SPRAWOZDANIA Zapraszamy do zapoznania się ze sprawozdaniami z projektów badawczych, konferencji, semiariów oraz innych działań związanych z historią filozofii polskiej. Ponieważ cykl produkcyjny Rocznika wymusza przegląd retrospektywny wydarzeń, dlatego sprawozdania umeszczone poniżej zostały opublikowane wcześniej w serwisie internetowym: www.filozofiapolska.pl Projekt ELV-AKT Polsko-francuskie elektroniczne Archiwum Kazimierza Twardowskiego (Archives de l École de Lvov-Varsovie) Założenia projektu Projekt ELV-AKT jest przykładem tworzenia się w ramach Wspólnoty Europejskiej struktur badawczych, które dzięki współczesnym technologiom otwierają przed naukowcami nowe możliwości za pozna wania się ze źródłami badawczymi, jak również bogate perspektywy współpracy naukowej. Projekt ELV-AKT (Archives de l École de Lvov-Varsovie / Archiwum Kazimierza Twardowskiego) powstał w ramach prowadzonego w paryskim Instytucie Historii i Filozofii Nauk i Technik programu po święconego badaniom nad polską tradycją racjonalizmu logicznego (Programme ELV) na mocy podpisanej w 2005 roku polsko- francuskiej umowy o wspólpracy naukowej. Projekt ELV-AKT ma potrójne zadanie: po pierwsze digitalizację zbiorów znajdujących się w Połączonych Bibliotekach WFiS UW, IFiS PAN i PTF, po drugie 265
266 Sprawozdania umożliwienie konsultacji tych zbiorów w sieci, po trzecie rozwój infrastruktury dla badań naukowych. Jako przedsięwzięcie archiwistyczne projekt ELV AKT obejmuje wszystkie etapy procesu udostępniania rękopisu filozoficznego: po cząwszy od klasyfikacji, poprzez digitalizację i umieszczenie odpowiednio skatalogowanych dokumentów cyfrowych na stronie inter ne towej, po zarządzanie tą stroną, udostępnianie dokumentów i zarządzanie kontami czytelników. Dostęp do zbiorów (wyłącznie w celach naukowych) jest możliwy wyłącznie po wypełnieniu formu larza rejestracyjnego, zaakceptowaniu warunków prawnych konsultacji zbiorów i otwarciu konta. Oryginalność Archiwum ELV AKT w porównaniu z tradycyjnymi archiwami filozoficznymi polega na jego szczególnej lokalizacji: ekipa digitalizująca i rękopisy znajdują się w Warszawie, serwer, który gości stronę i zarządzająca nią ekipa znajduje się w Paryżu, zaś badacze pracujący nad rękopisami na całym świecie. Bazą instytucjonalną Archiwum ELV jako międzynarodowej platformy, do której zadań należy popieranie badań naukowych nad polską filozofią analityczną, jest paryski instytut IHPST. W ramach Projektu ELV AKT organizowane są w IHPST konferencje, warsztaty, składane są projekty europejskie (FP 7). Geneza IHPST sięga początku lat trzydziestych, kiedy to powstał (28 lutego 1932 roku) Institut d histoire des sciences. Jego pierwszym dyrektorem był Abel Rey, profesor Sorbony w katedrze Historii filozofii w jej związkach z nauką. Wśród jego następcow warto wymienić: G. Bachelard a, G. Canguilhem a, S. Bachelard, J. Bouveresse, F. Dagognet... W 1935 roku, Instytut związany wówczas z pięcioma paryskimi fakultetami, zakłada siedzibę wraz ze swą pięciotysięczną biblioteką pod obecnym adresem 13 rue du Four w szóstej dzielnicy Paryża. W okresie przed II wojną światową Instytut prowadził bardzo ożywioną działalność naukową. Wśrod naukowców z nim związanych należy wymienić Louis de Broglie, Léon Brillouin, Elie Cartan, Jean Perrin, Paul Langevin, wśród filozofów Emile Bréhier, Léon
Brunschvicg, Etienne Gilson, Alexandre Koyré, André Lalande, Léon Robin. W 1935 roku Instytut współorganizuje Congrès international de philosophie scientifique w którym uczestniczyła liczna delegacja polska. Swą aktualną postać IHPST przybiera pod kierownictwem J. Dubucs a w roku 2002, poprzez połączenie Instytutu z ekipą Philosophie des Sciences CNRSu (UMR 8590). Aktualnie IHPST jest zwązany z Uniwersytetem Paris 1 Panthéon Sorbonne, Centre national de la recherche scientifique et l École normale supérieure (Paris). Od czasów Międzynarodowego Kongresu Filozofii Naukowej IHPST jest uznanym ośrodkiem studiów nad filozofią Koła Wiedeńskiego. Od lat też rue du Four przyciąga specjalistów logiki polskiej. Rozwijając Program ELV IHPST poszerza swoją aktywność na całość Szkoły Lwowsko Warszawskiej niesłusznie sprowadzanej w szerokich kręgach uniwesyteckich czy to wyłącznie do logiki, czy do szeroko pojętej filozofii austriackiej. Filozoficznym zamierzeniem Projektu ELV-AKT jest pokazanie bogactwa, oryginalności i zastanawiającej aktualności tego po części zapoznanego dorobku paru pokoleń spadkobierców Twardowskiego, którzy zarówno pod względem osobistym jak i zawodowym zostali ciężko naznaczeni przez historię XX wieku. Geneza i rozwój Projektu ELV-AKT Idea założenia polsko francuskiego cyfrowego Archiwum Kazimierza Twardowskiego i jego uczniów zrodziła się wiosną 2004 roku. Dr Wioletta Miśkiewicz, absolwentka IF UW i samo dzielny pracownik naukowy w CNRSie (Paryż), zaproszona przez Instytut Filozofii UW na wykład monograficzny poświęcony fenomenologicznej krytyce kognitywistyki, pracowała równocześnie nad artykułem poświęconym wpływom Bolzano na Twardowszczyków. W poszukiwaniu notacji używanej przez Twardowskiego w swych pierwszych wykładach z logiki, zwróciła się ona o pomoc do ówczesnego Dyrektora Biblioteki, Janusza Sieka, który udostępnił 267
268 Sprawozdania jej przy tej okazji cenny zbiór: rękopisy znajdujące się przed wojną w mieszkaniu prywatnym Twardowskiego we Lwowie, wraz ze sporządzo nym w 2000 roku przez Ewę Likus katalogiem. Okazało się, że Biblioteka ma również w depozycie rękopisy Tadeusza i Janiny Kotarbińskich, Stanisława i Marii Ossowskich, jak również Mieczyslawa Wallisa. Pomysł szerokiego udostępnienia tych zbiorów do badań naukowych skonkretyzował się szybko i po pozyskaniu dla projektu dyrektora IHPST J. Dubucsa, 5 czerwca 2005 roku została podpisana w Warszawie umowa poświęcona współpracy naukowej miedzy Uniwersytetem Paris 1, Polską Akademią Nauk i Uniwersytetem Warszawskim w sprawie digitalizacji zbiorów znajdujących się w depozycie w Połączonych Bibliotekach WFiS UW, IFiS PAN i PTF. Na mocy tej umowy Dr Wioletta Miśkiewicz została mianowana szefem projektu i jego koordynatorem naukowym. Umowa, spisana we współpracy z Działem Prawnym CNRS określa w ramach UE różne aspekty współpracy (wymiana pracowników, maszyn, odpowiedzialność prawna, instancje naukowe i kontrolne). Prace nad digitalizacją archiwum Twardowskiego rozpoczęły się we wrześniu 2005 roku. IHPST zakupił skaner, który został oddany do dyspozycji ekipy polskiej, a Biblioteka udostępniła projektowi pracowników digitalizujących archiwa. 18 grudnia 2005 roku miało miejsce w Paryżu zebranie konstytuujące oficjalnie władze projektu ELV AKT: Radę Naukową, Komitet Redakcyjny i Radę Archiwum. Członkami Rady Naukowej Projektu ELV AKT są: J. Dubucs (CNRS/IHPST), J. Jadacki (IFiS UW), A. Łabuńska (Dyrektor Połączonych Bibliotek WFiS UW, IFiS PAN i PTF), J.Migasiński (IFiS UW), R. Pouivet (U. Nancy), J. Woleński (UJ) i W. Miśkiewicz (CNRS/IHPST), zaś ekipa redakcyjna składa się z następujących osób: W. Miskiewicz (szef i koordynator naukowy projektu), M. Sepioło (digitalizacja), Ł.Ratajczak (digitalizacja, webmaster), A. Roulois (webmaster), F.Pataut (wersja angielska). Do Rady Archiwum przynależy m.in. Ambasada Polska w Paryżu.
Kolejne posiedzenie Archiwum miało miejsce w Warszawie w grudniu 2006 roku, przy okazji polsko francuskiej konferencji Kazimierz Twardowski et ses disciples / Kazimierz Twardowski i jego uczniowie. Strona francuska przedstawiła na nim szatę graficzną ELV, złożone też zostało sprawozdanie z postępu prac digitalizacji. Od początku roku 2007 dostępna jest na sieci strona internetowa www.elv akt.net, na której możliwe jest przeglądanie, po autoryzacji, archiwum Twardowskiego, obejmującego ponad 60 000 kart. Aktualnie prace w Paryżu koncentrują się na rozwojem technicznym strony, tak aby odpowiadała ona jak najlepiej swojej funkcji jako platformy komunikacyjnej projektu. Kontynuowane są także prace nad odpowiadającym europejskim normom katalogiem (Dublin Core). Od początku trwania projektu miały miejsce wielokrotne wzajemne wizyty robocze, trzy doroczne zjazdy Rady Naukowej; zorganizowanych zostało pięć konferencji międzynarodowych i pięć warsztatów (Ateliers ELV); archiwum Twardowskiego zostało zdigitalizowame w całości (włącznie z korespondencją), liczne konta czytelnicze otworzone a stopniwo wypełniana strona internetowa cieszy się widocznym powodzeniem (dla przykładu: trzy tysiące pięćset sesji w samym tylko styczniu 2009 roku). Perspektywy Podpisana w 2005 roku polsko francuska umowa ELV AKT dotycząca archiwów Twardowskiego, Kotarbińskich i Wallisa przewiduje czteroletnią współpracę. Po upływie tego czasu, całość wymienionych zbiorów będzie dostępna na stronie elv.net jak również na stronie Połączonych Bibliotek. Paryski Program ELV będzie kontynuwany. Podjęte już zostały poszukiwania nowych rękopisów i archiwaliów. Następna umowa dotyczyć będzie prawdopodobnie spuścizny po Tadeuszu Czeżowskim. W maju 2008 roku nawiązane zostały kontakty z polskim środowiskiem naukowym w Wilnie. Niebawem zainaugurowane zostaną archiwa badaczy. 269
W paryskim Archiwum ELV przywiązuje się szczególne znaczenie do działalności wydawniczej. Jako wydawnictwo cyfrowe Édition ELV stawia sobie za zadanie publikowanie przekładów i naukowych wydań zdigitalizowanych zbiorów archiwalnych. Oryginalnością tego cyfrowego wydawnictwa naukowego będzie nie tylko różnorodność wydawanych dokumentów elektronicznych (w zależności od stopnia zaawansowania prac archiwistycznych i naukowych nad danym dokumentem wyjściowym: cyfrowe zdjęcie rękopisu, przygotowany na jego podstawie maszynopis z podstawowym aparatem krytycznym, przekład z bardziej rozwiniętym aparatem krytycznym), ale także wydawanie tekstów zakodowanych według norm XML/TEI. W tym celu przeprowadzane są w IHPST szkolenia dla tłumaczy i prace nad realizacją prototypu ELV (XML/TEI odnosi się do treści kodowanych dokumentów i wymaga rozwinięcia schematu analizy pojęciwej kodowanych tekstów filozoficznych). Zakodowywanie źródeł staje się jednym z priorytetów europejskich Digital Humanities i szeroko zakrojonego programu Wirtualnych Bibliotek Humanistycznych zawierających teksty zakodowane według norm XML/TEI. Światowy autorytet polskiej logiki nie ulega wątpliwości. Od wielu lat prowadzi się w różnych ośrodkach uniwersyteckich badania nad niektórymi, związanymi z tradycją brentanizmu i szeroko pojętą filozofią austriacką, aspektami polskiej filozofii międzywojennej. Program ELV stawia sobie za zadanie podtrzymywanie tych badań, jak również rozbudzanie zainteresowania dla mniej znanych aspektów filozofii zarówno Twardowskiego, jak i jego wychowanków, dla bogactwa ich pracy filozoficznej i wartosci ich zaangażowania naukowego. Wioletta Miśkiewicz http://www-ihpst.univ-paris1.fr/wmiskiewicz 270
Trans-Mickiewicz Wieszcz na interdyscyplinarnym warsztacie Daniela H. Valsecchiego (Argentyna/Polska) Spotkanie z Danielem H. Valsecchim, które odbyło się 27 marca 2008 r. w ramach Otwartych Zebrań Zakładu Filozofii Polskiej IF UJ, nie należy do tych, które łatwo streścić. Valsecchi poświęcił Mickiewiczowi kilka lat intensywnych studiów i dopisało mu szczęście, skoro nie dostał się pod rząd dusz ani samego wieszcza, ani też polonistów. Czyni to jego spostrzeżenia ciekawymi dla historyków filozofii. Urodzony w Buones Aires w 1962 r. Valsecchi jest literaturoznawcą (słowo nie do końca odpowiednie, a raczej wcale) o nietypowej formacji intelektualnej. Ukończywszy prawo na Uniwersytecie w Buenos Aires odbył studia podyplomowe w zakresie geopolityki w Wyższej Szkole Wojska Argentyńskiego. Swój warsztat określa jako filozoficzny, politologiczny i socjologiczny. W drugiej połowie lat 90 Valsecchi wykładał filozofię prawa i metodologię badań naukowych w Uniwersytecie Argentyńskim im. Johna F. Kennedy ego oraz teorię państwa i wprowadzenie do prawa na Uniwersytecie w Buenos Aires. W 1999 r., kierowany zainteresowaniem dziełem Mickiewiczem i brakiem odpowiednich źródeł w Argentynie, przyjechał do Krakowa, gdzie w 2006 r. obronił na Uniwersytecie Jagiellońskim obszerną pracę doktorską o Mickiewiczu 1. Choć Polskę i Argentynę łączą pierwszorzędne nazwiska z historii literatury oraz, jak zapewniają podróżnicy, niektóre aspekty kultury umysłowej, perspektywa Valsecchiego na Mickiewicza stanowi pewne novum. Piszę o tym, ponieważ argentyński badacz mocno podkreśla odrębność swej perspektywy. Sparafrazuję to swobodnie: Nieważne, czy dany mickiewiczolog urodził się bardziej Polakiem 1 D. H. Valsecchi, Między polityką a metapolityką. Samoobjawienie romantycznej twórczości Adama Mickiewicza (1817-1835), Kraków 2007. 271
272 Sprawozdania czy (np. pochodząc z innego kraju lub kształcąc się za granicą) bardziej polonistą, zawsze będzie miał problem z odróżnieniem walorów literackich od aspektów pozaliterackich: historii, polityki, socjologii, psychologii i historii filozofii. Problem polega na tym, że twórczość Mickiewicza wraz ze swoim wieszczym wymiarem wchodzi w definicje narodu polskiego i filologii polskiej, które funkcjonują w powszechnym obiegu edukacyjnym. Valsecchi natomiast nie uczęszczał do żadnej polskiej szkoły i właśnie to uważa dziś za największy walor swojego punktu wyjścia. Jak zauważa Prof. Tadeusz Linkner w recenzji cytowanej na okładce książki Valsecchiego, oprócz dyskusji ze znanymi badaczami Mickiewicza jest tu wiele odwołań do autorów u nas prze mil czanych, którzy tutaj okazują się akurat potrzebni, co prze kłada się na pełnię oglądu niemal każdego zagadnienia. Metoda jest polifoniczna. Autor łączy rezultaty badań odległych w czasie i w prze strzeni geograficznej, a więc i językowej; spogląda na zjawiska literackie z perspektywy wszystkich nauk, które składają się na jego warsztat; pokazuje, jak czerpać wiedzę antropologiczną, polityczną i inną z tekstów literackich. Nie miejsce tu, by przedstawiać treść tej książki, choć wolno wyrazić nadzieję, że uczyni to jeszcze na łamach Rocznika Historii Filozofii Polskiej jakiś znawca tematu. Odnotujmy, że polifonia badań Valsecchiego powinna w szczególny sposób zainteresować historyków filozofii. Mickiewicz nie filozofował w sensie standardowych kryteriów, ale znał się na współczesnej mu filozofii, niezliczonym umysłom zastąpił całą filozofię, a inne skłonnił do filozoficznego buntu przeciw irracjonalizmowi. A ponieważ bunt był wielki (wymieńmy Twardowskiego, Ajdukiewicza i Kotarbińskiego), to i przeciwnik musiał być godny. Podczas wspomnianego spotkania w Zakładzie Filozofii Polskiej IF UJ autor skupił się na tezie, że Mickiewicz zawarł w swojej tworczości wiedzę o człowieku, którą znów parafrazując można by nazwać mądrością wysokiego ryzyka. Konrad, ów polski
Faust i Hamlet, jest postacią literacko głęboką, ale ku nieszczęściu Polaków przez nich samych upolitycznioną, spłyconą do schematu płomiennych przemówień późnego Mickiewicza, rewolucjonisty, twórcy już nie Pana Tadeusza, a Legionów. Dotarcie przez meandry romantycznego ryzykanctwa do pierwotnej mądrości jest celem archeologii wiedzy, jaką uprawia argentyński badacz. Po drodze trzeba stanąć twarzą w twarz z niejedną wypartą treścią paradygmatu romantycznego, z ukrytą częścią samego siebie. Valsecchi przyjmu jąc jakby postawę terapeuty nazywa rzeczy prosto, boleśnie. Powstanie listopadowe jako zbiorowa próba samobójstwa wynika z nekrofilstwa polskiego patriotyzmu. Ten bowiem zakochał się w czymś, czego nie ma, a czego nie kochał, gdy istniało: w państwie polskim. Nie mogąc się do tego przyznać, patrioci polscy nie wywiązali się z obowiązków okresu smutku. To, co minęło, staje się dla nich widmem i obsesją. Jak twierdzi Valsecchi, Dziady Mickiewicza stają się również w sferze pozaliterackiej filarem tanatokracji, czyli rządów śmierci, a mówiąc dokładniej: panowania nienależycie opłakanych zmarłych nad żywymi, których stan jest coraz bardziej opłakany. Tendencja do samobójstwa z wykorzystaniem zaborców nie ma według Valsecchiego natury altruistycznej, jak zwykle się przyjmuje, ale jest dążeniem do samej śmierci i do spotkania z tym, co minęło. Valsecchi dysponuje bogatym materiałem dowodowym na rzecz swoich tez. Jednym z oryginalnych rysów jego badań jest to, że profesjonalny badacz poezji jest także absolwentem studiów geopolitycznych. Nie będąc ani jednym, ani drugim, sądzę, że połączenie tych dwóch kompetencji jest przy interpretowaniu polskiego wieszcza wysoce ciekawe. W każdym kraju poeci marzą o geopolityce, poeci tacy są. Ale nie w każdym kraju przyznano im trwałą wyłączność w tej kwestii. Valsecchi, który opracował specjalny rozdział pt. Scenariusz pasji geopolityczne uwarunkowanie, czerpie tu jednak nie tylko z wiedzy zdobytej podczas studiów podyplomowych. Mam nadzieję, że nie dokonam 273
nadinterpretacji, ale nie mogę się oprzeć cytatowi z dziennika Witolda Gombrowicza, który, odsuwając płytkie oceny Argentyny wyrażane przez przybyszy z Europy, twierdzi: Argentyna pełna jest cudów i czarów, ale czar ten jest dyskretny, spowity w uśmiech, który nie chce wyrazić za dużo 2. Podobnie jest u Valsecchiego. Siła napięć w osobowości Mickiewicza i sprzeczności w interpretacjach stają się tu dyskretne. Jak pisze Gombrowicz, ta cecha wynika z niechęci do walki i narzucania się ludziom, a więc z pewnej niedramatyczności, miejscami nazywanej także w nawiązaniu do Witkiewicza brakiem formy 3. Valsecchi interpretując wewnętrzny dramat Mickiewicza kreśli wizję niedramatyczną. Odsłania się tu nie coś niesamowitego w sensie definicji Marii Janion, ale całkiem samowite dzieje pewnej mądrości 4. Toteż generalna ocena Mickiewicza u Valsecchiego nie jest zaskakująca: warto zachować to, co jest literacko wartościowe i co może zainspirować filozofię np. w badaniach nad ludzką władzą i ludzką władczością, niemniej należy być ostrożnym wobec polityki i metapolityki romantyków. Wielu w Polsce zgadza się z tym werbalnie. Ale, jak mówi węgierskie porzekadło, nie wolno nam odmówić spojrzenia w lustro podsunięte przez sąsiadów, nawet jeśli nie jest idealnie gładkie. Sprawa dotyczy tożsamości. Romantyzm utrwalił się w definicjach i aksjomatach narodu polskiego i samej polonistyki tak mocno, że odróżnienie literatury od rzeczywistości stanowi wyzwanie godne filozofów, a więc i temat dla historyków filozofii. Mnie osobiście jako historyka filozofii polskiej, który jak Daniel H. Valsecchi nie urodził się ani Polakiem, ani polonistą, fascynuje to, że Mickiewicza można jednak ogarnąć rozumem, a nie wyłącznie 2 W. Gombrowicz, Dziennik 1953-1956, Kraków 1997, str. 111 n. 3 Ibidem, str. 181. 4 M. Janion, Niesamowita słowiańszczyzna, Kraków 2007, str. 83 nn.: pojęcie tego, co niesamowite, u Krasińskiego; str. 125 152: tanatologia Mickiewicza; oraz passim. 274
sercem. Pozostaje wszak niepokój, a niepokój jest, jak wiadomo, nieredukowalnym sednem romantyzmu. Czy racjonaliście nie grozi tu pułapka, że na szok romantyzmu odpowie szokiem redukcji, jak to czyni Witkiewicz w Niemytych duszach? Autor Między polityką a metapolityką. Samoobjawienie romantycznej twórczości Adama Mickiewicza (1817-1835) unika tego ryzyka, ponieważ stawia na wielopłaszczyznowe poszukiwania hermeneutyczne. Takie chłodniejsze spojrzenie jest jak lornetka, która powiększa dalekie detale oraz, odwrócona, pokazuje maleńkość względnej całości w globalnym kontekście. Funkcjonuje to również w sferze pozaliterackiej. Właśnie do odseparowania polityki i metapolityki od politykierstwa i metapolitykierstwa przydaje się taka interdyscyplinarna i transkulturowa hermeneutyka, jaką proponuje badacz z Argentyny. Steffen Huber Bogactwo Zdziechowskiego Sprawozdanie z konferencji Marian Zdziechowski (1861-1938) w 70-tą rocznicę śmierci 24 października 2008 roku odbyła się w krakowskim gmachu Collegium Novum konferencja naukowa, poświęcona osobie i myśli Mariana Zdziechowskiego, zwołana dla uczczenia 70 tej rocznicy jego śmierci. Zorganizował ją Zakład Filozofii Polskiej UJ przy współudziale Katedry Filozofii Polskiej WSMiP UJ, Katedry Doktryn Politycznych i Prawnych WP UJ oraz Księgarni Akademickiej. Mecenasem spotkania była restauracja Chimera. Marian Zdziechowski był jedną z ważniejszych postaci filozofii polskiej przełomu XIX i XX wieku. Jego myśl obejmowała zarówno najżywotniejsze kierunki panujące wówczas na Zachodzie (m.in. 275
276 Sprawozdania katolicki modernizm), jak i prądy intelektualne nurtujące świat rosyjski i południowo europejski. Stąd szeroki wachlarz tematyczny krakowskiego spotkania ludzi nauki i kultury nie tylko z Polski, ale i z Litwy. Słowo wstępne wygłosił prof. Ryszard Legutko (Uniwersytet Jagielloński), nazywając Zdziechowskiego reprezentantem arystokratycznego liberalizmu. Postawa ta miałaby wynikać z osadzenia filozofa w wielokulturowym środowisku Kresów, intelektualnego przyswojenia i zrozumienia zarówno problematów świata Zachodu, jak Wschodu. Kresy to świat graniczny, który pozwala na krytyczny dystans i absorpcję wielu aspektów rzeczywistości, tak w jej warstwie historycznej, jak ideowej. Zdaniem prof. Legutki, myśl autora Od Petersburga do Leningrada cechuje także krytyczne nastawienie wobec komunizmu, upatrujące w tej ideologii nieznaną dotąd jakość i pesymistyczna orientacja jego filozofii, tak na gruncie ontologicznym, jak historycznym. Prof. Stanisław Borzym z Instytutu Filozofii i Socjologii PAN przedstawił referat pt. Wątki francuskojęzyczne w twórczości Mariana Zdziechowskiego. Prelegent skupił się na postaciach Blondela i Secretana, jako tych przedstawicielach myśli francuskiej, którzy wywarli największy wpływ na twórczość intelektualną wileńskiego profesora. Prof. Borzym zwrócił uwagę na napięcie religijne, towarzyszące życiu umysłowemu i duchowemu Zdziechowskiego, wynikające zarówno z akceptacji dla koncepcji katolickiego modernizmu, pewnej dezaprobaty wobec wyższej hierarchii kościelnej, a z drugiej strony: pragnienia pozostania lojalnym wobec Kościoła i papiestwa. Nie do przecenienia są także wpływy myśli francuskiej na zadawane sobie przez Zdziechowskiego pytanie o relację rewolucji 1789 roku i jej wielorakich skutków do wiary chrześcijańskiej. Prof. Zbigniew Opacki (Uniwersytet Gdański) mówił na temat doświadczenia Wschodu i Zachodu w biografii intelektualnej Mariana Zdziechowskiego. Wystąpienie to miało przede wszystkim charakter
historyczny, także z tej przyczyny, iż prof. Opacki jest autorem dwutomowej biografii intelektualnej filozofa (W kręgu Polski, Rosji i Słowiańszczyzny, Gdańsk 1996 oraz Między uniwersalizmem a partykularyzmem, Gdańsk 2006). Mówca zwrócił uwagę na podnoszone wcześniej kwestie zadomowienia Zdziechowskiego w kręgu cywilizacji wschodniej i zachodniej, skupiając się przede wszystkim na kontekście biograficznym: antyrosyjskiej atmosferze w domu rodzinnym, gimnazjalnym doświadczeniu głębi kultury rosyjskiej, studiach w Sankt Petersburgu i Dorpacie, gdzie z jednej strony autor Wpływów rosyjskich na duszę polską wzbogacał swoje poznanie imperium carów, z drugiej zaczął zaznajamiać się z dorobkiem intelektualnym zachodniej Europy. Jako następni głos zabrali goście z Litwy, zaproszeni na konferencję przez jej organizatora, prof. Jana Skoczyńskiego: Saulius Drazdauskas i docent Paulius Subačius. Pierwszy z prelegentów jest redaktorem naczelnym pisma Naujasis Židnys Aidai, a jego odczyt nosił tytuł Obchody rocznicowe Mariana Zdziechowskiego w Wilnie. Natomiast doc. Subačius przedstawił referat Marian Zdziechowski i arcybiskup Jerzy Matulewicz, przez pryzmat znajomości tych dwóch ludzi ukazując problemy toczące Kresy w dwudziestoleciu między wojennym: narastające nacjonalizmy, próby poddania religii ideologicznym wpywom, konflikty społeczne i polityczne tamtych czasów. Zdziechowski, potomek tradycji wielokulturowej Rzeczpospolitej nie mógł się pogodzić z takim stanem rzeczy i niejednokrotnie występował w obronie źle widzianego w Wilnie abp Matulewicza. Dr Marian Zaczyński z Uniwersytetu Jagiellońskiego w pełnym erudycji odczycie Zdziechowski nekrologia przedstawił treść różnorakich artykułów i wspomnieniowych wypowiedzi, w jakie obfitowała prasa po śmierci filozofa. Teksty te ukazują, że współcześni znakomicie zdawali sobie sprawę z poniesionej straty i nie szczędzili Zdziechowskiemu największych pochwał. Jedno z określeń, współczesny Piotr Skarga, stawia go w panteonie 277
278 Sprawozdania wybitnych polskich myślicieli i w pewnym sensie kaznodziei, wieszczącego czasy upadku. Prof. Jan Krasicki (Uniwersytet Wrocławski) zaprezentował referat Zdziechowski a Rosja. W opinii autora pracy Eschatologia i mesjanizm. Studium światopoglądu Mariana Zdziechowskiego, twórczość filozof była głęboko przeniknięta wpływami religijnych myślicieli rosyjskich (znaczna rola Mikołaja Bierdiajewa), co pozwo liło mu odrzucić antyrosyjskie uprzedzenia i negatywne stereotypy, towarzyszące części polskiej inteligencji. Z drugiej zaś strony widział w rosyjskiej myśli, jej maksymalizmie, prometejskim pragnieniu uszczęśliwienia ludzkości niebezpieczeństwo, jakie rodzi się z hybris, czyli pychy, pragnącej ustanowienia na ziemi utopii. Zdziechowski nie rościł sobie prawa do tytułu obrońcy cywilizacji zachodniej przed rosyjską barbarią, ale jako swój cel stawiał budowanie mostów między tymi dwoma cywilizacjami. Wystąpienie prof. Jana Skoczyńskiego wieńczyło pierwszą część konferencji. Kierownik Zakładu Filozofii Polskiej UJ poświęcił je recenzji wspomnianej wyżej monografii historycznej Między uniwersalizmem a partykularyzmem. Myśl i działalność społeczno-polityczna Mariana Zdziechowskiego 1914-1938, autorstwa prof. Opackiego. Zdaniem prof. Skoczyńskiego autorowi pracy udało się nakreślić pogłębiony wizerunek wileńskiego profesora, m.in. dzięki wykorzystaniu niedostępnych dotąd tekstów źródłowych i takiemu ujęciu tematu, które w czasach PRL było niemożliwe z przyczyn politycznych czy też ideologicznych. Portret Zdziechowskiego nakreślony piórem prof. Opackiego ukazuje go nie tylko jako znawcę kwestii rosyjskiej, ale także problematyki stosunków polsko litewskich i polsko ukraińskich. Druga część krakowskiego spotkania obejmowała referaty najmłodszego pokolenia naukowców, badaczy myśli Mariana Zdziechowskiego, doktorantów w Zakładzie Filozofii Polskiej UJ. Pierwszy zabrał głos Krzysztof Wołodźko. W wystąpieniu pt. M. Zdziechowski filozof czasu katastrofy omówił postawę
intelektualną i badawczą filozofa wobec rewolucji bolszewickiej 1917 roku. W jego opinii Zdziechowskiego można traktować jako prekursora współczesnej sowietologii, jednego z pierwszych badaczy, który w ramach Instytutu Naukowo Badawczego Europy Wschodniej (przy wileńskim uniwersytecie) starał się dociec źródeł bolszewizmu, jako gwałtem narzuconego ustroju, będącego zaprzeczeniem organicznej, tradycyjnej wspólnoty społecznej i politycznej. Aleksander Ćuk w odczycie Marian Zdziechowski o nacjonalizmie wyróżnił trzy aspekty tej ideologii, scharakteryzowane przez myśliciela: nacjonalizm narodów uciśnionych, nacjonalizm państwowy, służący zachowaniu społeczno politycznego i etnicznego status quo, oraz nacjonalizm wymierzony przeciw innym nacjom, który można określić mianem szowinizmu. Aleksander Ćuk zwrócił uwagę na kontekst, w jakim Zdziechowski zwrócił baczniejszą uwagę na problem nacjonalizmu. Była to I Wojna Światowa, rosnące aspiracje niepodległościowe poszczególnych narodów i związany z tym ogólnoeuropejski kryzys tożsamości, charakteryzujący się upadkiem dawnych struktur geopolitycznych, m.in. rozpadem Austo Węgier. Zdziechowski jawi się tutaj jako obrońca chrześcijańskiego uniwersalizmu, a w odniesieniu do Polski piewca idei jagiellońskiej. Jako ostatni wypowiedział się Jarosław Zoppa, który mówił o Marianie Zdziechowskim jako wrażliwym odbiorcy liturgii katolickiej. Zdaniem prelegenta myśliciel, pomimo swej jawnej sympatii do religijnego modernizmu, szukał w rzymskokatolickiej liturgii poczucia oparcia, hierarchii i trwałości jako antidotum nie tylko na bolączki stricte religijne, ale także cywilizacyjne. Zdziechowski widział w liturgii narzędzie duchowego porządku i źródło klasycznego piękna, od którego oddalał się współczesny mu świat, stąd jego wyraźny sprzeciw wobec liturgicznego nowinkarstwa, np. w dziedzinie muzyki sakralnej. 279
Popołudniowa część konferencji odbyła się w restauracji Chimera. W trakcie tego mniej oficjalnego spotkania krakowscy aktorzy deklamowali fragmenty tekstów Mariana Zdziechowskiego, zaprezentowano także projekt dedykowanej mu tablicy pamiątkowej. Wielość referatów, pojawiających się w nich wątków, szeroki horyzont zaprezentowanych perspektyw pozwala mieć nadzieję, że Zdziechowski nie tylko nie zostanie filozofem zapoznanym, lecz jego myśl czeka renesans badawczy. Bogactwo życiowego dorobku intelektualnego Zdziechowskiego odsyła nas bowiem do źródeł najlepszych polskich tradycji wielokulturowości, otwartości na świat idei przy zachowaniu i twórczym ujęciu własnego dziedzictwa narodowego. Krzysztof Wołodźko 280