PRAWO PRASOWE 2. WYDANIE

PRAWO PRASOWE 2. WYDANIE Izabela Dobosz Warszawa 2011

Spis treści Wykaz skrótów...9 Akty prawne...9 Czasopisma i Publikatory...10 Inne...10 Od autorki...13 Rozdział pierwszy Historia ustawodawstwa prasowego...15 1. Cenzura kościelna...15 2. Cenzura państwowa. Rozwój ustawodawstwa prasowego...17 3. Historia ustawodawstwa prasowego w Polsce XX w....23 3.1. Lata międzywojenne (1918 1939)...23 3.2. Czasy PRL (1945 1981)...28 3.3. Lata 1982 1993...36 3.4. Lata 1994 2011...41 Rozdział drugi Wolność prasy...43 1. Pojęcie wolności prasy...43 2. Wolność prasy w prawie międzynarodowym...47 3. Materialna i formalna wolność prasy...51 4. Wolność prasy w Konstytucji RP...53 5. Rodzaje ograniczeń wolności prasy...55 5.1. Ograniczenia o charakterze prawnym...56 5.1.1. Ograniczenia dotyczące powstawania i dalszego istnienia środków masowego komunikowania...56 5.1.2. Ograniczenia dotyczące treści publikacji...58 5.1.3. Ograniczenia dotyczące rozpowszechniania...64 5.1.4. Ograniczenia finansowe...66 5.2. Ograniczenia pozaprawne...67

Rozdział trzeci Ustawa Prawo prasowe i ustawa o radiofonii i telewizji. Zasady ogólne, zakres przedmiotowy ustaw, definicje ustawowe...70 1. Zakres przedmiotowy ustawy z 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe...70 1.1. Pojęcie prasy w rozumieniu ustawy...70 1.2. Pojęcia dziennika i czasopisma...73 1.3. Pozostałe pojęcia zdefiniowane w ustawie...74 1.3.1. Materiał prasowy...74 1.3.2. Dziennikarz...74 1.3.3. Redaktor, redaktor naczelny...75 1.3.4. Redakcja...75 1.4. Wyłączenia z zakresu przedmiotowego ustawy...75 2. Podstawowe zasady ogólne dotyczące funkcjonowania i zadań prasy...76 3. Zakres przedmiotowy ustawy z 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji...79 3.1. Radiofonia i telewizja...79 3.2. Definicje ustawowe...79 3.2.1. Nadawca...80 3.2.2. Usługa medialna i jej dostawca...80 3.2.3. Program...81 3.2.4. Program wyspecjalizowany...81 3.2.5. Audycja wytworzona pierwotnie w języku polskim, audycja europejska... 82 3.2.6. Nadawca społeczny...82 3.2.7. Rozpowszechnianie, rozprowadzanie...83 3.2.8. Producent, producent niezależny...83 3.3. Wyłączenia spod zakresu ustawy o radiofonii i telewizji...83 4. Podstawowe zasady ogólne dotyczące funkcjonowania i zadań radiofonii. i telewizji...85 Rozdział czwarty Organizacja działalności wydawniczej...87 1. Wydawca prasowy...87 2. Redaktor naczelny...91 3. Redakcja...94 4. Rada Prasowa...96 5. Impressum...98 6. Rejestracja dzienników i czasopism...100 7. Tytuł prasowy...106 8. Egzemplarze obowiązkowe i biblioteczne...111 Rozdział piąty Organizacja działalności radiowej i telewizyjnej...116 1. Wprowadzenie...116 2. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji...117 3. Spółki radiofoniczne i telewizyjne...123

3.1. Rady nadzorcze...125 3.2. Zarządy spółek...125 3.3. Rady programowe...126 3.4. Terenowe oddziały Telewizji Polskiej SA...127 4. Model organizacyjny radiofonii i telewizji...127 5. Działalność koncesyjna...129 5.1. Faza wstępna postępowania...129 5.2. Faza początkowa postępowania...137 5.3. Faza merytoryczna postępowania...138 6. Rozpowszechnianie niektórych programów telewizyjnych. i rozprowadzanie programów...144 7. Opłaty abonamentowe...148 Rozdział szósty Ustawowe wymogi treści publikacji prasowych oraz audycji radiowych i telewizyjnych...150 1. Komunikaty i ogłoszenia urzędowe...150 1.1. Rys historyczny...150 1.2. Komunikaty i ogłoszenia, reklama, sponsoring i telesprzedaż. w polskim prawie prasowym...155 1.2.1. Komunikaty urzędowe...155 1.2.2. Komunikaty zawierające obwieszczenia, uchwały lub zarządzenia. władz lokalnych...157 1.2.3. Wyroki i inne orzeczenia sądowe...158 1.2.4. Ogłoszenia urzędowe...160 1.2.5. Listy gończe...161 1.2.6. Ogłoszenia prywatne i reklamy...162 2. Obowiązki programowe zapisane w ustawie o radiofonii i telewizji...166 2.1. Obowiązki dotyczące zarówno sektora publicznego, jak i sektora prywatnego radiofonii i telewizji...166 2.2. Obowiązki dotyczące wyłącznie publicznej radiofonii i telewizji...174 Rozdział siódmy Prawa i obowiązki dziennikarzy...179 1. Prawa dziennikarzy...179 1.1. Dziennikarskie prawo do informacji...179 1.1.1. Dostęp prasy do informacji...179 1.1.2. Tryb udostępniania prasie informacji...184 1.1.3. Zakres przedmiotowy udzielanych informacji...185 1.1.4. Środki prawne w razie odmowy udzielenia prasie informacji...192 1.1.5. Zakazy publikacji udostępnionych informacji...196 1.2. Dziennikarskie prawo do sprawozdawczości...200 1.3. Dziennikarskie prawo do krytyki...204 1.4. Pozostałe prawa dziennikarskie...211

2. Obowiązki dziennikarzy...213 2.1. Obowiązek głoszenia prawdy...213 2.2. Służba społeczeństwu i państwu. Przestrzeganie linii programowej...215 2.3. Przestrzeganie szczególnej staranności i rzetelności...216 2.4. Obowiązek ochrony cudzych dóbr osobistych...219 2.5. Ochrona informatorów...220 2.6. Obowiązek dbałości o poprawność języka i unikanie używania. wulgaryzmów...221 2.7. Obowiązki wynikające z działalności reklamowej...222 2.8. Obowiązek przestrzegania tajemnicy zawodowej...222 Rozdział ósmy Odpowiedzialność prawna dziennikarzy i prasy...227 1. Odpowiedzialność cywilna za naruszenie dóbr osobistych...227 1.1. Pojęcie dobra osobistego w prawie cywilnym...227 1.2. Sfera życia prywatnego...228 1.3. Cześć i jej ochrona na tle prawa prasowego...229 1.4. Podmioty odpowiedzialne...233 1.5. Roszczenia...233 2. Odpowiedzialność karna...236 2.1. Odpowiedzialność za zniesławienie i znieważenie...236 2.2. Przestępstwa prasowe...240 2.2.1. Przestępstwa popełnione w treści materiału prasowego...241 2.2.2. Przestępstwa porządkowo-prasowe...242 2.2.3. Właściwość miejscowa i rzeczowa...245 2.2.4. Odszkodowanie, odesłanie do sądu dziennikarskiego...245 Rozdział dziewiąty Sprostowania i odpowiedzi...247 1. Dwa reżimy prawne...247 2. Instytucja sprostowania w polskim prawie w latach 1918 2006...248 3. Sprostowania i odpowiedzi w prawie prasowym z 1984 r....251 3.1. Obowiązujące uregulowanie prawne...251 3.2. Treść sprostowania i odpowiedzi...251 3.3. Forma i sposób publikowania sprostowania i odpowiedzi...252 3.4. Praktyczne zastosowanie instytucji sprostowania...253 Bibliografia...259

WYKAZ SKRÓTÓW Akty prawne pr. aut. CIC Codex Iuris Canonici (Kodeks prawa kanonicznego), promulgowany 25 stycznia 1983 r. d.k.p.k. dawny kodeks postępowania karnego z 1969 r. (ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postępowania karnego, Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) k.k.w. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) k.s.h. ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.) p.p.s.a. ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. Nr 153, poz. 1270 z późn. zm.) p.u.s.a. ustawa z dnia 25 lipca 2002 r. Prawo o ustroju sądów administracyjnych (Dz. U. Nr 153, poz. 1269 z późn. zm.) p.u.s.p. ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.) ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.) pr. pras. ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24 z późn. zm.) pr. tel. ustawa z dnia 16 lipca 2004 r. Prawo telekomunikacyjne (Dz. U. Nr 171, poz. 1800 z późn. zm.) przep. wprow. k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Przepisy wprowadzające Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 554 z późn. zm.) u.d.i.p. u.r.t. ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. Nr 112, poz. 1198 z późn. zm.) ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 253, poz. 2531 z późn. zm.)

reg. u.s.p. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. Nr 38, poz. 249 z późn. zm.) Czasopisma i Publikatory Dz. U. Dziennik Ustaw Dz.P.P. Dziennik Praw Państwa Dz. U. R.P. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Dz. U. Rz. Dziennik Ustaw Rzeszy Dz. U. UOKiK Dziennik Urzędowy Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów Dz. Urz. T.K.R. Dziennik Urzędowy Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Środkowej Dz. Urz. Z.C.Z.W. Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich GAiPP Gazeta Administracji i Policji Państwowej KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego M.P. Monitor Polski NP Nowe Prawo OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych PiP Państwo i Prawo Prz. Sąd. Przegląd Sądowy RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny ZNUJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego ZP Zeszyty Prasoznawcze 10 Inne ABW Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego CRZZ Centralna Rada Związków Zawodowych CUWPGiK Centralny Urząd Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Księgarstwa DKF Dyskusyjny Klub Filmowy GUGiK Główny Urząd Geodezji i Kartografii GUKPPiW Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk GUS Główny Urząd Statystyczny kan. kanon (przepis CIC) KBWE Konferencja Bezpieczeństwa Wspólnoty Europejskiej KC Komitet Centralny KED SDP Kodeks Etyki Dziennikarskiej Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich KOR Komitet Obrony Robotników

KPN KPRP KRN KRRiT LKP MKiS MOiW MPPGSiK MPPOiP MS NSA NSZZ OBP OBWE ONZ PG PKPG PKWN POP PPS PR PRL PRM PZPR RM RP RPO RSW SDP SDRP SKW SN SW TK UKE UOKiK ZG ZPP ZHP ZLP ZMW ZSL ZSMP Konfederacja Polski Niepodległej Komunistyczna Partia Robotnicza Polski Krajowa Rada Narodowa Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (także cyt. jako Krajowa Rada) Liga Kobiet Polskich Ministerstwo Kultury i Sztuki Ministerstwo Oświaty i Wychowania Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych Ministerstwo Sprawiedliwości Naczelny Sąd Administracyjny Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Ośrodek Badań Prasoznawczych Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie Organizacja Narodów Zjednoczonych Prokurator Generalny Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego Podstawowa Organizacja Partyjna Polska Partia Socjalistyczna Polskie Radio Polska Rzeczpospolita Ludowa Prezydium Rady Ministrów Polska Zjednoczona Partia Robotnicza Rada Ministrów Rzeczpospolita Polska/Rada Państwa Rzecznik Praw Obywatelskich Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich Stowarzyszenie Dziennikarzy Rzeczypospolitej Polskiej Służba Kontrwywiadu Wojskowego Sąd Najwyższy Stowarzyszenie Wydawnicze Trybunał Konstytucyjny Urząd Komunikacji Elektronicznej Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów Zarząd Główny Związku Patriotów Polskich Związek Harcerstwa Polskiego Związek Literatów Polskich Związek Młodzieży Wiejskiej Zjednoczone Stronnictwo Ludowe Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej

Od autorki Przyszli dziennikarze, zdobywający wiedzę na kierunku studiów dziennikarstwo i komunikacja społeczna, jak również studenci specjalności dziennikarskich na różnych wydziałach uniwersyteckich oraz w innych szkołach wyższych powinni posiadać gruntowną znajomość prawa prasowego. Jest to bowiem niezbędne dla prawidłowego wykonywania zawodu dziennikarskiego. Wiedza ta jest również niezbędna wydawcom, nadawcom i innym przedstawicielom mass mediów. W ostatnich latach można zaobserwować niezwykle dynamiczny rozwój środków komunikowania masowego. W ślad za tym zjawiskiem podąża rozwój prawa, regulującego różnorodne aspekty działalności dziennikarskiej i medialnej. To sprawia, że podręczniki i książki naukowe z tej dziedziny szybko się dezaktualizują, co powoduje konieczność występowania z nowymi inicjatywami wydawniczymi. Jedną z tych inicjatyw była konieczność opracowania nowego wydania podręcznika opublikowanego w 2006 r. Prawo prasowe, którego nakład od kilku lat był już wyczerpany. Oddawany do rąk Czytelników podręcznik Prawo prasowe, drugie wydanie, wypełnia istniejącą na rynku wydawniczym lukę. Książka ta stanowi kompendium wiedzy z zakresu szeroko pojętego prawa prasowego, rozumianego jako całokształt przepisów prawnych regulujących tę sferę stosunków społecznych, jaka powstaje w związku z działalnością periodycznych środków komunikowania masowego. Obok rozważań dotyczących ustawy Prawo prasowe z 1984 r. pojawia się też problematyka ustawy o radiofonii i telewizji z 1992 r., a także innych aktów prawnych, czy nawet pojedynczych przepisów pozostających w związku z działalnością dziennikarską. Zachodzące w prawie prasowym zjawiska zostały w podręczniku przedstawione w sposób dynamiczny, ukazując ich korzenie, historię, a także współczesność. Szczególne znaczenie dla procesu dydaktycznego ma sięganie do doświadczeń PRL i ich konfrontacja z obecną sytuacją ustrojową i prawną. Ważne jest wskazanie przedstawicielom mediów współczesnych barier prawnych, bowiem wielu z nich nie zdaje sobie nawet sprawy z ich istnienia, a co dopiero z różnorodności. Prowadząc przez wiele lat wykłady dla studentów dziennikarstwa zdobyłam doświadczenie, które pozwoliło mi dokonać selekcji materiału w ten sposób, aby szczególną uwagę zwrócić na kwestie najbardziej przydatne w praktyce. Obrazuje to zamieszczony spis treści. Ponadto, korzystając z przysługującego autorowi prawa akcentowania fascynujących go zagadnień, sporo miejsca poświęcam kwestii wolności słowa i przekazu oraz jej ograniczeniom, mając nadzieję, że wątek ten będzie równie fascynujący dla Czytelników. Prawie zupełnie nie poruszam natomiast problematyki rekla- 13

my, marketingu, public relations, gdyż te zagadnienia są przedmiotem odrębnych wykładów uniwersyteckich. Podręcznik niniejszy, obok swej funkcji dydaktycznej, może, jak sądzę, służyć również pomocą dziennikarzom, osobom kierującym środkami komunikowania masowego, służbom informacyjnym, rzecznikom prasowym oraz prawnikom interesującym się prawem prasowym. Szczególną wagę przywiązuję do waloru aktualności, toteż podręcznik uwzględnia stan prawny na dzień 5 listopada 2011 r., wraz ze zmianami, które wejdą w życie z dniem 29 grudnia 2011 r. (oraz 29 września 2012 r.). Kraków, listopad 2011 r. Izabela Dobosz

Rozdział pierwszy Historia ustawodawstwa prasowego 1. Cenzura kościelna Koncepcja wolności prasy i innych środków masowego komunikowania rodziła się stopniowo, a pewnych jej zaczątków można szukać we wczesnych wiekach, w okresie związanym z powstawaniem prasy 1, z kształtowaniem się idei wolności przekonań, słowa i myśli 2. Niewątpliwy wpływ na rozwój poglądów filozoficznych, jak również unormowań prawnych miało istnienie cenzury, czyli urzędowej kontroli pism i książek pod względem ich zgodności z zasadami wiary i moralności (cenzura kościelna) czy polityki (cenzura państwowa). Należy zauważyć, że przez wiele wieków urzędy cenzury kościelnej i państwowej nie działały odrębnie, władza świecka udzielała władzy kościelnej co najmniej poparcia, jeśli nie wręcz uczestniczyła w procesie cenzurowania. Początków cenzury kościelnej należy dopatrywać się w konstytucji papieża Innocentego VIII Inter multiplices (z 17 listopada 1487 r.), w której nakazano pod kościelnymi karami kontrolowanie wszystkich książek, traktatów i pism bez względu na ich tematykę 3. Postanowienia te znalazły się następnie w konstytucji papieża Aleksandra VI (z 1 czerwca 1501 r.), a także były zatwierdzone przez sobór laterański V (konstytucja apostolska papieża Leona X Inter sollicitudines z 4 maja 1515 r.) oraz sobór trydencki Decretum de editione et usu sacrorum librorum (z 8 kwietnia 1546 r.) oraz De libris prohibitis regulae decem (z 24 marca 1564 r.). W tych ostatnich aktach uporządkowano kwestie proce- początki cenzury kościelnej 1 O początkach prasy na świecie zob. S. Dziki, Prasa w rozwoju historycznym (w:) Dziennikarstwo i świat mediów, red. Z. Bauer i E. Chudziński, wyd. III, Kraków 2004, s. 32 i n. Za rok ukazania się najstarszej gazety podaje się wg niektórych źródeł rok 1615, zob. W. Pisarek, Prasa nasz chleb powszedni, Ossolineum 1978, s. 126. Pierwszą polską gazetą był wydawany w Krakowie przez Jana Aleksandra Gorczyna Merkuriusz Polski. Dzieje wszystkiego świata w sobie zamykający dla informacji pospolitej (3 stycznia 1661 r.), tamże, s. 89. 2 J. Barta, I. Dobosz, Prawo prasowe, Kraków 1989, seria: skrypty uczelniane UJ, nr 601, wyd. II zmienione, s. 19. 3 H. Misztal, hasło Cenzura kościelna (w:) Encyklopedia katolicka, Lublin 1979, t. III, s. 2; zob. też co do spornej kwestii pierwszej papieskiej ustawy H. Misztal, Cenzura uprzednia pism i druków w Kościele zachodnim, Lublin 2001, s. 32, przypis 84. 15

kongregacje Inkwizycji, Indeksu, Nauki Wiary duralne, gdyż na przestrzeni wieków cenzurę kościelną sprawowali przełożeni zakonni, profesorowie uniwersytetów (np. Rektor Akademii Krakowskiej, profesorowie Sorbony) 4, inkwizytorzy, biskupi ordynariusze, papieże. Od tego momentu ostatnią instancją w sprawach cenzury kościelnej były kongregacje rzymskie, zwłaszcza Kongregacja Inkwizycji (powołana przez papieża Pawła III. w 1542 r.) i Kongregacja Indeksu założona przez papieża Piusa V w roku 1571 r. 5 Pełnej kodyfikacji i dalszej reformy cenzury kościelnej dokonał papież Leon XIII w konstytucji Officiorum ac munerum (z 25 stycznia 1897 r.) 6. Trybunały inkwizycji działające od 1215 r. zajmowały się nie tylko wykrywaniem, nawracaniem i karaniem opornych heretyków 7, ale ich działalność przyczyniła się do zniszczenia wielu książek i pism 8. Jednocześnie wprowadzono procedury uniemożliwiające publikację książek i pism bez aprobaty cenzury kościelnej. Procedury te zmodyfikowane przez Kongregację Nauki Wiary 9 dekretem De Ecclesiae pastorum vigilantia circa libros (z 19 marca 1975 r.) obowiązują do dziś w Kościele katolickim. Władzę cenzury kościelnej sprawuje papież poprzez Kongregację Nauki Wiary oraz biskupi poprzez cenzorów 10. Cenzurze kościelnej podlegają obecnie jedynie publikacje o charakterze stricte religijnym 11, jak księgi i przekłady Pisma św., księgi liturgiczne, modlitewniki, katechizmy, podręczniki do nauki religii 12, obrazy o tematyce religijnej przeznaczone do kultu. Wzmiankę o dokonanej cenzurze kościelnej umieszcza się na początku lub na końcu dzieła, podając nazwisko ordynariusza miejsca, datę i miejsce zezwolenia na druk 13. 4 J. Bafia, Prawo o wolności słowa, Warszawa 1988, s. 43; B. Szyndler, Dzieje cenzury w Polsce do 1918 roku, Kraków 1993, s. 10, 19. 5 A. Weiss, hasło Inkwizycja (w:) Encyklopedia katolicka, Lublin 1977, t. VII, s. 243. Kongregację Inkwizycji rozwiązano w 1908 r., a na jej miejsce powołano Kongregację Świętego Oficjum; zob. H. Misztal, Cenzura uprzednia..., s. 45. 6 H. Misztal, hasło Cenzura kościelna (w:) Encyklopedia katolicka..., s. 2. Przepisy te następnie znalazły się w kodeksie prawa kanonicznego wydanym przez Benedykta XV (1914 1922), kan. 1384 1394. H. Misztal, Cenzura uprzednia..., s. 71. Zdaniem H. Misztala czuwanie specjalnej komisji papieskiej nad kinematografią, radiem i telewizją nie jest cenzurą w rozumieniu prawa zawartego w kanonach 1384 1394, tamże, s. 80. Jednakże tytuł IV kodeksu z 1983 r. Środki społecznego przekazu, w szczególności książki może moim zdaniem sugerować, że uregulowaniami w kan. 822 832 objęto też radiofonię i telewizję. 7 A. Weiss, hasło Inkwizycja (w:) Encyklopedia katolicka..., s. 239. 8 B. Szyndler, Dzieje cenzury..., s. 8, 23. Niszczono przede wszystkim książki heretyckie, luterańskie, kalwińskie. Również zwolennicy reformacji postępowali podobnie z książkami katolickimi, np. pełniący z rozkazu Henryka VIII funkcję inkwizytora kardynał Thomas Wolsey nakazał spalić publicznie przed katedrą św. Pawła w Londynie wiele skonfiskowanych na terenie Anglii Biblii katolickich, tamże, s. 10. 9 Powstała ona w 1965 r. jako następczyni Kongregacji Świętego Oficjum i Kongregacji Indeksu (zniesionej w 1917 r.); zob. L. Adamowicz, hasło Kongregacja Nauki Wiary (w:) Encyklopedia katolicka, Lublin 2002, t. IX, s. 606. 10 H. Misztal, hasło Cenzura kościelna (w:) Encyklopedia katolicka..., s. 2. Obecnie sąd cenzora wyrażający się najczęściej w formułach, nihil obstat, aliquid obstat lub concordat cum originali przesłany z jego podpisem i datą biskupowi uważa się za prywatną opinię, niewiążącą władzy kościelnej w sposób bezwzględny. H. Misztal, hasło Cenzor (w:) Encyklopedia katolicka, Lublin 1979, t. III, s. 1. 11 H. Misztal, hasło Cenzura kościelna (w:) Encyklopedia katolicka..., s. 2 3. 12 Zaleca się jednak (kan. 827 3), aby i inne książki z zakresu wiedzy religijnej i moralnej, jak również pisma o treści szczególnie dotyczącej religii lub dobrych obyczajów były poddawane cenzurze. 13 H. Misztal, Cenzura uprzednia..., s. 158 i n. Urzędowy akt administracyjny przełożonego kościelnego zezwalający na druk książek lub wszelkiego rodzaju pism przeznaczonych do rozpowszechniania, które wymagają takiego zezwolenia (CIC, kan. 823 832) nosi nazwę imprimatur. 16

Kodeks prawa kanonicznego z 25 stycznia 1983 r. (kan. 822 832) obowiązujący obecnie, a zawierający postanowienia zamieszczone w związku ze wspomnianą reformą Kongregacji Nauki Wiary, wprowadza zakaz wydawania książek i pism dotyczących wiary i moralności przez duchownych diecezjalnych bez zezwolenia ordynariusza miejsca i przez zakonników bez zezwolenia przełożonego zakonnego. Przewiduje także zakaz pisania bez takiego zezwolenia dla duchownych do dzienników, periodyków, które otwarcie występują przeciwko wierze katolickiej lub dobrym obyczajom. Świeccy katolicy mogą pisać do takich periodyków tylko z ważnej i rozumnej przyczyny. Do 1966 r. w Kościele katolickim obowiązywały kary za nieprzestrzeganie reguł wynikających z zasad cenzury kościelnej. Należała do nich między innymi ekskomunika (czyli wyłączenie ochrzczonego ze wspólnoty wiernych) orzekana za czytanie, przechowywanie lub przekazywanie innym, a także drukowanie i tłumaczenie ksiąg znajdujących się na tzw. indeksie. Indeks ksiąg zakazanych (Index librorum prohibitorum) był to wykaz książek, które władza kościelna uznała za sprzeczne z zasadami wiary i normami moralnymi, a tym samym niebezpieczne dla wiernych 14. Pierwszy indeks został sporządzony z upoważnienia papieża Pawła IV (w 1559 r.) i z poprawkami i uzupełnieniami był wydawany do 1948 r. Na indeksie tym znalazły się nie tylko dzieła religijne (np. Koran, Talmud, dzieła Lutra, Husa), ale też naukowe, np. dzieła Galileusza, pierwsze tomy Wielkiej Encyklopedii Francuskiej pod red. D. Diderota, dzieła Woltera, Locke a, Kanta, a także literackie, np. Byrona, Boccaccia (Dekameron) 15. Sporządzanie indeksu należało początkowo do kompetencji Kongregacji Inkwizycji, następnie Kongregacji Indeksu, a po jej likwidacji do Kongregacji Świętego Oficjum (Sekcja Indeksu). Po II Soborze Watykańskim Indeks został zniesiony (15 listopada 1966 r.) 16. W wypadku poważnego zagrożenia, jakie niesie pojawienie się szkodliwej książki, biskupi mogą jednak podjąć stosowne środki zaradcze (głównie o charakterze informacyjnym), w wyjątkowych wypadkach Kongregacja Nauki Wiary wydaje publiczne orzeczenie, że dana publikacja jest niezgodna z nauką Kościoła katolickiego 17. kodeks prawa kanonicznego z 1983 r. Indeks ksiąg zakazanych zniesienie indeksu (1966 r.) 2. Cenzura państwowa. Rozwój ustawodawstwa prasowego W przeciwieństwie do cenzury kościelnej, która charakteryzowała się wewnętrzną spoistością i konsekwencją, cenzura państwowa miała początkowo charakter doraźny, wspierający działalność Kościoła. cenzura państwowa 14 J. Krukowski, hasło Indeks ksiąg zakazanych (w:) Encyklopedia katolicka, Lublin 1977, t. VII, s. 106. 15 Ks. W. Szczepański, Nowy indeks ksiąg zakazanych, Kraków 1903, s. 130 134, 171, 194, 358. Pierwszy polski indeks wyszedł w 1603 r. 16 H. Misztal, Cenzura uprzednia..., s. 123. 17 J. Krukowski, hasło Indeks ksiąg zakazanych (w:) Encyklopedia katolicka..., s. 107. 17