JERZY GÓRECKI Akademia Górniczo-Hutnicza, WGGiOŚ gorecki@geol.agh.edu.pl SKUTKI NATURY 2000 DLA GÓRNICTWA KRUSZYW NATURALNYCH Niepołomice, 26 marca 2010r.
abyście zaludnili ziemię i uczynili ją sobie poddaną Stary Testament, Księga Rodzaju Rdz 1, 28 Czasami jest ziemia, która nie daje plonów, gdy się ją zasieje, lecz jeśli będziesz ją wydobywać, wyżywi o wiele więcej ludzi, niż gdyby przyniosła plony Georgius Agricola 1494-1555
Dostrzegane zagrożenia dla bezpieczeństwa surowcowego Polski są wynikiem przesadnie krytycznych opinii o wyjątkowo dużej szkodliwości górnictwa odkrywkowego dla środowiska naturalnego. Ponadreprezentatywny udział organizacji ekologicznych w ocenach szkodliwości górnictwa nierównoprawne traktowanie górnictwa. Sprzeciwy społeczności lokalnych, oparte na prymitywnej zasadzie nie, bo nie - ekoterroryzm.
Zabrakło konsultacji ze środowiskiem geologów złożowych oraz przedsiębiorców górniczych przy wyznaczaniu polskich obszarów sieci NATURA 2000 i przy ocenie potencjalnych zagrożeń tworzonych przez górnictwo przywrócić partnerstwo! Ostoje sieci NATURA 2000 obejmują zbyt dużą ilość złóż, zagospodarowanych i niezagospodarowanych. NATURA 2000 jest w warunkach polskich zbyt restrykcyjną formą ochrony przyrody. W praktyce obszary NATURA 2000 urosły do rangi rezerwatów!
NATURA 2000 jest systemem ochrony zagrożonych składników różnorodności biologicznej we wszystkich 27 krajach UE. Dyrektywy formułują tylko unijne cele i spodziewane rezultaty działań formy tworzenia i stopień pokrycia powierzchni kraju pozostawiono członkom UE. Obszary NATURA 2000 zdefiniowano w unijnych dyrektywach: tzw. dyrektywie ptasiej nr 79/409/EEC z 2.04.1979, poprawionej w 1991 i 1994, wyznaczającej Obszary Ochrony Specjalnej Ptaków OSO (Special Protection Areas), tzw. dyrektywie siedliskowej nr 92/43/EEC z 21.05.1992, określającej Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk SOO (Special Areas of Conservation).
Przewidziano wyznaczenie obszarów mających znaczenie dla Wspólnoty (Obszarów o Znaczeniu Wspólnotowym OZW Sites of Community Importance SCI). Dyrektywa nr 97/62/WE nadała kody siedlisk przyrodniczych: PLB miejsca ochrony ptaków wodno-błotnych (Bird Life), PLH miejsca ochrony siedlisk (Habitat), PLC obszary obydwóch typów pokrywające się (ostoje mieszane). Dla każdego z obszarów sporządza się tzw. Standardowy Formularz Danych (SFD) zawierający: charakterystykę geograficzną obszaru, siedliska i gatunki podlegające ochronie, ich status prawny, istniejące i przewidywane zagrożenia funkcjonowania ostoi.
Pojęcie obszarów naturowych wprowadzono do prawa polskiego przepisami ustawy o ochronie przyrody z 16.04.2004r (Dz.U. nr 92, poz. 880:2004 z późn.zm.). Zasady tworzenia obszarów sieci i ich planów ochrony określono w rozporządzeniach wykonawczych Ministra Środowiska z lat 2004-2005 (z późn. zm.)
Aktualna lista polska zawiera 141 OSO i 823 SOO pokrywających 21% powierzchni kraju (w Małopolsce 11 OSO i 88 SOO). Nowy wykaz obejmuje obszary z tzw. Shadow-List, której zasady tworzenia oparto w wielu przypadkach na wątpliwych podstawach naukowych. W projektach obszarów nie udowodniono często realnej potrzeby ochrony siedlisk (brak opracowań studialnych, nieokreślenie skutków i konsekwencji przyjęcia proponowanego obszaru oraz płynących z tego korzyści). Wszystkie obszary sieci zweryfikowane i zatwierdzone, tylko zgłoszone, czy mają plan ochrony czy nie podlegają ochronie prawnej już przed podjęciem ostatecznych decyzji KE.
KE ocenia polskie listy OSO i SOO jako w dużej mierze kompletne i zauważa dokonany ostatnio znaczący postęp. OSO zajmują aż 15,6% powierzchni lądowej Polski (średnia dla Europy 11,1%), a SOO 11%.
Wcześniejszy polski system obszarów chronionych mógł być wystarczającą podstawą tworzenia obszarów NATURA 2000. Powierzchnia 23 parków narodowych, około 120 parków krajobrazowych, ponad 1000 rezerwatów przyrody wynosi łącznie około 8,5% powierzchni Polski (w Małopolsce 6 PN, 11 PK, 85 rez.). Projektowane są nowe parki narodowe oraz krajobrazowe, które mogłyby powiększyć ten obszar do około 10-12% (wystarczający w większości krajów do ochrony bioróżnorodności i różnorodności krajobrazu). Włączenie do sieci NATURA 2000 obszarów chronionego krajobrazu, terenów leśnych i rolnych powinno być dopuszczone tylko w szczegółowo uzasadnionych przypadkach.
Niepotrzebnie włączono do NATURY 2000 wiele obszarów złożowych (dotyczy to m.in. złóż w granicach parków krajobrazowych czy obszarów chronionego krajobrazu). Wyrobiska odkrywkowe stwarzają zwłaszcza ptakom możliwość bytowania, gniazdowania i żerowania, tzn. sprzyjają tworzeniu nowych siedlisk przyrodniczych, możliwych po zakończeniu eksploatacji do uzyskania rangi obiektów chronionych. Nie ma żadnych bezspornych dowodów na niszczenie lub ograniczanie ilości ptactwa przez górnictwo.
Istnieją udokumentowane przykłady znaczącego przyrostu populacji ptaków (np. ślepowrona, płochacza halnego), zakładania gniazd na stromych ścianach kopalń piasków i glin, poprawy bytowania ptactwa wodnego w zarastających roślinnością szuwarową i wodną wyrobisk po eksploatacji piasków i żwirów, przyzwyczajania się ptaków do hałasu pracujących maszyn, obecności ludzi. Znacznie większe zagrożenie dla OSO i SOO generują rolnictwo, budownictwo, drogownictwo, intensywny rozwój różnych form turystyki. Górnictwo kruszyw de facto wspomaga realizację programu ochrony przyrody, tworzy warunki do ustanawiania nowych rezerwatów i użytków ekologicznych, a w końcu poprawia ostoje NATURY 2000.
Położenie złóż w obszarach NATURA 2000 ogranicza wyraźnie ich geologiczno-górniczą atrakcyjność. Zbyt wiele złóż włączono w obszary naturowe pod presją organizacji ekologicznych. Spadła znów dostępność terenów złożowych, m.in. o najwyższych walorach surowcowych, co wymaga intensyfikacji starań o podniesienie rangi ochrony zasobów kopalin i określenia priorytetów surowcowego wykorzystania obszarów występowania złóż. Jednym z rozwiązań powinno być przyjęcie odrębnej ustawy o ochronie złóż kopalin
Opóźnienia w dochodzeniu do pozytywnych decyzji środowiskowych lub trudne do usunięcia bariery w uzyskaniu koncesji na wydobywanie kruszyw mogą znacząco wpłynąć na podaż surowców. Zahamowanie programu budowy dróg i autostrad może uświadomić społeczeństwu, że restrykcyjne działania pod hasłem ochrony środowiska i nadrzędności sieci NATURA 2000 są działaniami na szkodę interesów gospodarczych i społecznych. Wzrost kosztów zarządzania obszarami NATURA 2000 może rodzić obawy o zwiększenie niekoncesjonowanej działalności wydobywczej.
Na inwestorów spadają coraz większe koszty związane z funkcjonowaniu obszarów naturowych i tzw. kompensacją przyrodniczą. Przedsiębiorcy górniczy ponoszą koszty wykonania Ocen Planów i Przedsięwzięć Znacząco Oddziałujących na Obszary NATURA 2000, koszty zarządzania tymi obszarami i koszty dostosowania infrastruktury do wymagań obszarów; np. obarczanie inwestorów obowiązkiem i kosztami długotrwałego (przez cały okres eksploatacji) monitoringu liczebności i stanu zauważonych ptaków, z uwzględnieniem okresu rozrodczego oraz migracji wiosennej i jesiennej, w sąsiedztwie SOO, w pobliżu niezwykle ważnych korytarzy przelotowych ptaków wędrownych oraz w rewirach rzadkich ptaków drapieżnych.
Inwestor ma dowodzić swojej niewinności w kwestii domniemanego niszczenia ptaków, choć najczęściej monitoring prowadzi do stwierdzeń, że populacje wielu gatunków, np. na wielkich żwirowniach, raczej się zwiększają. Wiele ostoi NATURY 2000 nie posiada szczegółowych inwentaryzacji siedlisk i gatunków chronionych, wyznaczenie sieci obszarów było dokonywane na wyczucie, często na wyrost. www.flog.pl/media/foto/395340_modraszek-ikar.jpg Motyl modraszek Kryteria ornitologiczne przy wyborze i określaniu granic OSO powinny mieć naukowe podstawy
Przy wyznaczaniu sieci NATURA 2000 należało pominąć obszary złóż już eksploatowanych. Zwraca się uwagę na nieprecyzyjne przenoszenie granic sieci NATURA 2000 z map o skalach od 1:2 000 000 do 1:50 000 na mapy w dużych skalach, np. na mapy górnicze w skali 1:1 000, 1:2 000 czy 1:5 000. Niewielkie przesunięcie granic obszarów naturowych pozwoliłoby na wyłączenie wielu złóż zagospodarowanych i niezagospodarowanych z granic sieci, bez szkody dla jej spójności.
Ustawa o ochronie przyrody dopuszcza możliwość eksploatacji złóż w OSO i SOO jeśli przemawiają za tym konieczne wymogi nadrzędnego interesu publicznego, w tym wymogi o charakterze społecznym lub gospodarczym, Ślepowron i wobec braku rozwiązań alternatywnych (art. 34. ust.1 UOP). Przepis ten powinien w praktyce uznać bezpieczeństwo surowcowe kraju za interes nadrzędny i stwarzać przesłanki uproszczenia starań o decyzje środowiskowe. Szczególnie ma to dotyczyć złóż już eksploatowanych.
Działalność wydobywcza ma raczej znaczenie naturotwórcze niż niszczące środowisko. Fot. Marcin Karetta http://www.dobrepraktyki.org.pl/dp/przedakcesyjne/zator.pdf
Przygotowanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach eksploatacji dla złóż udokumentowanych powinno być oparte o lepszą współpracę przyrodników, geologów, górników i specjalistów od zagospodarowania przestrzennego w celu zapewnienia uzasadnionej kompensacji przyrodniczej dla spójności i dobrego funkcjonowania obszarów NATURA 2000.
Zapis art. 33 ust. 1 UOP, który zabrania znacząco negatywnie oddziaływać na stan siedlisk przyrodniczych lub siedlisk gatunków, nie definiuje znaczącego oddziaływania. Chodzi o stwierdzenie prawdopodobieństwa wystąpienia zaburzeń typu długotrwałego spadku liczebności populacji czy zmniejszenia rozmiarów siedliska gatunków, albo zmiany cech charakterystycznych siedliska. Górnictwo odkrywkowe w praktyce takich zaburzeń najczęściej nie generuje w dłuższym okresie czasu. Gacek
Po zatwierdzeniu polskiej listy ostoi NATURY 2000, powinniśmy dążyć do racjonalizacji zasad współpracy ekologów i przedsiębiorców górniczych. Kompromisem z racjami ekologów będą modyfikacje technik urabiania (np. stosowanie cichszych refulerów), zabezpieczenia siedlisk oraz gatunków roślin i zwierząt (np. tworzenie wysp na zbiornikach eksploatacyjnych). Dyskusyjne pozostaje dopasowanie czasu eksploatacji w całym obszarze złoża do okresów lęgowych ptaków wodno-błotnych w OSO, albo budzą wątpliwości przesadne zalecenia w kwestii funkcjonowania kopalni (np. nakaz obudowy refulera nieprzeźroczystymi ekranami, zasłaniającymi chodzącego po pomoście operatora ptaki wychowują młode nawet na czynnych urządzeniach!)
Mówić o NATURZE 2000 bez złych emocjize zrozumieniem racji interesów branży górniczej i potrzeb ochrony środowiska. Chodzi o prawidłowe rozumienie pojęcia zrównoważonego rozwoju. Pragnę żyć na wolności, a nie w rezerwacie! Nie chcę skończyć jak amerykańscy Indianie! Fot. Marek Szczepanek BOMBINA BOMBINA DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ