Biuletyn Informacyjny październik 2006 Nr 10 (184)

Spis treści rocznika 2005 II 1 Biuletyn Informacyjny październik 2006 Nr 10 (184)

2 II Rocznik 2005 Biuletyn Informacyjny ARR ISSN 1233-2437 nakład 7000 egz. Wydawca: Agencja Rynku Rolnego Zespół redakcyjny: Stanisław Mariusz Potyra (redaktor naczelny) Anna Balicka Aleksander Bystrzycki (sekretarz redakcji) Adres redakcji: ul. Nowy Świat 6/12, 00-400 Warszawa tel. (0~22) 661 70 54 fax (0~22) 661 79 62 e-mail biuletyn@arr.gov.pl Redakcja wyraża zgodę na przedruk materiałów z podaniem źródła Rada Programowa: dr Jerzy Głuszyński, prof. dr hab. Eugeniusz Gorzelak prof. dr hab. Andrzej Kowalski (przewodniczący), prof. dr hab. Jan Małkowski, Waldemar Sochaczewski, prof. dr hab. Stanisław Stańko, Janusz Turski Projekt okładki: Jerzy Szaniawski Skład i druk: Żak sp. z o.o. ul. Okólnik 11, 00-368 Warszawa tel. (0~22) 826 30 55

Spis treści II 3 Analizy i prognozy Ceny detaliczne żywności a ceny surowców rolniczych (na przykładzie cen skupu pszenicy i cen chleba mieszanego) Stanisław Stańko, Maria Włodarczyk 4 Perspektywy sektora zbożowo-paszowego w Polsce do 2013 roku Wiesław Łopaciuk 16 Możliwości rozwoju produkcji wołowiny w Polsce Jolanta Kossakowska 29 Prognoza rozwoju sektora mięsnego w latach 2007-2013 Roman Urban 36 Prognoza cen podstawowych produktów rolniczych 42 Agencja Rynku Rolnego Rozdysponowanie krajowej rezerwy krajowej ilości referencyjnej dla dostawców hurtowych - rok kwotowy 2006/2007 Mariusz Lipiński 56 Nadzwyczajne środki wsparcia rynku w sektorze jaj i drobiu Krzysztof Sekular 61 Prawo W skrócie 68 Contents 70

4 II Analizy i prognozy Ceny detaliczne żywności a ceny surowców rolniczych (na przykładzie cen skupu pszenicy i cen chleba mieszanego) Prof. dr hab. Stanisław Stańko Zastępca Prezesa ARR Maria Włodarczyk Biuro Analiz i Programowania ARR Produkty rolnicze wytworzone w gospodarstwie rzadko nadają się do bezpośredniego spożycia. Zanim znajdą się na stole konsumenta, podlegają one przetworzeniu. Konsumenci pytają w sklepach o pieczywo, ciastka, kostki masła, ser, befsztyki, a nie o ziarno pszenicy, żywiec wieprzowy czy wołowy. Również wtedy, gdy przetworzenie danego produktu nie jest konieczne (np. ziemniaków konsumpcyjnych, owoców, warzyw czy kwiatów) często udostępniane są one konsumentom po uprzednim przygotowaniu do sprzedaży (np. odpowiednio posortowane, umyte, opakowane). Wzrost zapotrzebowania na produkty spożywcze odpowiednio przygotowane do konsumpcji wynika z postępu i podziału pracy między różne sfery działalności człowieka. Wraz z rozwojem gospodarczym zwiększa się relatywnie popyt na artykuły spożywcze bardziej przetworzone, które w gospodarstwie domowym można łatwo przechowywać i szybko z nich przygotowywać gotowe dania. Takie kierunki zmian w zapotrzebowaniu powodują, że związek między produkcją rolniczą, jej podażą i cenami a popytem na żywność oraz cenami detalicznymi jest relatywnie coraz słabszy. Związek ten przedstawimy na przykładzie tendencji zmian cen pszenicy, mąki i cen detalicznych pieczywa (chleba mieszanego).

Ceny pszenicy a ceny chleba II 5 Łańcuch marketingowy sektora zbożowego Surowiec rolniczy zanim będzie przydatny dla konsumenta przechodzi przez różne ogniwa. Obejmują one całą drogę od producenta rolnego do finalnego konsumenta. Na drodze tej powstają zależności i powiązania pomiędzy producentami, przetwórcami, handlowcami i ostatecznymi konsumentami. Określamy ją jako łańcuch dystrybucji (marketingowy). Struktura i długość łańcucha, przez który przechodzi np. ziarno zbóż i jego produkty determinują rozmaite czynniki, takie jak: stopień koncentracji produkcji, poziom rozwoju kraju i rynku. Jednostki odbierające zboże bezpośrednio od producentów tworzą sferę (poziom) hurtu pierwotnego. Sfera ta zajmuje się skupem, przechowywaniem ewentualnie również standaryzacją i konfekcjonowaniem dla innych uczestników. Na przykład elewatory kupują od różnych dostawców zróżnicowane jakościowo zboże i z niego przygotowują partie ziarna o odpowiednich parametrach jakościowych (np. wilgotności, gęstości ziarna), technologicznych (np. zawartości białka, liczbie opadania, kleistości), przeznaczone do dalszego jego wykorzystania w różnych gałęziach przemysłu spożywczego, do obrotu handlowego, jak również na potrzeby przemysłu paszowego. Przetwórstwo wtórne (np. młyny) dokonuje najczęściej zmiany postaci fizycznej surowca na odpowiedni produkt fizyczny (np. przemiał na mąkę nadającej się do wypieku chleba, produkcji makaronu). Przetwórstwo i wykorzystanie zbóż dokonuje się w wielu różnych sektorach przemysłu spożywczego, m.in. w: młynarskim, cukierniczym, piekarskim, spirytusowym, piwowarskim. Nowymi segmentami tej branży jest przetwórstwo zbóż (np. pszenicy) na skrobię i jej pochodne oraz na gluten i zarodki. Bardzo ważną rolę odgrywa tu również przemysł paszowy. W rozwiniętych gospodarkach rynkowych przetwórstwo zbóż jest integratorem i organizatorem produkcji w rolnictwie m.in. poprzez kontrakty produkcyjne, pomoc i usługi agrotechniczne, jak również skup. Wraz z dalszym rozwojem gospodarki funkcje integratora zaczynają przyjmować także placówki zajmujące się handlem żywnością. Ogniwo hurtu wtórnego występuje najczęściej w przypadku sprzedaży produktów, np. mąki i innych produktów młynarskich na cele konsumpcyjne. Detal obejmuje głównie piekarnie, ciastkarnie oraz sklepy spożywcze. Brokerzy i agenci ułatwiają procesy kupna i sprzedaży. Ważnym elementem łańcucha marketingowego są również instytucje usługowe m.in.: banki, firmy transportowo-spedycyjne, ubezpieczeniowe, agencje badania rynku, firmy doradcze.

6 II Analizy i prognozy Sekwencja ogniw (instytucji, osób) uczestniczących w procesie dostosowania wytwarzanych zbóż do potrzeb konsumenta jest bardzo zróżnicowana. Wynika to z faktu różnego wykorzystania zbóż. Polska od kilku lat znajduje się w okresie tworzenia nowej organizacji rynku rolnego, w tym również organizacji i dystrybucji rynku zbóż. Rozpoczęty proces przeobrażeń własnościowych, organizacyjnych, wzajemnych powiązań organizacji, producentów i uczestników rynku jest procesem długotrwałym. Z tego powodu, że produkt rolniczy przechodzi przez różne ogniwa łańcucha marketingowego, popyt na ziarno (ogólnie produkty rolne) ma dwojaki charakter. Istotną jego częścią jest popyt pośredni, czyli popyt na surowce pochodzenia rolniczego a więc na ziarno pszenicy, żyta, owsa, kukurydzy, jęczmienia. Drugi rodzaj to popyt bezpośredni (popyt finalny), z którym mamy do czynienia w przypadku takich produktów, które są bezpośrednio konsumowane przez nabywców (różnego rodzaju pieczywo, makarony, szynka wieprzowa). Zwykle jednak rolnicy spotykają się z popytem pośrednim - popytem na surowce rolnicze lub półfabrykaty, które są dalej przetwarzane, pakowane i transportowane. Tworzy go głownie przemysł spożywczy. Odstępstwo od tego stanowią produkty, które rolnicy bezpośrednio sprzedają konsumentom np. w gospodarstwie, na targowiskach lub przy drodze. Może dotyczyć to warzyw i owoców. Ogólny schemat przepływu produktów rolnych przedstawia rysunek 1. Cechą specyficzną łańcucha marketingowego na rynku zbóż w Polsce jest słabo rozwinięty hurt pierwotny handlu. Na przykład w Polsce wciąż głównym sposobem zaopatrywania się przedsiębiorstw przetwarzających ziarno jest jego skup bezpośrednio od producenta, przeważnie w małych partiach o zróżnicowanych parametrach jakościowych. W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej ziarno do przetwórstwa dostarczane jest w formie ujednoliconych dużych handlowych partii. W Polsce z ogólnej ilości zebranych zbóż tylko część z nich trafia na rynek. Szacuje się, że do młynów, browarów, przedsiębiorstw przemysłu paszowego itp. trafia około 20-25% produkcji, a poprzez nieformalne kanały dystrybucji targowiska rozdysponowane jest ok. 8% ogólnej produkcji.

Ceny pszenicy a ceny chleba II 7 Rys. 1. Schemat przepływu produktów rolnych Źródło: W.Heijman, Z. Krzyżanowska, S. Gędek, Z. Kowalski: Ekonomika rolnictwa. Zarys teorii. Fundacja Rozwój SGGW. Warszawa 1997, s. 146. Prawie 70% zbiorów zbóż pozostaje w miejscu produkcji i przeznaczane jest na zużycie i zasiewy w gospodarstwach, tzw. samozaopatrzenie. Następną cechą polskiego rynku zbóż jest bardzo duże zróżnicowanie regionalne produkcji i towarowości oraz podaży rynkowej ziarna (tabela 1). Z 1 ha uprawy zbóż najwięcej sprzedają rolnicy województw: dolnośląskiego (25,3 dt/ha), opolskiego (18,4 dt/ha), zachodniopomorskiego (16,4 dt/ha), warmińsko-mazurskiego (15,8 dt/ha) i pomorskiego (15,1 dt/ha). Z tej grupy województw pochodzi 52-53% skupowanego w Polsce ziarna. Na drugim krańcu znajdują się województwa, z których na rynek trafia niewielka ilość wyprodukowanych zbóż. Na przykład w województwie świętokrzyskim rolnicy sprzedają z 1 ha upraw zbóż 1,4 dt/ha, małopolskim 2 dt/ha, podlaskim 3 dt/ha, podkarpackim 4,7 dt /ha. Udział tej grupy województw w skupie krajowym wynosi 4-5%. Ogólnie podaż rynkowa zbóż w Polsce pochodzi głównie z południowo-zachodnich, zachodnich, północno-zachodnich i północnych regionów kraju, z najwyższym udziałem gospodarstw towarowych, większych obszarowo.

8 II Analizy i prognozy Tabela 1. Skup zbóż z 1 ha powierzchni ich upraw w Polsce w poszczególnych województwach w 2005 roku Województwo Skup zbóż w % ich zbiorów Skup zbóż na 1ha powierzchni ich upraw w kg Dolnośląskie 54,5 2530 Kujawsko-pomorskie 33,7 1302 Lubelskie 22,9 718 Lubuskie 30,5 1147 Łódzkie 14,7 452 Małopolskie 6,0 201 Mazowieckie 14,9 430 Opolskie 36,4 1840 Podkarpackie 14,7 470 Podlaskie 11,1 298 Pomorskie 42,7 1506 Śląskie 17,1 646 Świętokrzyskie 4,9 137 Warmińsko-mazurskie 46,9 1576 Wielkopolskie 18,8 743 Zachodniopomorskie 41,2 1638 Polska 27,2 961 Źródło: Skup i ceny produktów rolnych w 2005 r. GUS. Warszawa 2006. Ceny surowców rolniczych a ceny detaliczne żywności na przykładzie cen skupu pszenicy, zbytu mąki i cen detalicznych chleba mieszanego w Polsce Przetwarzanie produktów rolnych wiąże się z nakładami pracy, zużyciem środków produkcji i surowców. Z tego powodu powstają różnice w cenach, które płacą konsumenci i które otrzymują rolnicy za swoje produkty. Wielkość tej różnicy nazywanej marżą (np. przetwórczą, handlową) zależy od stopnia prze-

Ceny pszenicy a ceny chleba II 9 tworzenia danego produktu. Zależy ona także od warunków rynkowych. Marża jest duża, gdy firma kupuje od drobnych producentów takie produkty, które nie mają alternatywnego wykorzystania i nie można ich przechowywać. Obecnie w gospodarkach rozwiniętych marże są głównym składnikiem ceny detalicznej i stanowią 70-75% jej poziomu. Taka wysokość marż powoduje, że w cenie detalicznej udział w niej surowca rolniczego jest niewielki i w procesach rozwoju zmniejsza się. Dla ilustracji tej tezy przedstawiamy zmiany w wydatkach na żywność i wartość produkcji rolniczej w niej zawartej w długim okresie na przykładzie USA. Udział wartości produkcji rolniczej w cenach detalicznych przeciętnego koszyka spożywczego wynosił w roku: 1950 47%, 1969 39%, 1979 38%, 1994 24,5%, a obecnie wynosi 19,7 1. Taki udział oznacza, że z 1 dolara wydatkowanego w sklepie na zakup żywności tylko około 20 centów przeznaczone jest na opłatę surowca rolniczego. Podobne prawidłowości dotyczą i innych krajów. Udział wartości produkcji rolniczej w cenach detalicznych towarów jest zróżnicowany w zależności od stopnia przetworzenia produktu. Na przykład w USA wynosi on: w mięsie 30%, drobiu 43%, produktach mlecznych 36%, świeżych owocach 17%, świeżych warzywach 20%, pieczywie i ciastkach 6% 2. R. Urban 3 opisuje pewne podobieństwa między strukturą cen żywności USA i Niemiec, w których marże przetwórcze i handlowe wynoszą: - ok. 90% ceny produktów przetwórstwa zbóż, - ok. 75% w cenie tłuszczów, owoców i warzyw, - ok. 65-70% ceny mięsa i przetworów, produktów mleczarskich, ziemniaków, - ok. 50-60% w cenie produktów mniej przetworzonych (np.. jaj, mięsa drobiowego, mleka, masła, mąki). Podobne prawidłowości występują w Polsce. Natomiast udział cen skupu w cenie detalicznej pieczywa w Polsce wynosił w: styczniu 2001 17,6%, styczniu 2002 15%, kwietniu 2003 14,2%, i maju 2003 15,3%, sierpniu 2005 1 Agricultural Economics and Agrobusiness. G. L. Cramer, C. W. Jensen, D. D. Southgate, Jr. John Wiley & Sons Inc. 1988, 1997, 2001. 2 Agricultural, op., cit. 3 Urban R.: Wartość dodana i marże w przetwórstwie głównych produktów rolnych. IERiGŻ, Warszawa 2002, s. 35

10 II Analizy i prognozy 10 11%, marcu 2006 roku 12% 4 Zmiany cen surowców rolniczych mogą wpływać na zmiany cen detalicznych żywności ale tylko w takim zakresie, w jakim cena surowca zawiera się w cenie detalicznej. W przypadku ziarna zbóż, udział ten wynosi około 15%. Wobec tego, wpływ zmian cen skupu ziarna na ceny detaliczne pieczywa nie powinien wynosić więcej niż 0,15 x zmiany procentowe cen skupu. Gdyby ceny skupu zbóż zwiększyły się np. o 30% to z tego powodu ceny detaliczne pieczywa nie powinny wzrosnąć o więcej niż 4,5%., Cena detaliczna kg chleba mieszanego w czerwcu 2006 roku wynosiła 2,62 zł/kg. Przy wzroście cen skupu pszenicy o 30% może spowodować wzrost cen detalicznych chleba o 4,5% (0,30 x 0,15) do 2,74 zł/kg (wzrost cen detalicznych o 12 groszy na kg). Natomiast 50% zwiększenie cen skupu zbóż będzie wpływać na wzrost cen detalicznych chleba mieszanego o 7,5% (0,50 x 0,15) do 2,82 zł/kg (zwiększenie cen detalicznych o 20 groszy/kg). Mechanizm ten nie działa jednak w czystej postaci. Najczęściej jednak zmiany cen detalicznych są większe niż wynikałoby to ze zmian cen surowców rolniczych. Ich zmiany mogą być wykorzystane do uzasadnienia wzrostu innych kosztów np. energii, usług, pracy, podatków, ubezpieczeń, finansowych itp. Ceny i ich zmiany wpływają z kolei na popyt. Tendencje zmian cen skupu zbóż i cen detalicznych chleba w Polsce (1996-2006) Tendencje zmian cen surowców rolniczych i cen detalicznych żywności mogą kształtować się rozmaicie. W krótszych okresach kierunki ich zmian mogą być rozbieżne. Ogólną prawidłowością jest szybszy wzrost cen detalicznych niż cen surowców rolniczych. W efekcie udział ceny surowca w cenie detalicznej zmniejsza się. Jako przykład przedstawiamy zmiany cen skupu pszenicy, cen zbytu mąki poznańskiej i cen detalicznych chleba mieszanego w Polsce w latach 1996-2006 w poszczególnych kwartałach (wykres 1). Przedstawione zmiany cen oznaczają, że również w Polsce dominują takie kierunki zmian cen detalicznych i surowców rolniczych jak w rozwiniętych gospodarkach rynkowych. 4 Rynek rolny. Notowania, oceny, tendencje. IERiGŻ, nr 6(150), 2003; Rynek zbóż. Stan i perspektywy. IERiGŻ, ARR, MRiRW nr 29 i 30.

Ceny pszenicy a ceny chleba II 11 Wykres 1. Zmiany cen skupu pszenicy, zbytu mąki i cen detalicznych chleba mieszanego w Polsce w latach 1996-2006 w poszczególnych kwartałach (zł/kg) Źródło; obliczenia własne na podstawie danych GUS. Analiza zmian cen przedstawiona na wykresie 1. obejmująca lata 1996-2006 wskazuje, że w ostatnich 10 latach tendencje zmian cen były następujące: - cena skupu pszenicy zmniejszyła się o 2,6%, - cena zbytu maki poznańskiej zmniejszyła się o 16,9%, - cena detaliczna chleba mieszanego wzrosła o 122%. Ogólną prawidłowością jest szybszy wzrost cen detalicznych niż cen surowców rolniczych. W wyniku takich tendencji o cenie detalicznej pieczywa w coraz mniejszym stopniu decydują zmiany cen zbóż (surowców rolniczych). Ich udział w cenie detalicznej jest coraz mniejszy. Z analizy tendencji cen skupu pszenicy i cen zbytu mąki wynika, że coraz mniejsza jest także marża młynarska. Oznacza to coraz trudniejsze warunki funkcjonowania branży młynarskiej. Wokół tendencji występują okresowe wahania związane ze zmianami cen surowców rolniczych i cen mąki (np. wzrost cen w 1996, 2000 i 2004 roku). Od połowy 1996 roku szybko zwiększały się ceny skupu pszenicy, zbytu mąki

12 II Analizy i prognozy i detaliczne chleba. W okresie tym szybciej zwiększały się ceny skupu pszenicy niż ceny detaliczne. Tym samym zmniejszała się marża przetwórcza i handlowa. Od połowy 1996 do lipca 1999 roku ceny skupu pszenicy zmniejszyły się z 647 zł/t do 419 zł/t (o 35,1%). Podobny kierunek zmian występował w cenie zbytu mąki. Spadek ten był jednak wolniejszy i wyniósł 23,8%. Natomiast w tym samym okresie ceny detaliczne pieczywa zwiększyły się o 18,6%. Od lipca 1999 do lutego 2001 roku ceny skupu pszenicy wzrosły o 39,5%, zbytu mąki o 11,8% a ceny detaliczne chleba o 46,5%. Od lutego 2001 do listopada 2002 roku spadły ceny skupu pszenicy o 27,8%, wolniej zmniejszały się ceny zbytu mąki o 23,1% a ceny detaliczne chleba tylko o 9%. Od listopada 2002 do lutego 2004 roku ceny pszenicy wzrosły o 66,6%, mąki o 40% a pieczywa wzrastały najwolniej (o 4,5%). Od lutego 2004 do sierpnia 2005 roku ceny skupu pszenicy zmniejszyły się o 51%, zbytu mąki o 40,1% a ceny detaliczne chleba mieszanego o 2,9%, od sierpnia 2005 do czerwca 2006 roku cena skupu pszenicy wzrosła o 21,4%, zbytu maki o 3%, a cena detaliczna chleba zmniejszyła się o 2,2%. W efekcie tendencji zmian cen skupu zbóż, cen zbytu mąki i cen detalicznych chleba mieszanego w latach 1996-2006 różnice między cenami skupu pszenicy a cenami detalicznymi chleba, oraz cenami zbytu mąki a cenami detalicznymi chleba powiększyły się. Zwiększyły się tym samym marże przetwórcze i handlowe. Tendencje zmian w konsumpcji pieczywa w Polsce w latach 1995-2005 Przetwory zbożowe są nieodłącznym składnikiem diety, gdyż zawierają wiele wartościowych dla człowieka składników. Zachowania konsumenckie podyktowane są m.in. przyzwyczajeniami, względami zdrowotnymi, promowaniem pewnego stylu odżywiania, stylem życia, względami ekonomicznymi czy dostępnością produktów na rynku. Najwięcej spośród produktów zbożowych spożywamy pieczywa. Jednak na przestrzeni 10 lat konsumpcja pieczywa systematycznie malała (por. wykres 2).

Ceny pszenicy a ceny chleba II 13 Wykres 2. Tendencja konsumpcji pieczywa w Polsce w latach 1995-2005 (kg/osobę) Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS W połowie lat dziewięćdziesiątych w gospodarstwie domowym konsumowano rocznie ok. 90 kg pieczywa na osobę. Co roku konsumpcja obniżała się o 1,9 kg/ osobę. Ogółem w latach 1995-2006 spożycie zmniejszyło się o 19 kg (o 21,3%). Prawdopodobny jest też dalszy spadek konsumpcji pieczywa, a przyczyny takiej tendencji upatruje się w zmianie sposobu żywienia oraz wzroście spożycia innych artykułów. Tendencję tą może przyśpieszyć zbyt szybki wzrost cen detalicznych pieczywa. Maleje również spożycie mąki. Należy ona do podstawowych produktów zbożowych. Jednak wzrost tempa życia, powoduje, że coraz rzadziej samodzielnie przygotowuje się w domu produkty mączne (np. kluski, pierogi czy ciasta), a częściej sięga się po gotowe produkty lub półprodukty. Dlatego zmniejsza się jej spożycie, zwłaszcza w gospodarstwach domowych. W 10 ostatnich latach spożycie mąki obniżyło się podobnie jak chleba o 20,7% (wykres 3). Możliwy jest dalszy spadek spożycia mąki na skutek coraz łatwiejszego dostępu do półproduktów lub produktów zbożowych przygotowanych przez przetwórstwo do bezpośredniej konsumpcji (np. makarony, kluski).

14 II Analizy i prognozy Wykres 3. Tendencje spożycia makaronu i mąki w Polsce w latach 1995-2005 (kg/osobę) Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS Wzrostową tendencją charakteryzuje się natomiast spożycie makaronów. Wynika to między innymi z szerszego wykorzystania makaronów do przyrządzania potraw oraz chęci skrócenia czasu przygotowania posiłków w domu. Duże znaczenie dla zwiększającego się popytu na makarony ma także zwiększona ilościowo i jakościowo oferta rynkowa. W latach 1995-2005 spożycie makaronu zwiększyło się o 38,5%. Tempo wzrostu jest jednak malejące. Prawdopodobnie jednak spożycie makaronu nadal będzie wzrastać. Konsumenci będą poszukiwali makaronów wysokiej jakości o ciekawych formach, jak również nowych pomysłów na szybkie oraz smaczne i zdrowe dania. * * * O cenie detalicznej żywności w coraz mniejszym stopniu decydują ceny surowców rolniczych. Zmiany cen surowców a zwłaszcza zbóż mogą wpływać na ceny detaliczne żywności jednak w przypadku pieczywa udział ten sięga około 15%. Oznacza to, że nawet 50% wzrost cen zbóż nie powinien spowodować wzrostu cen detalicznych pieczywa o więcej niż 7,5% (ok. 20 groszy/kg

Ceny pszenicy a ceny chleba II 15 chleba mieszanego). Zbyt szybki wzrost cen pieczywa wynikający nie tylko ze zwiększenia cen skupu surowców rolniczych może przyśpieszyć ograniczanie konsumpcji pieczywa. Okresowe zmiany cen surowców rolniczych wynikając z cech produkcji - jej biologiczno-technicznego i przestrzennego charakteru, mają charakter naturalny. Powodują one wahania wokół długookresowych tendencji a nimi są szybszy wzrost cen detalicznych żywności niż surowców rolniczych.

16 II Analizy i prognozy Perspektywy rozwoju sektora zbożowo-paszowego w Polsce do 2013 roku 1 Wiesław Łopaciuk Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowy Instytut Badawczy Popyt W perspektywie najbliższych kilku lat nie należy spodziewać się dużych zmian chłonności rynku. Tempo wzrostu PKB w tym okresie zwiększy się, jednak będzie to zbyt krótki okres, aby wzrost PKB przełożył się na istotne zwiększenie dochodów realnych ludności i poprawę standardu odżywiania, co mogłoby wpłynąć na wzrost produkcji zwierzęcej i tym samym na zwiększenie paszowego zużycia zbóż. Wolny dostęp do unijnych rynków oraz przejęcie unijnych regulacji eksportowych daje dodatkowe możliwości zbytu produktów pochodzenia zwierzęcego i to w pierwszych latach po akcesji jest głównym czynnikiem powodującym zwiększenie chłonności rynku zbóż. Przy relatywnie stabilnym poziomie spożycia i umiarkowanym początkowo wzroście zużycia przemysłowego, o zwiększeniu chłonności rynku decyduje rosnące zużycie paszowe. W kolejnych latach stopniowo zwiększy się dynamika popytu (rozwój produkcji biopaliw), co skompensuje stagnację zużycia jęczmienia koprodukcji słodu. Tabela 1. Zużycie zbóż (tys. ton) 2004/2005 2007/2008 a 2010/2011 a 2013/2014 a Spasanie 16 050 17 743 18 450 18 220 Spożycie 5 765 5 739 5 716 5 694 Zużycie przemysłowe 1 180 1 240 1 360 1 670 Razem 25 965 27 613 28 467 28 550 a) prognoza Źródło: prognozy IERiGŻ-PIB. 1 Publikacja wykorzystuje wydany przez Radę Gospodarki Żywnościowej Raport o stanie i perspektywach przemysłu rolno-żywnościowego. Warszawa maj 2006.

Sektor zbożowy 2007-2013 II 17 Prognozuje się, że do 2013 roku, pomijając wahania krótkoterminowe, wzrost całkowitej podaży zbóż (szczególnie paszowych) będzie przewyższał przyrost ich zużycia. Ewentualne niedobory podaży z bieżących zbiorów będą wyrównywane wysokimi zapasami oraz importem. W związku z tym w perspektywie średniookresowej można oczekiwać zwiększenia poziomu zapasów do relatywnie dużego poziomu (10-15% w stosunku do zużycia). Rysunek 1. Popyt na zboża (tys. ton) Rynek przetworów zbożowych w Polsce jest rynkiem nasyconym, w związku z czym ich ogólne spożycie nie będzie rosło, natomiast zmieniać się będzie jego struktura. Krajowe spożycie przetworów zbożowych będzie zmieniać się głównie pod wpływem wahań liczby ludności i w roku 2007 może wynieść w ekwiwalencie przetworów nieco poniżej 4,5 mln ton, a więc zmniejszy się tylko w niewielkim stopniu. Dynamika tego procesu może się zwiększyć dopiero po 2010 roku. Nie zmienią się preferencje konsumentów i dlatego nadal będzie rosło spożycie produktów o wyższym stopniu przetworzenia i walorach dietetycznych, co będzie częściowo kompensowało spadek spożycia pieczywa świeżego oraz mąk i kasz. W porównaniu ze stanem dotychczasowym, do 2010 roku praktycznie nie będzie większych zmian krajowego spożycia pieczywa świeżego ogółem. W późniejszych latach może nastąpić większe ogra-

18 II Analizy i prognozy niczenie jego spożycia. Wcześniej zmiany będą dotyczyły struktury spożycia. Nieznacznie może się zwiększyć spożycie pieczywa białego oraz żytniego kosztem tradycyjnego pieczywa mieszanego. Ponadto umiarkowanie może wzrosnąć konsumpcja pieczywa dietetycznego i trwałego pieczywa cukierniczego, kasz i płatków, a w większym stopniu makaronu oraz wyrobów ciastkarskich. Tab. 2. Spożycie jednostkowe i globalne przetworów zbożowych Lata 2003 2004 2005 2007 a 2010 a 2013 a Ludność b 38 219 38 182 38 123 38 051 37 899 37 650 Spożycie jednostkowe c 119 119 119 118 118 117 Spożycie krajowe 4 586 4 582 4 539 4 490 4 472 4 405 a) prognoza. b) w tys. osób według prognozy demograficznej ludności w gospodarstwach domowych w latach 2003-2030 r. Warszawa, GUS, 2004 r. c) w kg na mieszkańca rocznie (w ekwiwalencie mąki). Źródło: GUS, obliczenia i prognozy IERiGŻ-PIB. W najbliższych latach tendencje zapoczątkowane w połowie bieżącej dekady będą kontynuowane, szczególnie w odniesieniu do mieszanek pełnoporcjowych, których produkcja w porównaniu z towarową produkcją zwierzęcą jest wciąż niewielka. W Niemczech na 1 kg mięsa produkuje się około 3 kg pasz, podczas gdy w Polsce zaledwie 1,8 kg. Oznacza to, że popyt na pasze pochodzenia przemysłowego prawdopodobnie będzie wzrastał, tym bardziej, że według prognoz IERiGŻ-PIB w latach 2006-2008 nastąpi odbudowa wielkości produkcji trzody chlewnej. Utrzyma się dobra koniunktura na rynku produktów drobiarskich i mleczarskich, a pod koniec tego okresu nastąpi przyspieszony rozwój hodowli bydła rzeźnego. Do 2013 roku popyt na pasze będzie się zwiększać w tempie obserwowanym w ostatnich latach. Należy oczekiwać dalszej redukcji udziału pasz gospodarskich w żywieniu zwierząt. Dynamika popytu na pasze będzie zależała od: poprawy sytuacji finansowej gospodarstw rolnych, w tym także produkujących żywiec i mleko, dzięki transferom funduszy z UE oraz z budżetu krajowego; przyspieszenia procesów koncentracji produkcji i modernizacji gospodarstw rolnych, które będą powodowały zmiany w systemach żywienia zwierząt, co

Sektor zbożowy 2007-2013 II 19 szczególnie dotyczy trzody chlewnej, bydła rzeźnego i mlecznego, gdzie stopień koncentracji produkcji jest najmniejszy. Oprócz tego wzrost popytu na pasze przemysłowe będzie stymulowany mniejszą produkcją mieszanek paszowych w gospodarstwach, przy wykorzystaniu pasz gospodarskich uzupełnionych komponentami z zakupu (koncentraty i premiksy). Proces ten będzie wymuszany przepisami prawa paszowego. Do 2013 roku zużycie globalne surowców paszowych może przekroczyć 28 mln ton wobec 24-25 mln ton obecnie. Zużycie zbożowych surowców paszowych ogółem może zwiększyć się do około 20 mln ton (17-18 mln ton). Zużycie ziarna może zwiększyć się do około 18,0-18,5 mln ton, z czego około 5 mln ton będzie przetworzone w przemyśle paszowy. Zużycie surowców wysokobiałkowych zwiększy się do około 3,5 mln ton (2,5 mln ton), z czego około 3 mln ton stanowić będą śruty oleiste (2 mln ton). Szczególnie po 2010 roku, zwiększać się będzie towarowość produkcji zbóż. Wymuszą to zmiany struktury rynku, poczynając od samych producentów zbóż, producentów żywca i handlowców. Zwiększy się udział gospodarstw dużych, wysokotowarowych, które będą produkowały na rynek. Zmiana systemów żywienia zwierząt będzie powodowała spadek znaczenia pasz gospodarskich u producentów żywca. Handlowcy będą mieli lepszy dostęp do mniejszych producentów, i dlatego będą skupowali od nich więcej zboża. Prawdopodobieństwo osiągnięcia towarowości na poziomie UE jest niewielkie, ale do 2013 roku może ona osiągnąć 30-40%. Należy oczekiwać znacznego zwiększenia obrotów rynkowych paszami dla zwierząt hodowlanych. Postępujące zmiany struktur rynkowych będą wymuszały koncentrację produkcji zwierzęcej i w związku z tym zmiany systemów żywienia. Coraz większe znacznie będą miały mieszanki przemysłowe, które stopniowo będą zastępowały pasze gospodarskie, szczególnie w produkcji trzody chlewnej i mleka. Do 2013 roku obroty rynkowe tymi produktami mogą zwiększyć się o ponad połowę. Większą niż dotychczas rolę w kreowaniu globalnego popytu na produkty przemiału zbóż w najbliższych latach odgrywać powinien wywóz produktów przetwórstwa wtórnego na rynki unijne (zwłaszcza U-15). Dzięki powstałym możliwościom korzystania z refundacji eksportowych oraz z preferencji

20 II Analizy i prognozy celnych przyznanych krajom UE, zwiększyć się również powinien eksport produktów pierwotnego przetwórstwa na rynki krajów trzecich. Wzrost eksportu produktów pierwotnego i wtórnego przetwórstwa zbóż może w części kompensować skutki spadku spożycia krajowego. Tabela 3. Prognoza krajowego zużycia zbożowych i wysokobiałkowych surowców paszowych (w tys. ton) Wyszczególnienie 2004/04 2007/08 a 2010/11 a 2013/14 a Zboża (ziarno) 16 050 17 743 8 450 18 220 w tym: - wsad w przemysłowe mieszanki paszowe 3 050 3 800 4 400 4 900 - nieprzetworzone 13 000 13 943 14 050 13 320 Otręby a 1 755 1 750 1 750 1 700 Razem surowce zbożowe 17 755 19 493 20 200 19 920 Surowce wysokobiałkowe razem w tym: 2 387 2 650 3 180 3 530 - śruty nasion oleistych 2 148 2 400 2 900 3 200 - mączki zwierzęce 35 30 30 30 - nasiona strączkowe 204 220 250 300 Razem surowce wysokobiałkowe w jednostkach zbożowych 3 368 3 738 4 483 4 978 Razem surowce paszowe 21 123 23 231 24 683 24 898 a) prognoza. b) z przemiału zbóż i importu w ekwiwalencie ziarna, przelicznik otrąb na j. zb. = 0,8. Źródło IERiGŻ-PIB. Trwałe nadwyżki rynkowe w warunkach stosunkowo niskich cen a także dostępu do refundacji stwarzają możliwości do regularnego eksportu znacznych ilości ziarna zbóż. Brak losowych zmian sytuacji rynkowej umożliwi regularny

Sektor zbożowy 2007-2013 II 21 eksport znacznych ilości ziarna zbóż. Do 2013/2014 może on się zbliżyć do 1,3 mln ton. Eksport produktów pierwotnego i wtórnego przetwórstwa zbóż może się umiarkowanie zwiększać. W okresie do sezonu 2013/14 może on wzrosnąć odpowiednio do około 90 tys. ton (w tym mąk pszennych do około 15 tys. ton) i 280 tys. ton (w tym 200 tys. ton chleba i pieczywa o przedłużonej trwałości). Tabela 4 Prognoza eksportu zbóż i produktów młynarskich (tys. ton) Kod CN Nazwa 2004/05 2007/08 a 2010/11 a 2013/14 a Razem ziarno zbóż 538,0 940,0 1210,0 1290,0 1101 Mąka pszenna 12,2 12,8 14,0 15,0 1102 Mąki pozostałe 0,7 1,0 1,0 1,0 1103 1104 Kasze, grysiki, granulki Ziarno obrobione inaczej 3,3 2,4 3,0 3,5 1,2 1,8 2,0 2,5 1107 Słód 43,5 50,0 52,0 55,0 2302 Otręby 9,6 10,0 13,0 15,0 Razem produkty przemiału 70,5 78,0 85,0 92,0 1902 Ciasto makaronowe 8,8 15,0 20,0 25,0 1904 Wyroby spożywcze * 26,6 40,0 50,0 55,0 1905 Chleb, pieczywo cukiernicze Razem produkty wtórnego przetwórstwa a) prognoza. Źródło: IERiGŻ-PIB. 145,2 170,0 175,0 200,0 180,6 225,0 245,0 280,0 Prognozuje się, że po latach szybkiego wzrostu eksport produktów przemysłu paszowego w drugiej połowie bieżącej dekady i na początku przyszłej straci na dynamice. W 2013 roku może osiągnąć 80-90 tys. ton, w tym około 60 tys. ton pasz treściwych.

22 II Analizy i prognozy Tabela 5. Prognoza eksportu wyrobów przemysłu paszowego (tony) Wyszczególnienie 2004 2007 a 2010 a 2013 a Przetwory z ryb lub ssaków morskich 1218 8000 9143 9714 Koncentraty 0 300 343 364 Pozostałe zawierające glukozę, maltodekstrynę, produkty mleczne i mniej niż 10% skrobi w masie 3223 5000 5714 6071 Pozostałe zawierające glukozę, maltodekstrynę, produkty mleczne i od 10% do 30% skrobi w masie Pozostałe zawierające glukozę, maltodekstrynę, produkty mleczne i powyżej 30% skrobi w masie Pozostałe nie zawierające skrobi, glukozy, maltodekstryny, ale zawierające produkty mleczne Pozostałe (wysłodki buraczane, mieszanki Premix i inne) 285 1 000 1143 1214 2234 6000 6857 7286 482 1 200 1 371 1 457 42607 48500 55429 58893 Razem 50763 70000 80000 85000 a) prognoza. Źródło: IERiGŻ-PIB. Podaż W perspektywie średnioterminowej zbiory zbóż będą umiarkowanie rosły. Będzie to wynikiem głównie wzrostu plonów oraz w mniejszym stopniu areału uprawy. W 2013 roku zbiory zbóż przekroczą 29 mln ton. Polski rynek będzie funkcjonował w warunkach trwałych, dużych nadwyżek produkcji nad popytem.

Sektor zbożowy 2007-2013 II 23 Prognoza produkcji zbóż (tys. ton) Lata 2004/2005 2007/2008 a 2010/11 a 2013/14 a Zapasy początkowe 818 3419 3482 3775 Areał uprawy 8325 8456 8520 8575 Plony (t/ha) 3,55 3,25 3,36 3,41 Produkcja 29 562 27 499 28 600 29 269 Import * 1018 704 641 594 Ogółem zasoby 31 398 31 622 32 723 33 637 a) prognoza. Źródło: IERiGŻ-PIB. Na podstawie analizy wyników badania elastyczności popytu oraz handlu zagranicznego można wnioskować, że szanse na rozwój mają wszystkie segmenty produkcji przetworów zbożowych, z wyjątkiem pieczywa świeżego. Jego produkcję można zakwalifikować do gasnących kierunków produkcji, ale z uwagi na sytuację dochodową większości gospodarstw domowych, na razie można oczekiwać tylko minimalnego spadku produkcji. Będzie następowało ponownie uprzemysławianie przemiałów oraz niewielki spadek przemiałów ogółem. Do 2013 roku udział przemysłowego segmentu może się zwiększyć do ponad 68%. Produkcja pozostałych produktów zbożowych będzie rosła, ale jej dynamika będzie się stopniowo zmniejszać. Wzrośnie znaczenie produktów przetworzonych i gotowych do spożycia. Produkcja towarów nieprzetworzonych (np. mąk) będzie się rozwijać mniej dynamicznie, a w jej strukturze zwiększy się udział asortymentów przeznaczonych do dalszego wykorzystania w przemyśle piekarniczym. Największe perspektywy rozwoju ma produkcja pieczywa o przedłużonej trwałości, galanterii i pieczywa cukierniczego. Przyspieszeniu ulegnie proces koncentracji produkcji w przemyśle paszowym Już teraz bariery wejścia na rynek są znacznie wyższe, dostęp nowych podmiotów do rynku jest znacznie trudniejszy niż w poprzednich latach. Znacznie wzrósł poziom konkurencji, głównie z powodu daleko idącego rozdrobnienia struktury podmiotowej firm oraz dużych nadwyżek zdolności produkcyjnych.

24 II Analizy i prognozy Tabela 6. Przemiały zbóż i produkcja głównych wyrobów spożywczeg przetwórstwa zbóż w przemysłowym segmencie sektora (w tys. ton) Przemiały zbóż ogółem Przemiał zbóż w tym: przemysłowe Udział przemysłowych w rynku (%) Mąk pszennych Produkcja Mąk żytnich 2004 5765 3570 61,9 2285 255 2007 a 5740 3800 66,2 2 600 280 2010 a 5700 3850 67,5 2 650 300 2013 a 5690 3900 68,5 2 700 330 a) prognoza. Źródło: IERiGŻ-PIB. Wejście na rynek wymaga dużych początkowych nakładów kapitałowych na zakup nowoczesnych ciągów technologicznych, stworzenie od podstaw sieci dystrybucji oraz na promocję wyrobów. Poszerza się oferta produktów i rośnie nasycenie rynku, co podnosi koszty wyszukiwania nisz rynkowych. Duże są zmiany rentowności przetwórstwa, co odstrasza potencjalnych inwestorów. Wprowadzone, w ramach dostosowań do standardów UE, restrykcyjne przepisy sanitarne, fitosanitarne i ekologiczne wymuszają dodatkowe nakłady. Dlatego należy spodziewać się intensyfikacji procesu eliminacji najsłabszych podmiotów z rynku, co miało miejsce w Finlandii, Szwecji i Austrii po ich akcesji do UE. Z drugiej strony zwiększyły się możliwości unowocześniania technologii przetwórstwa i dokonania niezbędnych zmian w profilu produkcji przejmowanych firm. W dłuższym okresie może to prowadzić do upowszechniania się praktyk monopolistycznych. Na skutek zachodzących zmian, struktura produkcji pasz przemysłowych według kierunków przeznaczenia tylko nieznacznie zbliży się do tej, jaka jest w Niemczech czy Francji (równe proporcje produkcji pasz dla drobiu, trzody

Sektor zbożowy 2007-2013 II 25 chlewnej i bydła). Dominującym kierunkiem produkcji pasz pozostaną nadal pasze dla drobiu, ale ich udział zmniejszy się na korzyść pasz dla trzody oraz w mniejszym stopniu bydła. Tabela 7. Prognoza zmian struktury produkcji pasz przemysłowych według kierunków produkcji (%) Rok Drób Trzoda chlewna Bydło Pozostałe 2004 67 27 4 2 2005 66 27 5 2 2007 a 65 28 6 1 2010 a 63 30 6 1 2013 a 60 32 7 1 a) prognoza. Źródło: IERiGŻ-PIB. Przerób zbóż i zużycie surowców wysokobiałkowych w przemyśle paszowym będzie się zwiększać. W rezultacie szacowana na koniec 2007 roku produkcja pasz przemysłowych może wzrosnąć do ok. 6,5 mln ton, w tym około 5,7 mln ton mieszanek średniobiałkowych oraz około 650 tys. ton koncentratów wysokobiałkowych oraz do około 8000 tys. ton (w tym 7000 tys. ton mieszanek średniobiałkowych i 650 tys. ton koncentratów) do 2013 roku. O sytuacji podażowo-popytowej na rynku paszowym w przyszłości w dalszym ciągu zadecyduje koniunktura na rynku drobiu i jaj, ponieważ dotychczas dominuje on w strukturze produkcji pasz (pasze dla drobiu stanowią około 69% produkcji ogółem). W następnych latach, ze względu na duże możliwości eksportowe mięsa drobiowego na rynki krajów UE oraz przewidywane korzystne relacje żywiec/pasza, możliwe jest utrzymanie również wysokiego tempa wzrostu produkcji mięsa drobiowego. W rezultacie produkcja pasz dla drobiu może zwiększyć się do około 3,9-4,1 mln ton (tj. o około 15%). W pierwszym półroczu 2005 roku produkcja trzody chlewnej była niższa

26 II Analizy i prognozy o 5% niż w tym samym okresie roku ubiegłego. W roku 2006 i na początku 2007 roku nastąpi jednak jej odbudowa. W tym samym czasie postępowała będzie dalsza intensyfikacja jej hodowli pociągająca za sobą wzrost zapotrzebowania na pasze przemysłowe. W konsekwencji do końca 2007 roku popyt na pasze przemysłowe dla trzody chlewnej może wzrosnąć o około 20%, do poziomu około 1,8-1,9 mln ton. Największy będzie wzrost produkcji pasz dla bydła, w tym także bydła mlecznego. Na koniec 2007 roku osiągnie on poziom około 0,3-0,4 mln ton (o około 35% wyższy niż w roku 2004). Znaczenie handlu zagranicznego wyrobami przemysłu paszowego będzie wciąż niewielkie. Import będzie miał charakter marginalny i stanowić będzie jedynie uzupełnienie oferty rynkowej. Wzrost eksportu, choć możliwy głównie na rynki krajów byłego ZSRR oraz krajów bałtyckich i Węgier, mimo przewidywanego wzrostu jego wolumenu nie przekroczy 2% produkcji krajowej. Import ziarna w przyszłości będzie zależał od sytuacji podażowej w kraju i w UE. Jeżeli nie będzie działania czynników losowych w perspektywie do 2013 roku może się powoli zmniejszać do około 500-600 tys. ton. Obecna tendencja wzrostowa w imporcie produktów młynarstwa powinna utrzymać się jeszcze przez 2-3 sezony. Tabela 8. Prognoza produkcji i handlu zagranicznego pasza przemysłowymi w latach 2004-2008 (w tys. ton) Rok Krajowa produkcja pasz Mieszanki średniobiałkowe Koncentraty Eksport Import 2004 4966 530 50 82 2005 5151 528 60 130 2007 a 5700 600 80 180 2010 a 6600 620 110 200 2013 a 7000 650 150 250 a) prognoza. Źródło: IERiGŻ-PIB.

Sektor zbożowy 2007-2013 II 27 W dalszym okresie popyt rynkowy na produkty importowane powinien być zrównoważony na poziomie 450-470 tys. ton. W tej grupie produktów tendencję wzrostową będzie wykazywał początkowo jedynie import słodu. W dalszej perspektywie na skutek obniżenia kosztów produkcji zwiększy się konkurencyjność krajowej produkcji. W kolejnych latach malała będzie również dynamika importu produktów przetworzonych. Ich przywóz może się kształtować w granicach 90-100 tys. ton rocznie. Tabela 9. Prognoza importu zbóż i produktów młynarskich (tys. ton) Kod CN Nazwa 2004/05 2007/08 2010/11 2013/14 Razem ziarno zbóż 452,3 704,0 641,0 594,0 1101 Mąka pszenna 30,8 30,0 32,0 32,0 1102 Mąki pozostałe 13,7 17,0 18,0 18,0 1103 Kasze, grysiki, granulki 43,4 50,0 52,0 52,0 1104 Ziarno obrobione inaczej 43,2 22,0 22,0 23,0 1107 Słód 198,0 200,0 195,0 190,0 2302 Otręby 157,8 160,0 150,0 140,0 Razem produkty przemiału 467,1 480,0 470,0 450,0 1902 Ciasto makaronowe 27,3 32,0 33,0 34,0 1904 Wyroby spożywcze b 4,3 8,0 8,0 10,0 1905 Chleb, pieczywo cukiernicze Razem produkty wtórnego przetwórstwa a) prognoza. b) uzyskiwane poprzez prażenie i spęcznianie ziarna. Źródło: IERiGŻ-PIB. 44,8 50,0 51,0 52,0 76,4 90, 92,0 95,0 Po okresie dużego wzrostu po wejściu do UE, dynamika importu pasz przemysłowych będzie stopniowo wygasać, ale utrzyma się na relatywnie dużym poziomie, ciągle uzupełniając coraz bogatszą ofertę krajowych producentów. Do 2013 roku przywóz tych produktów powinien ustabilizować się w granicach

28 II Analizy i prognozy 180-190 tys. ton. Duża część z tego tych dostaw będzie realizowana lokalnie w strefach przygranicznych z Niemcami czy Czechami. Tabela 10. Prognoza importu wyrobów przemysłu paszowego (tony) Wyszczególnienie 2004 2007 a 2010 a 2013 a Przetwory z ryb lub ssaków morskich 808 8000 9000 9500 Koncentraty 0,2 5 8 10 Pozostałe zawierające glukozę, maltodekstrynę, produkty mleczne i mniej niż 10% skrobi w masie Pozostałe zawierające glukozę, maltodekstrynę, produkty mleczne i od 10% do 30% skrobi w masie Pozostałe zawierające glukozę, maltodekstrynę, produkty mleczne i powyżej 30% skrobi w masie Pozostałe nie zawierające skrobi, glukozy, maltodekstryny, ale zawierające produkty mleczne Pozostałe (wysłodki buraczane, mieszanki Premix, i inne) 9407 30 000 32 000 32 000 4461 15 000 16 000 16 500 17355 30 000 32 000 33 000 4197 15 000 16 000 16 000 46 186 82 000 85 000 88 000 Razem 82 414 180 005 190 008 195 010 a) prognoza. Źródło: IERiGŻ-PIB.

Analizy i prognozy II 29 Możliwości rozwoju produkcji wołowiny w Polsce Jolanta Kossakowska Biuro Analiz i Programowania ARR Chów bydła w Polsce w okresie transformacji ustrojowej uległ znacznemu ograniczeniu. Uwolnienie cen spowodowało zwiększenie produkcji wieprzowiny oraz dynamiczny rozwój produkcji drobiu. Ze względu na niższe ceny tych gatunków mięsa, kulinarne preferencje Polaków oraz niską jakość sprzedawanej wołowiny, jej spożycie obniżyło się z 16,4 kg na osobę w roku 1990 do 4,0 kg na osobę w 2005 roku. W rezultacie ceny bydła rzeźnego do czasu akcesji do UE utrzymywały się na niskim, nieopłacalnym poziomie powodując systematyczną redukcję pogłowia bydła. W czerwcu 2004 roku, po akcesji Polski do Unii Europejskiej liczyło ono 5,4 mln szt., podczas gdy w czerwcu 1990 roku 10,0 mln szt. Produkcja żywca w tych latach zmniejszyła się o 57% (z 1,4 mln t do 0,6 mln t). Pogłowie i produkcja Uzyskanie swobodnego dostępu do rynku unijnego, gdzie spożycie wołowiny przekracza poziom produkcji, a ceny tego mięsa są znacznie wyższe, spowodowało wzrost popytu na polską wołowinę, a w następstwie podwyższenie cen skupu bydła. Poprawa opłacalności odchowu sprawiła, że w 2005 roku do uboju trafiło o 8% mniej niż w 2004 roku sztuk bydła i o 23% mniej cieląt. W efekcie pogłowie bydła wzrosło. W czerwcu 2005 roku stado tych zwierząt liczyło 5,5 mln szt., o 2,4% więcej niż rok wcześniej, a w czerwcu br. 5,6 mln szt., o 2,2% więcej niż przed rokiem. Pogłowie młodego bydła (1-2 lat) wzrosło w tym czasie odpowiednio o 6,7% i o 6,3%, a jego udział w strukturze stada wzrósł z 17,1% w czerwcu 2004 roku do 18,5% w czerwcu br. Natomiast pogłowie cieląt po blisko 9% wzroście w ub.r., w roku bieżącym zwiększyło się tylko nieznacznie (o 0,2%).

30 II Analizy i prognozy Mniejszą liczbę ubitych w 2005 roku zwierząt częściowo zrekompensował wzrost ich ciężaru i produkcja żywca wołowego była tylko o 2% mniejsza niż w 2004 roku kształtując się na poziomie blisko 600 tys. t (wagi żywej). Jednocześnie była ona o 1-14% większa niż w latach 2001-2003. Żywca cielęcego (łącznie z przeznaczonym na eksport) wyprodukowano w 2005 roku 61 tys. t, o 3% więcej niż rok wcześniej. W I połowie 2006 roku, w wyniku wzrostu podaży bydła do uboju jak i dalszego wzrostu jego ciężaru produkcja żywca wołowego wyniosła 340 tys. t i była o 10% większa niż w tym samym okresie ub.r. Przewiduje się, że takie tempo wzrostu utrzyma się również w II półroczu br. i w całym 2006 roku produkcja może ukształtować się na poziomie 660 tys. t. W I półroczu br. do 38 tys. t (z 29 tys. t w I półroczu ub.r.) zwiększyła się produkcja żywca cielęcego. Wysokie ceny cieląt zarówno w kraju jak i w eksporcie zachęcały do ich sprzedaży. W związku z prawdopodobnym niedoborem zapasów pasz rolnicy mogą ograniczyć pogłowie bydła w II połowie br. Obecnie trudno jest jednak prognozować, jak duża będzie redukcja w poszczególnych grupach zwierząt. Handel zagraniczny Do wstąpienia do UE, rynek wołowiny w Polsce był wspierany tylko incydentalnie (w okresach wyjątkowo trudnych - powódź w 1997 roku i kryzys BSE w 2001 roku). W UE był to jeden z bardziej dotowanych rynków. Zmiana systemu płatności w wyniku reformy z 2003 roku, polegała na oddzieleniu dotacji od poziomu produkcji i miała na celu dostosowanie produkcji do potrzeb rynku. W wyniku tej zmiany nastąpiło zmniejszenie produkcji wołowiny i od 2003 roku UE pozostaje importerem netto wołowiny. Jednocześnie, w celu ochrony rodzimych producentów bydła UE utrzymuje wysokie cła na wołowinę przywożoną spoza terytorium Unii. Tak więc import tego towaru z krajów trzecich jest mocno ograniczony i realizowany w ramach kontyngentów taryfowych. Akcesja Polski do UE oznaczała istotny wzrost wsparcia dla sektora wołowiny. Jednocześnie polscy eksporterzy uzyskali swobodny dostęp do chłonnego rynku zbytu, na którym ceny mięsa i żywca wołowego były znacznie wyższe niż w kraju. Różnice cen spowodowały, że po akcesji Polski do UE wywóz żywca i mięsa wołowego do krajów UE znacząco wzrósł. Według bilansowych danych GUS, w 2005 roku w ekwiwalencie mięsa wywieziono 174 tys. t żywca, mięsa

Rozwój produkcji wołowiny II 31 i przetworów wołowych, w tym do krajów UE 147 tys. t, odpowiednio o 45% i o 60% więcej niż w 2004 roku. Udział krajów UE w polskim eksporcie wołowiny wzrósł w tym czasie z 77% do 84%, a przychody (obliczenia IERiGŻ) z 282 mln do 467 mln euro. W br. odnotowano dalszy wzrost eksportu mięsa i sztuk bydła, jednak z uwagi na mniejszy ich ciężar (przede wszystkim w wyniku zwiększenia eksportu cieląt) w ujęciu wagowym eksport żywca był mniejszy niż przed rokiem. W I połowie br. eksport mięsa wołowego (w wadze produktu) ukształtował się na poziomie 79 tys. t wobec 55 tys. t rok wcześniej, w tym do krajów UE wyniósł 74 tys. t wobec 46 tys.t. W tym czasie eksport bydła zmniejszył się z 42 tys. t (wagi żywej) do 37 tys. t, przy czym do krajów UE nie uległ znaczącej zmianie i wyniósł około 34 tys. t. W przypadku krajów trzecich zmniejszeniu uległ zarówno eksport mięsa jak i żywca wołowego. Spadek wywozu wołowiny poza UE wynika z niższych niż przy eksporcie w ramach UE cen, ograniczenia dopłat dla eksporterów oraz zablokowania rynku rosyjskiego. Łącznie w ekwiwalencie mięsa eksport mięsa, żywca i przetworów wołowych (razem z cielęciną) w I połowie 2006 roku wyniósł 108 tys. t i był o 28% większy niż rok wcześniej. Wzrost eksportu wołowiny utrzyma się prawdopodobnie również w II półroczu. Ze względu na silną ochronę celną unijnego rynku wołowiny prawie 100% importu żywego bydła i ok. 97% importu mięsa wołowego pochodzi z krajów UE. Z uwagi na różnice cen wolumen importowanej wołowiny utrzymuje się na niskim poziomie. W I półroczu br. do Polski sprowadzono 4,1 tys. t mięsa, żywca i przetworów wołowych (w ekwiwalencie mięsa) wobec 6,5 tys. t w tym samym okresie 2005 roku. Przewiduje się, że również w II półroczu 2006 roku import utrzyma się na niskim poziomie. Dopłaty do eksportu Subsydia eksportowe obejmują szeroki asortyment bydła i wołowiny. W Polsce jest to jedyny mechanizm stosowany na tym rynku i najbardziej wykorzystywany w porównaniu z subsydiowaniem pozostałych gatunków mięsa. Od dnia akcesji do końca 2004 roku ARR wydała pozwolenia na eksport z dopłatą 7,7 tys. t wołowiny, a w 2005 roku 16,1 tys. t, z czego zrealizowano 97%. Łączna kwota wypłaconych w tym czasie refundacji wyniosła 57 mln zł. W br. (do końca sierpnia) eksporterzy uzyskali pozwolenia na eksport z refun-

32 II Analizy i prognozy dacją 6,2 tys. t wołowiny, a wypłacona kwota refundacji wyniosła 19,2 mln zł. Stopniowe uniezależnienia poziomu wsparcia dochodów rolniczych od poziomu produkcji spowodowało spadek produkcji żywca wołowego w krajach UE-15 i wzrost jego cen. W tej sytuacji Komisja Europejska w 2005 roku ograniczyła asortyment i kierunki eksportu uprawnione do uzyskania subsydiów oraz zmniejszyła stawki dopłat. Do asortymentu, który nadal objęty jest dopłatami stawki refundacji w ciągu 2005 roku zostały obniżone ok. 30%, a w br. o dalsze 20%. Spożycie krajowe Wzrost popytu eksportowego spowodował podrożenie wołowiny oferowanej na rynku krajowym. W 2005 roku detaliczne ceny tego mięsa były o 16,5% wyższe niż w 2004 roku. W br. GUS notuje dalszy ich wzrost, co przy niższych niż przed rokiem cenach wieprzowiny i drobiu znacznie zmniejsza konkurencyjność wołowiny na rynku krajowym. W efekcie w 2005 roku konsumpcja wołowiny wyniosła 4 kg na osobę i była o 1,3 kg na osobę mniejsza niż w 2004 roku. W br. według danych z badania budżetów rodzinnych w I kwartale br. była ona o kolejne 9% mniejsza niż rok wcześniej. Utrzymywanie się spadkowej tendencji w spożyciu wołowiny potwierdzają wstępne dane bilansowe z I półrocza br. Dla stosunkowo niezamożnego społeczeństwa polskiego głównym czynnikiem determinującym zakupy jest cena produktu. Dlatego przy relatywnie niskich cenach drobiu i wieprzowiny w najbliższym czasie nie można spodziewać się zwiększenia spożycia wołowiny. Poziom cen Duży popyt ze strony starych krajów UE, przy niskim poziomie produkcji wołowiny w kraju spowodował szybki wzrost cen bydła po akcesji. Według danych GUS, w 2005 roku średnia cena skupu bydła ogółem ukształtowała się na poziomie 4,05 zł/ kg (bez VAT), o 19,5% wyższym niż w 2004 roku i o 62% wyższym niż w 2003 roku. Ceny młodego bydła rzeźnego wzrosły w tym czasie do 4,37 zł/kg, odpowiednio o 16,3% i 45,2%. Wzrost produkcji oraz malejący popyt krajowy spowodował zahamowanie wzrostu cen skupu bydła w 2006 roku. W lipcu br. ceny skupu żywca wołowego ogółem ukształtowały się na poziomie 4,10 zł/kg i były o 3% niższe niż rok wcześniej. Ceny bydła młodego były w tym czasie nieznacznie (o 0,3%) niższe niż rok wcześniej i wynosiły 4,51 zł/kg.

Rozwój produkcji wołowiny II 33 Według danych MRiRW, w sierpniu br. ceny bydła były nieco niższe niż w lipcu i zbliżone do notowanych przed rokiem. Cały czas drożeje natomiast żywiec cielęcy, za który w lipcu br. płacono przeciętnie 10,63 zł/kg, o 1% więcej niż przed rokiem. Średnio w okresie siedmiu miesięcy br. cena skupu bydła ogółem była zbliżona do notowanej w tym samym okresie ub.r., bydła młodego była o ponad 1% wyższa, a cieląt o blisko 14% wyższa. W wyniku dużego popytu eksportowego na wysokim poziomie utrzymują się ceny zbytu ćwierci wołowych. W sierpniu br. za kompensowane ćwierćtusze z młodych buhajków zakłady mięsne uzyskiwały przeciętnie 9,90 zł/kg (bez VAT), o ok. 2% więcej niż przed rokiem i prawie o 67% więcej niż w tym samym miesiącu przed wejściem do Unii (sierpień 2003 roku). Pomimo wzrostu ceny bydła w Polsce utrzymują się na znacznie niższym poziomie niż w UE zwłaszcza, że w związku z deficytem wołowiny na wspólnym rynku, jej ceny rosną również w pozostałych krajach UE. W UE w 2005 r. cena referencyjna bydła ukształtowała się na poziomie 292,932 euro/100 kg, a w krajach starej UE - 309,217 euro/100 kg, o 11% wyższym niż rok wcześniej. W br. nadal utrzymuje się wzrostowa tendencja cen wołowiny. W sierpniu br. średnio dla całej UE osiągnęły one poziom 312,30 euro/100 kg (wagi bitej schłodzonej) i były o 9% wyższe niż w sierpniu 2005 roku. W Polsce w tym czasie cena referencyjna wyniosła 236,04 euro/100 kg i była jedną z najniższych w UE (o 24% niższa od średniej UE). Niższe niż w Polsce ceny notowano na Litwie - 205,30 euro/100 kg i w Estonii - 222,81 euro/100 kg. Najwyższe ceny osiągała wołowina w Grecji - 395,59 euro/100 kg i na Malcie - 366,88 euro/100 kg. Możliwości rozwoju produkcji wołowiny w Polsce Bilans unijnego rynku wołowiny i cielęciny wskazuje, że deficyt tego mięsa w kolejnych latach wzrośnie, co przy ograniczonym wysokimi cłami imporcie stwarza duże możliwości zagospodarowania przyrostu produkcji. Polska posiada niewykorzystany potencjał produkcyjny wołowiny oraz cielęciny i możliwości jej rozwoju są znaczne. Na 15,9 mln ha użytków rolnych (dane GUS za 2005 rok) ok. 20% stanowią łąki i pastwiska. Jednocześnie Polska ma jeden z najniższych wskaźników obsady bydła na 100 ha użytków rolnych 33 szt., podczas gdy np.: Niemcy 79 szt., Francja 65 szt. a Irlandia 154 szt. Polska wołowina jest konkurencyjna cenowo, a oparcie jej produkcji na natu-