oparta na ustalonych międzynarodowych zasadach, która stała się narzędziem Policji do komunikacji oraz walki z przestępczością. Pierwszych polskich analityków kryminalnych przeszkolili eksperci z Wielkiej Brytanii i Holandii. Następstwem tych szkoleń było utworzenie w 2001 r. dla potrzeb Policji Centralnego Ośrodka Szkolenia Analityków Kryminalnych w Wyższej Szkole Policji w Szczytnie. W początkowym okresie funkcjonował Nieetatowy Zespół ds. Szkolenia Analityków Kryminalnych w ramach Instytutu Służby Kryminalnej, a następnie Zakładu Służby Kryminalnej. Istnienie grupy przedmiotowej ds. analizy kryminalnej sformalizowano 1 grudnia 2004 r. i funkcjonuje ona do dzisiaj w ramach Zakładu Studiów nad Przestępczością Zorganizowaną i Terroryzmem, Instytutu Badań nad Przestępczością Kryminalną i Terroryzmem, w Wydziale Bezpieczeństwa
Wewnętrznego Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie. Grupa przedmiotowa składa się z czterech analityków, którzy w ramach czterotygodniowego kursu doskonalenia zawodowego, prowadzonego według standardów unijnych szkolą analityków kryminalnych dla Centralnego Biura Śledczego oraz komend wojewódzkich Policji, Straży Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Biura Ochrony Rządu, Służb Kontrwywiadu Wojskowego, prokuratury oraz urzędów Kontroli Skarbowej. Od 2013 r. swoich funkcjonariuszy będzie szkoliła również Służba Celna. Należy zaakcentować, że analiza kryminalna jest obecnie jednym z bardziej skutecznych narzędzi stosowanych w pracy Policji oraz służb specjalnych. Ma to swoje odniesienie zarówno do pracy dochodzeniowo-śledczej, jak i operacyjnej. W analizie kryminalnej stosowane są ujednolicone techniki stawiania hipotez, rekonstrukcji przebiegu poszczególnych przestępstw kryminalnych, identyfikacji wielu innych przestępstw wykazujących związek z przestępstwami zasadniczymi, określania struktury siatek przestępczych oraz analizy zakresu i sposobu prowadzenia działalności przestępczej (Praca Zbiorowa, 1999). W 1992 r. państwa członkowskie Interpolu przyjęły ujednoliconą definicję analizy kryminalnej, która nadal obowiązuje i brzmi następująco: Analiza jest to ustalenie i domniemanie związków pomiędzy danymi o działalności przestępczej a innymi, potencjalnie z nimi powiązanymi, w celu ich wykorzystania przez organy ścigania i sądownictwo (Praca Zbiorowa, 1999). Analiza, ocena i interpretacja informacji jest procesem przetwarzania informacji opartym na logicznym i kreatywnym sposobie myślenia, którego celem jest uzyskanie ustaleń (podstaw do wszczęcia dochodzeń, śledztw lub spraw operacyjnych) umożliwiających dalsze działania. Praca służb oparta jest w swej istocie w głównej mierze na realizacji procesów przetwarzania informacji. (W. Ignaczak, 2005) Przydatność analizy kryminalnej w procesie wykrywczym została potwierdzona w sprawach wielowątkowych oraz obejmujących duży zasięg terytorialny, w których występuje skomplikowana i rozbudowana struktura powiązań przestępczych i gdzie istnieje duża liczba informacji utrudniających śledzenie i kojarzenie faktów. W zależności od celów prowadzenia analizy kryminalnej dzielimy ją na analizę operacyjną oraz analizę strategiczną.
Podstawowym celem analizy kryminalnej jest wyprowadzenie wniosku, przedstawienie odpowiednich zaleceń pozwalających ukierunkować czynności w danej sprawie, jak też dokonanie prezentacji wykonanej analizy (raport pisemny, bezpośrednia relacja). Finalny efekt jest poprzedzony żmudnymi etapami prac analitycznych, w trakcie których wykorzystywane są metody analityczne indywidualnie dobierane w zależności od charakteru zgromadzonych materiałów w konkretnej sprawie. Techniki analityczne, których szczegółowy opis wymagałby prezentacji w odrębnym materiale, pozwalają zarówno na gromadzenie, przetwarzanie, jak i interpretację informacji i ich wizualizację. Stosowane techniki oraz metody ich wizualizacji włącznie z oprogramowaniem stricte analitycznym Analyst s Notebook są uniwersalne i jednolite zarówno w kraju (Policja, Straż Graniczna, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralne Biuro Antykorupcyjne i inne służby), jak i za granicą, w państwach Unii Europejskiej. Jest to niezwykle istotny element w kontekście konieczności wymiany informacji i nawiązywania współpracy w obszarze samej Policji, jak i przede wszystkim pomiędzy innymi organami ścigania, a także we współpracy międzynarodowej. Najważniejszym elementem w pracy analityka kryminalnego jest wizualizacja wyników (np. w formie wykresów, tabel, wykazów itp.). Wizualizacja wyników nie jest jednak celem samym w sobie, lecz narzędziem wspomagającym analizy. Kompetentnie wykonany wykres analityczny przedstawia wiele informacji zawartych w licznych kartach akt sprawy i ukrytych w wielu tomach. Wykres wnosi niejednokrotnie nowe spojrzenie na sprawę oraz ułatwia zrozumienie wielu zawiłych kwestii, których interpretacja jest utrudniona w przypadku stosowania tradycyjnych metod np. odczytywania materiału. Jak już wspomniano, podstawowym narzędziem wykorzystywanym przez analityków kryminalnych jest oprogramowanie Analyst s Notebook, które pozwala na tworzenie pełnej gamy wykresów. Program ten zawiera rozbudowane opcje analityczne, których nie można zastosować bez użycia wspomnianego oprogramowania Wykresy powiązań odzwierciedlają szereg informacji dotyczących związków dających się wyodrębnić w materiałach, ukazując zarówno liczbę, jak i charakter powiązań pomiędzy osobami i organizacjami (towarzyski, rodzinny, przestępczy
związany z jakimś wydarzeniem itp.). Głównym celem tego typu wykresów jest przedstawienie struktury, hierarchii i roli poszczególnych podmiotów. W znacznym stopniu ułatwia to zrozumienie poszczególnych zależności i daje możliwość wytypowania dodatkowych elementów i wersji, które nie wynikają w sposób jednoznaczny ze zgromadzonych materiałów sprawy. Wykresy przepływów stanowią niezwykle przydatne narzędzie do wizualizacji danych uzyskanych z różnych źródeł (wielokrotnie liczących tysiące rekordów, np. połączenia telefoniczne, transakcje bankowe, ruchy w sieci Internet), a następnie ich przetwarzania do postaci interesującej zleceniodawcę. Przykładem mogą być operacje finansowe. Tworząc ich wykres z wykorzystaniem osi czasu wskazujemy, w jakim momencie nastąpiły poszczególne transakcje, jaka była ich kolejność, jak też ewentualne zależności dające się wyróżnić z upływem czasu. Istnieje możliwość wyszukiwania określonych sum pieniężnych lub połączeń telefonicznych we wskazanym czasie (przedziałach czasowych) według określonych kryteriów. W podobny sposób można przedstawić inne zdarzenia (np. napady przy użyciu broni, itp.) zaistniałe w prowadzonej sprawie, zgodnie z oczekiwaniami zleceniodawcy. Każdy funkcjonariusz zaangażowany w sprawę dokonuje autorskiej analizy materiałów, wyciąga wnioski, wpływa na proces decyzyjny i plan czynności, ale analityk, który jest odpowiednio przeszkolony i wyposażony w aplikacje analityczne może zapewnić wysoką jakość analizy danych bez względu na stopień ich złożoności. Pełne zrozumienie wyników prac analityka wraz z ich akceptacją (przekonanie odbiorcy o słuszności przedstawionych wniosków i propozycji dalszych działań), daje szansę na realizację nakreślonych zaleceń. Dlatego też istotne jest wzbogacanie przekazu o wymiar przestrzenny jako element mocno oddziaływujący na wyobraźnię i odwzorowujący poszczególne informacje jakościowe w odniesieniu przestrzennym. Każda analiza, czy to sytuacyjna, dotycząca konkretnego zdarzenia czy też obejmująca szersze spektrum zainteresowania (np. wielość zdarzeń, dłuższy przedział czasu, zróżnicowany teren) jest różnie realizowana, z wykorzystaniem różnych instrumentów. W przypadkach, gdy analizowane dane będą swoim zasięgiem (zakresem) obejmować duży teren, możliwe będzie ukazanie
elementów przestrzeni, na przykład trasy przejazdu sprawcy, czy miejsca jego pobytu. Są to elementy bardzo ważne również w kontekście materiału dowodowego (powiązanie miejsca dokonania przestępstwa z osobą sprawcy) lub planowania dalszych działań organów ścigania, jak chociażby taktyki zatrzymania takiej osoby (np. wybór najdogodniejszego miejsca). Niezwykle istotnym i skutecznym narzędziem jest wykorzystanie mapy, zarówno dla celów wizualizacji, jak i dla sprawnego podejmowania decyzji w kolejnych etapach sprawy. W poszczególnych komórkach organizacyjnych Policji są używane różne narzędzia do tworzenia map, które znajdują zastosowanie w następujących obszarach: planowanie działań, planowanie i dyslokacja służby, określanie geografii przestępczości, zarządzanie kryzysowe, monitoring zdarzeń bieżących i ich wizualizacja, np. zdarzenia w ruchu drogowym, analiza kryminalna, oględziny miejsca zdarzenia, identyfikacja zagrożeń naturalnych i cywilizacyjnych, prewencja kryminalna, inne. Jak wynika z powyższych punktów istnieje wiele zastosowań mapy w pracy Policji, co jest oczywiste, gdyż aspekt geoprzestrzenny pojawia się w przypadku większości działań. Przypadki wykorzystania map można odnaleźć zarówno na poziomie operacyjnym (taktycznym, z punktu widzenia konkretnej sprawy, konkretnego zagrożenia, kiedy stawiamy ściśle sprecyzowane cele), jak i strategicznym (kiedy badamy dane zjawisko). Taki instrument jest z pewnością pomocny podczas zbierania wielu informacji w bazie danych i przestrzennego ich zobrazowania. Daje to możliwość opracowania pewnych algorytmów, wizualizację informacji na mapie oraz wskazania wytycznych co do wdrożenia ich w konkretnym czasie lub kiedy zajdą ku temu odpowiednie przesłanki. Wykorzystanie mapy może być także pomocne w koordynacji działań
na poziomie różnych służb, współpracy oraz zastosowanych sił i środków w danym miejscu. Policja zbiera i gromadzi informacje, obserwuje i reaguje na zagrożenia. Wraz z powtarzalnością danego zagrożenia w określonym miejscu i czasie możliwe jest wdrożenie odpowiednich procedur (na podstawie wyników prowadzonych analiz). Najprostszym zabiegiem zapewnianiającym poczucie bezpieczeństwa obywateli jest widoczność policjanta. Oczywiście niemożliwe jest umiejscowienie funkcjonariuszy wszędzie, dlatego też należy korzystać z innych narzędzi, jak chociażby ułatwiających zarządzanie przestrzenią, co pozwala na umiejscowienie zagrożenia, wizualizację, przekazanie komunikatu oraz szybką reakcję. Dobre rozpoznanie miejsc, które są potencjalnie zagrożone przestępczością lub gdy ona już tam występuje, daje nam pozycję wyjściową do dalszych działań. Mając zbiór danych geokodowanych, możemy je wiązać tematycznie i wiązać przestrzennie. Tworząc tzw. mapę zagrożeń należy brać również pod uwagę kolejny czynnik, jakim jest czas. Mając zebrane dane i analizując je powinniśmy brać pod uwagę jego upływ (istotność przedziału dobowego, tygodniowego, rocznego itp.). Obserwując, jak pewne zdarzenia zmieniają się w czasie i jakie czynniki mogą być ich determinantami, możemy prognozować i z odpowiednim wyprzedzeniem reagować, bądź nawet kreować pożądaną rzeczywistość. Dzięki wizualizacji na mapie występowania określonego rodzaju zagrożeń w ustalonym okresie, można podejmować decyzje, zarówno w aspekcie działań bieżących, jak i długofalowych. Przykładem tu może być występowanie zdarzeń drogowych na terenie miejskim lub pozamiejskim. Umieszczanie punktowo zdarzeń na mapie pomaga określić miejsca szczególnie newralgiczne i pozwala na podjęcie decyzji, np. o umieszczeniu znaków ograniczających prędkość, monitoringu lub też zwiększenia liczby patroli zmotoryzowanych czy wnioskowania i opiniowania o przebudowanie skrzyżowania, trasy, sprofilowania jezdni. Jest jednym ze sposobów obrazowania stopnia zagęszczenia i eskalacji określonych zdarzeń w danym czasie. Skuteczne jest także wskazywanie na mapie rejonów zagrożenia w postaci obszarów np. kołowych podzielonych na kilka stref.
Podsumowując, w artykule zostały zaprezentowane podstawowe informacje stosowanych narzędziach analitycznych w Policji, a zwłaszcza ich funkcjonalności, w kontekście prowadzonych analiz kryminalnych. Poruszono szereg podstawowych zagadnień związanych z analizą kryminalną i jej genezą na polskim gruncie, uwypuklone też zostały elementy ściśle z nią związane, takie jak rola informacji, sposoby wizualizacji, a przede wszystkim możliwości kreatywnego przedstawienia danych i wyników analiz. Odrębną, choć ściśle powiązaną rolę w analizach policyjnych odgrywa poruszony w niniejszych rozważaniach tzw. czynnik geograficzny. Aspekt jego szerszego wykorzystania jest obecnie wyzwaniem zarówno w kontekście odpowiedniego wyposażenia Policji w narzędzia GIS (np. ArcGIS firmy Esri), jak i metodologii prowadzonych analiz. Niezaprzeczalnie, istnieje wiele obszarów, w których zarówno samo odniesienie geolokalizacyjne w konfrontacji z danymi jakościowymi, jest zestawiane i analizowane, ponieważ będąc przedmiotem prac wykrywczych czy prewencyjnych, odgrywają istotną rolę w pomyślnej finalizacji tych działań. Literatura: Analiza kryminalna (uaktualniona wersja 2.0.), Legionowo 1999, s. 9. M. Hausman, M. Kobylas, Problemy funkcjonowania analizy kryminalnej w Polsce w kontekście aktualnych rozwiązań i doświadczeń. Sprawozdanie z III Sympozjum Analityków Kryminalnych (Szczytno, 8-10 listopada 2004r.), Policja 4/2004, s. 77. W. Ignaczak, Wybrane zagadnienia analizy kryminalnej, Szczytno, 2005, s. 49. M. Kobylas, Analiza Kryminalna, [w:] Iure et facto, pod red. J. Wójcikiewicza, Kraków 2006, s. 381.
Wykres przepływu środków finansowych pomiędzy rachunkami Źródło: opracowanie własne Wykres przepływu środków finansowych pomiędzy rachunkami w ujęciu czasowym Źródło: opracowanie własne
Wykres z osią czasu łączący zdarzenia, powiązania i przepływy Źródło: opracowanie własne Przykładowy wykres powiązań pomiędzy osobami a podmiotami Źródło: opracowanie własne
Tel. 501063133 Mail: m.kobylas@wspol.edu.pl