Bożena Łazowska Centralna Biblioteka Statystyczna Warszawa e-mail: b.lazowska@stat.gov.pl CENTRALNA BIBLIOTEKA STATYSTYCZNA IM.STEFANA SZULCA W WARSZAWIE [CENTRAL STATISTICAL LIBRARY IN WARSZAWA] Abstrakt: Omówiono historię digitalizacji najcenniejszych zbiorów Centralnej Biblioteki Statystycznej im.stefana Szulca (zbiory kartograficzne oraz XIX-wieczne cymelia statystyczno-demograficzne), a także digitalizację historycznego, prowadzonego tradycyjnie od 1918 r. kartkowego katalogu Biblioteki i połączenia go ze zintegrowanym komputerowym systemem bibliotecznym ALEPH 500 wersja 14.2 (OPAC). CENTRALNA BIBLIOTEKA STATYSTYCZNA DIGITALIZACJA ZBIORY KATALOG KARTOGRAFIA WARSZAWA Abstract: The author presents the history of the digitization of the most valuable collections of Central Statistical Library in Warszawa (cartographic collections, demographic and statistical cimelia from 19 th century) as well as the digitization of the historical card catalog of the Library (started in 1918) and its combining with an integrated library computer system ALEPH 500 release 14.2 (OPAC). CENTRAL STATISTICAL LIBRARY DIGITIZATION COLLECTIONS CATALOG CARTOGRAPHY WARSZAWA * * * Wstęp W 2004 roku Centralna Biblioteka Statystyczna im.stefana Szulca zakupiła i wdrożyła ze środków Phare 2001 (kontrakt No: EropeAid/116070/PL na drodze przetargu otwartego) nową wersję systemu Aleph (Aleph 500 wersja 14.2) z odpowiednim wyposażeniem sprzętowym (dwa nowe serwery systemowe, 10 stacji komputerowych, sprzęt prezentacyjny). Główne zalety nowej wersji zintegrowanego komputerowego systemu bibliotecznego Aleph to: przechowywanie, i obrót multimedialnych dokumentów graficznych wraz z możliwością połączenie obiektów multimedialnych z bibliograficznymi rekordami danych, obsługa pełnego zakresu UNICODE co umożliwia pełne zgodne z normą kodowanie obcojęzycznych alfabetów, nowy przyjazny interfejs sieci Web charakterystyczny dla wszystkich bibliotek Aleph-a, udoskonalenie form wymiany danych między bibliotekami oraz standaryzacja raportów, 166
kontrola kartotek wzorcowych zintegrowana z logicznymi bazami danych dzięki temu rozwiązaniu w sposób istotny zwiększyła się przejrzystość katalogów CBS dla baz i podbaz logicznych, zintegrowany tezaurus. Zakup nowej wersji systemu wyposażonej w multimedialny moduł obsługi dokumentów cyfrowych daje możliwość digitalizacji, a więc tworzenia trwałych archiwalnych kopii najcenniejszych zbiorów bibliotecznych na CD-romach i w formie baz komputerowych, a także jest istotnym krokiem umożliwiającym realizację doskonalenia form udostępniania np. przez ekonomiczniejsze wykorzystanie Internetu do dystrybucji kopiowanych dokumentów czy też stworzenie lektorium dokumentów elektronicznych na terenie CBS; poza tym umożliwia rozszerzenie przedmiotowego zakresu udostępniania np. o cyfrowe dokumenty cymeliów (w tym mapy). Digitalizacja zbiorów Jednym z pierwszoplanowych zadań Biblioteki na lata 2005 2010 po wprowadzeniu modułu Alepha w wersji 14.2, przeznaczonego do obsługi zbiorów multimedialnych, jest digitalizacja najcenniejszych zbiorów (w tym kartograficznych i cimeliów) [Łazowska 2005]. We wrześniu-październiku 2004 r. utworzono cyfrowe zawartości dla 28 dokumentów. Zdigitalizowano m.in. następujące publikacje zbiorów CBS: Badania nad rozrodczością w Polsce pod redakcją Stefana Szulca (Warszawa 1933). Pierwszy spis powszechny Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 21 września 1921 roku (Warszawa 1928). Koniunktura gospodarcza w Polsce 1924 1927 Edwarda Lipińskiego (Warszawa 1928). L`Exposition de Paris (Paris 1900). Note sur le minimum de salaire (Paris 1889). Rocznik Statystyki Miast Polski (Warszawa 1930). Katalog wydawnictw Głównego Urzędu Statystycznego (Warszawa 1933). Katalog wydawnictw Głównego Urzędu Statystycznego (Warszawa 1930). Praca wydana pod redakcją Stefana Szulca Badania nad rozrodczością w Polsce (Warszawa 1933) należy do klasyki demograficznych dzieł w zbiorach CBS. Publikacja opracowana przez zespół Instytutu Badania Zagadnień Ludnościowych w składzie : Stefan Szulc, Samuel Fogelson i Ludwik Krzywicki omawia wyniki prekursorskich na owe czasy badań Instytutu obejmujących takie zagadnienia jak: metody badań demograficznych, ewangelickie kolonie rolnicze na Wołyniu, domy robotnicze i urzędnicze w Warszawie [Łazowska 1995]. W styczniu 2005 r. zdigitalizowano pracę Stanisława Staszica O statystyce Polski (wydaną w Krakowie w 1809 r.). Jest ona uznawana za pierwowzór podręcznika do statystyki [Łazowska 2005]. Uważa się również, iż praca Staszica zapoczątkowała rozwój badań statystycznych w Polsce. Jej autor jako pierwszy bowiem użył w języku polskim słowa statystyka, choć rozumiał pod tym pojęciem raczej państwoznawstwo. Rozprawa O statystyce Polski składała się z 12 rozdziałów: Rozległość polskiej ziemi topograficznie uważana. Departamenta na równinach w krajach zapadłych. Departamenta w krajach górzystych. Rzeki spławne w Polsce. 167
Jaką ilość ziemi zajmują miasta, drogi, błota, lasy, role i łąki? Wiele zboża wychodzi z Polski. W jakim stanie miasta? Jaka ludność całej Polski? Jak wiele Polska wystawić i utrzymać teraz może wojska? Jakie podatki teraz Polska składać może? Jakie stosunki polityczne Polski z Francją? Stosunki handlowe Polski z Francją. Dzieło O statystyce Polski: krótki rzut wiadomości potrzebnych tym, którzy kraj chcą oswobodzić i tym, którzy w nim chcą rządzić podaje w istocie niewiele danych statystycznych, w większości zaczerpniętych z pracy Tadeusza Czackiego O litewskich i polskich prawach, wydanej w 1800 r. Praca Stanisława Staszica uzyskała jednak szeroki rozgłos i pojęcie statystyka zaczęło być odtąd powszechnie stosowane. W zbiorach Biblioteki znajduje się również wydanie tej pracy z 1916 r. W lutym marcu br. zdigitalizowano unikatową pracę Wawrzyńca Marczyńskiego (1779 18435) Statystyczne, topograficzne i historyczne opisanie guberni podolskiej z rycinami i mapami wydaną w Wilnie w 1820 r. [Marczyński 1830]. W marcu 2005 r. rozpoczęto digitalizację unikatowej serii Trudy Warszawskogo Statisticzeskogo Komiteta wydawanej w latach 1889 1914 w Warszawie przez Warszawski Komitet Statystyczny oddział Petersburskiego Komitetu Statystycznego Rosji.Prace wydane w tej serii są kopalnią informacji o statystyce prowadzonej w Królestwie Polskim od lat 90-tych XIX wieku aż po początek I wojny światowej. To trudne do przecenienia źródło do historii gospodarczej Polski, a jednocześnie jedno z cenniejszych cimeliów biblioteki [Trudy... 1889]. W październiku lutym 2004/2005 r. zdigitalizowano część najcenniejszych zbiorów kartograficznych CBS. Przykładowo zabezpieczono na CD-ROMach: Mapę guberni Królestwa Polskiego z oznaczeniem odległości na drogach żelaznych, bitych i zwyczajnych ułożoną i litografowaną przez Marcelego Gotza, wydaną nakładem Gebethnera i Wolffa w Warszawie w 1891 r. Mapę Karta 10-ti guberni Carstwa Polskogo opracowaną przez Warszawski Komitet Statystyczny i wydana w 1898 r. w Warszawie pod redakcją P.A. Baracza. Mapę językową Galicji według gmin administracyjnych opracowaną na podstawie spisu ludności z 31 grudnia 1900 r. przez Krajowe Biuro Statystyczne we Lwowie pod kierownictwem prof. Józefa Buzka, późniejszego pierwszego Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego. Mapę wyznaniową Galicji według gmin administracyjnych opracowaną na podstawie spisu ludności z 31 grudnia 1900 r. przez Krajowe Biuro Statystyczne we Lwowie pod kierownictwem prof. Józefa Buzka, Mapę rozsiedlenia ludności polskiej z uwzględnieniem spisów władz okupacyjnych w 1916 r. opracowaną w Biurze Pracy Społecznej pod redakcją L. Dury, wydaną przez zakład litograficzny W. Główczewskiego w Warszawie. 168
Mapę Europy Środkowej opracowaną przez Stanisława Maxa opublikowaną przez wydawnictwo M. Arcta w Warszawie w lutym 1915 r. Eisenbahn-Übersichtskarte der Mil. General-Direktion der Eisenbahnen, wydaną w Warszawie w czerwcu 1917 r. Mapę narodowościową ziem polskich opracowaną przez Edwarda Maliszewskiego, a wydaną przez Biuro Pracy Społecznej w 1919 r. w Warszawie, Atlas Królestwo Polskie i przyległe prowincje Austrii, Niemiec i Rosyi wydany przed I wojną światową przez H. Altenberga, G. Seyfartha, E. Wende we Lwowie, Informacyjną mapę przemysłu w Polsce S. Korytko z 1933 r., Mapę Województwa centralne i wschodnie Rzeczypospolitej Polskiej (podział na gminy według stanu z dnia 1 kwietnia 1933 r.) opracowaną przez Referat Kartograficzny GUS i wydaną nakładem Głównego Urzędu Statystycznego przez Książnicę Atlas we Lwowie, Mapę gmin Rzeczypospolitej Polskiej (odział administracyjny według stanu z dnia 1 kwietnia 1938 r.) opracowaną przez Referat Kartograficzny Głównego Urzędu Statystycznego i wydaną nakładem GUS w zakładzie kartograficznym W. Cukrzyński, S. Goliński i Ska w Warszawie, Mapę hitlerowskich obozów podczas okupacji niemieckiej opracowaną przez Żydowską Centralną Komisję Historyczną Oddział Śląski w Katowicach (Sosnowieckie Zakłady Graficzne) W najbliższym czasie przewiduje się posadowienie tych zbiorów na jednym z zakupionych serwerów w celu otwarcia możliwości ich udostępnienia na stacjach roboczych zainstalowanych w czytelni. Ponadto przetestowana zostanie drożność tych stacji pod względem sprawności obsługi zarówno cyfrowych zbiorów graficznych jak i baz bibliograficznych CBS. W planowaniu projektu Phare 2001 CBS założyła realizację rozwoju automatyzacji w Bibliotece uwzględniając potrzebę zakupu zarówno nowego oprogramowania bibliotecznego jak i odpowiedniego wyposażenia sprzętowego m.in. wielofunkcyjnego systemu kopiowania i dystrybucji dokumentów (także via Internet). Jednak w trakcie realizacji projektu, ze względu na obawę, że firmy europejskie nie produkują takich wielofunkcyjnych systemów wniosek CBS w tym zakresie został odrzucony. Zrealizowano natomiast zakup dwóch czteroprocesorowych serwerów co w istotny sposób ułatwi dystrybucję tworzonych obecnie w Bibliotece cyfrowych zbiorów graficznych. W latach 2005 2010 Centralna Biblioteka Statystyczna rozpocznie digitalizację najcenniejszych zbiorów XIX-wiecznych i z początku XX wieku z zakresu statystyki i demografii, które mają charakter unikalny i znajdują się częstokroć jedynie w zbiorach naszej Biblioteki.Należą do nich przykładowo : Statistika Rossijskoj Imperii (w tym materiały powszechnego spisu ludności Pervaja Vseobszczaja Perepis Naselenija 1897 ), coroczne przeglądy poszczególnych guberni Obzor, Pamiatnaja kniżka, prace Warszawskiego Komitetu Statystycznego Trudy. Statistik des Deutschen Reichs (wraz z opublikowanymi wynikami spisów ludności w Niemczech z lat: 1871, 1880, 1890, 1900 ). Österreichische Statistik, Rocznik statystyki Galicji (od 1873 r.). Józefa Kleczyńskiego Organizacja statystyki w Austrii (1883), Spisy ludności Rzeczypospolitej Polskiej (1892), O spisie ludności dyecezyi krakowskiej z r. 1787 (1894). 169
Mieczysława Marassego Dzieła ekonomiczno-polityczne i statystyczne t. I II (1887), O pojęciu i zadaniu statystyki (1866). Fryderyka Skarbka Gospodarstwo narodowe zastosowane czyli nauka administracji t. I II (1820 1821, Ogólne zasady gospodarstwa narodowego (1911), Wawrzyńca Surowieckiego O upadku przemysłu i miast w Polsce (1810), Dzieła Wawrzyńca Surowieckiego (z wiadomością o życiu i pismach autora, z kartą geograficzną i z tablicą runiczną pisma (1861). Witolda Załęskiego Kilka słów o teorii statystyki (1868), Królestwo Polskie pod względem statystycznym (1900 1901), Statystyka porównawcza Królestwa Polskiego. Ludność i stosunki ekonomiczne (1876), Teoria statystyki w zarysie (1884), Ze statystyki porównawczej Królestwa Polskiego. Ludność i rolnictwo (1908). Atlas Królestwa Polskiego (1827). Obraz jeograficzno-statystyczny Królestwa Polskiego Franciszka Rodeckiego (1830). Geograficzno-statystyczny atlas Polski Eugeniusza Romera (1916). Topografičeskaja karta Carstwa Polskogo (1839). Pierwszy Powszechny Spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 21 września 1921 roku (wyd. GUS 1922 1927). Zabezpieczenie powyższych zbiorów poprzez digitalizację i udostępnienie ich w bazach komputerowych Biblioteki umożliwi wszystkim użytkownikom stron WWW wykorzystanie bezcennych cymeliów statystycznych do badań społeczno-ekonomicznych i demograficznych prowadzonych przez historyków gospodarczych i inne środowiska naukowe. Centralna Biblioteka Statystyczna jako jedyna w Warszawie uniknęła tragicznego losu niszczenia księgozbiorów w czasie II wojny światowej. Dzięki przewiezieniu całego zbioru Biblioteki we wrześniu 1939 r. do Krakowa, gdzie ulokowano je w Collegium Novum i gdzie w podczas okupacji hitlerowskiej były użytkowane przez Statistisches Amt, powojenne skontrum wykazało nieznaczne jedynie ubytki. Biblioteka nasza posiada w swych zbiorach całe serie wydawnicze XIX wiecznych statystyk pruskich, austriackich i rosyjskich przejęte po okresie zaborów po Warszawskim Komitecie Statystycznym i jego galicyjskimi i austriackimi odpowiednikami w stanie pełnym i nienaruszonym, co jest ewenementem na skalę światową [Łazowska, Pawlik 1997]. Digitalizacja najcenniejszych zbiorów uchroni je przed całkowitym zniszczeniem, które na skutek efektu tzw. kwaśnego papieru, ale i ciągłego wypożyczania znajdują się już dziś w nienajlepszym stanie. Wszystkie zarchiwizowane w ten sposób komputerowo pozycje będą udostępniane czytelnikom w Bibliotece i poprzez Internet w wersji elektronicznej, natomiast ich oryginały przechowywane będą w magazynie. Biblioteka nie będzie tak jak to ma miejsce obecnie wykonywać kserokopii z oryginałów co pogarsza ich stan lecz będzie drukować użytkownikom obraz dokumentu zapisany w wersji cyfrowej. Digitalizacja katalogu W latac h 2005 2010 Ce ntralna Biblioteka Sta tystyc zna za mierza zdigitalizow ać cały tradyc yj ny katalog kartkow y Biblioteki, obej mujący zbiory gro mad zo ne w latach 1918 1996, a w ięc przed w prowadzenie m s ystemu A LEPH do CBS. 170
W styczniu 2005 r. rozpoczęto to zadanie. Do połowy lutego br. zdigitalizowano alfabetyczny katalog tradycyjny, kartkowy Biblioteki za lata 1980 1997, obejmujący 30.000 kart katalogowych. Dzięki tej operacji CBS może w bieżącym roku udostępniać katalog OPAC oraz katalog tradycyjny łącznie dla zbiorów z lat 1980 2005. To zadanie wykonano przy pomocy specjalistów z Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej. Zespół pracowników tej Biblioteki pod kierunkiem dyrektora Grzegorza Płoszajskiego opracował oryginalny program do skanowania kart katalogowych z jednoczesną możliwością ich indeksowania alfabetycznego. Dzięki tej operacji CBS może w bieżącym roku udostępniać katalog OPAC oraz katalog tradycyjny łącznie dla zbiorów z lat 1980 2005. Jednocześnie zabezpieczone zostały na CD-romach archiwalne kopie kart katalogowych z lat 1980 1997. W miarę posiadanych środków Biblioteka będzie prowadziła zarówno retrokonwersję zbiorów w systemie Aleph jak i poszerzała systematycznie dostępność katalogu tradycyjnego, prowadzonego w Bibliotece od 1918 r. poprzez digitalizację tradycyjnych kart katalogowych i udostępnianie ich w Internecie. Całość zadania wprowadzenie 150.000 kart katalogowych tradycyjnego katalogu alfabetycznego planujemy wykonać do końca 2010 r. Koszt dotychczasowego skanowania katalogu 30.000 kart wyniósł 4.500 zł. Koszty całościowego zdigitalizowania katalogu tradycyjnego Biblioteki, zarchiwizowania go i utworzenia możliwości przeglądania go jako bazy archiwalnej w Internecie to ok. 28 000 zł. Uwaga: Zapoczątkowany proces skanowania katalogu kartkowego w celu udostępnienia go przez Internet jest rozwiązaniem znacznie ekonomiczniejszym(ponad 10-krotnie tańszym) niż opracowanie tych danych w formacie US MARC do systemu Aleph metodą tradycyjnej retrokonwersji. Rozbudowa baz bibliograficznych i katalogowych CBS w Internecie Utworzona w 1998 r. komputerowa bibliograficzna baza retrospektywna CBS uwzględnia preferencje i specjalizację zbiorów Biblioteki, tzn. obejmuje: wydawnictwa GUS od 1990 r. włącznie, publikacje urzędów statystycznych od 1994 r., znajdujące się w kolekcji CBS, roczniki statystyczne zagraniczne i organizacji międzynarodowych (ze szczególnym uwzględnieniem organizacji takich jak: ONZ, Unia Europejska, wzwy, Eurostat), czasopisma polskie i zagraniczne. Komputerowa baza czasopism CBS obejmuje ponad 400 tytułów czasopism zagranicznych i około 300 tytułów polskich, głównie z zakresu statystyki i demografii, ale także z takich dziedzin jak: ekonomia, socjologia, historia, archiwistyka, bibliotekoznawstwo. Pierwszoplanowym zadaniem dla Centralnej Biblioteki Statystycznej w zakresie rozbudowy komputerowej bazy katalogowej OPAC na lata 2005 2010 będzie wprowadzenie do niej metodą retrokonwersji zbiorów opisów wszystkich spisów powszechnych od 1921 r. wzwyż organizowanych przez Główny Urząd Statystyczny począwszy od 1921 r., roczników GUS (wydanych od 1919 r.), najcenniejszych i atlasów, w tym zwłaszcza statystyczno-ekonomicznych. Baza czasopism zostanie rozbudowana poprzez uzupełnienie zasobu czasopism sprzed 1997 r. (obecnie czasopisma rejestrowane są łącznie z zasobem od 1997 r. wzwyż ). Biblioteka zamierza również w latach 2005 2010 opracować i wdrożyć metodę indeksacji według klasyfikacji UKD zeskanowanego tradycyjnego katalogu CBS dostępnego w Internecie (z lat 1980 1996 i z lat 1918 1918) i udostępnić w Internecie tę możliwość wyszukiwania. Pozwoli to niejako na połączenie katalogu kompute- 171
918) i udostępnić w Internecie tę możliwość wyszukiwania. Pozwoli to niejako na połączenie katalogu komputerowego OPAC prowadzonego online od 1998r, z katalogiem tradycyjnym zeskanowanym i zindeksowanym. Do końca 2005 r. Centralna Biblioteka Statystyczna wdroży też nową wersję oprogramowania komputerowego, która poszerzy zakres usług dla użytkowników m.in. w zakresie internetowego zamawiania wypożyczeń i założenia automatycznych kont czytelniczych. W następnych dwóch latach zamierzamy implementować do Biblioteki wersję 16.00 Alepha 500, która znacznie ułatwia pracę użytkowników użytkowników w katalogu OPAC jak i pracę bibliotekarzy w dziale opracowań zbiorów. Biblioteka będzie mogła wówczas doskonalić formy udostępniania np. przez ekonomiczniejsze wykorzystanie Internetu do dystrybucji kopiowanych dokumentów czy też stworzenie lektorium dokumentów elektronicznych na terenie CBS; a także rozszerzy przedmiotowy zakres udostępniania np. o cyfrowe dokumenty cimeliów (w tym mapy). Utworzenie lektorium informatycznego Centralna Biblioteka Statystyczna planuje również jeszcze w bieżącym roku (na miarę posiadanych środków) zorganizować specjalne Lektorium informatyczne dla użytkowników, w którym udostępniane będą tylko dokumenty elektroniczne i komputerowe bazy danych bibliograficznych i bibliotecznych. Obecnie z dokumentów elektronicznych czytelnicy Biblioteki mogą korzystać jedynie przy trzech stanowiskach komputerowych w Czytelni (katalog OPAC, baza WTO, cymelia Biblioteki i roczniki polskie i zagraniczne przegrane z CDromów do bazy bibliotecznej CBS), jednym w Informatorium CBS (katalog OPAC) i jednym w dziale informatycznym (Internet). W Lektorium informatycznym planujemy natomiast (w latach 2005 2010) uruchomienie trzech do pięciu dodatkowych stanowisk z dostępem do Internetu (w tym do baz dokumentacyjnobibliograficznych CBS i innych bibliotek działających systemie Aleph, które współpracują z naszą placówką na co dzień, do baz urzędów statystycznych w Polsce w 16 województwach i na świecie do baz urzędów statystycznych udostępniających bezpłatne serwisy statystyczne). Oczywiście w Lektorium informatycznym będą przede wszystkim udostępniane dokumenty elektroniczne ze zbiorów Biblioteki, w tym roczniki i inne publikacje statystyczne dostępne na CD-romach, czasopisma w wersji elektronicznej, zdigitalizowane cymelia itd Wykorzystane źródła i opracowania Łazowska, B. (2005). Historia roczników statystycznych Polski. Wiadomości Statystyczne nr 2, s. 71 79. Łazowska, B. (2005). Plan modernizacji Centralnej Biblioteki Statystycznej na lata 2005 2010. Warszawa: CBS. Łazowska, B. (1995). Polski Instytut Badania Zagadnień Ludnościowych w świetle akt Archiwum GUS. Materiały do etnografii miasta. Żyrardów: Towarzystwo Przyjaciół Żyrardowa. Łazowska, B.; J. Pawlik (1997). Informator CBS: rys historyczny, zbiory. Warszawa: CBS. Marczyński, W. (1820). Statystyczne, topograficzne i historyczne opisanie guberni podolskiej Wilno. Trudy Warszawskogo Statisticzeskogo Komiteta (1889). Warszawa: Warszawskaja Tipografija i Litografija. 172