DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015

Konferencja prasowa PAP 16 września 2015 sponsorzy patroni medialni Tygodnik

Merytoryczne opracowanie projektu badawczego RADA MONITORINGU SPOŁECZNEGO w składzie: dr Dominik Batorski, UW dr hab. Janusz Czapiński, prof. UW i WSFiZ (przewodniczący) prof. dr hab. Janusz Grzelak, UW mgr Teresa Kamińska, Instytut PRO PUBLICO BONO prof. dr hab. Irena E. Kotowska, SGH mgr Wiesław Łagodziński, GUS (sekretarz) prof. dr hab. Tomasz Panek, SGH (wiceprzewodniczący) prof. dr hab. Antoni Sułek, UW prof. dr hab. Tadeusz Szumlicz, SGH 2

UWAGI METODOLOGICZNE Dane pochodzą z czterech badań panelowych: 1991-1992, 1993-1994, 1995-1997 i 2000-2015; większość z lat 2011-2015 W badaniach stosowano dwa odrębne kwestionariusze: kwestionariusz gospodarstwa domowego (wywiad z osobą najlepiej zorientowaną w sytuacji gospodarstwa) i kwestionariusz indywidualny wypełniany samodzielnie przez wszystkich dostępnych członków gospodarstwa w wieku 16+ lat. W 2015 były dwa różne kwestionariusze indywidualne: Diagnozy i Międzynarodowego Programu Badań Społecznych. Wielkości prób zróżnicowane: gospodarstw domowych od 3 tys. do ponad 11 tys. (2009,2011,2013, 2015), indywidualnych respondentów od 4 tys. do ponad 24 tys. (2009,2011,2013, 2015) Termin realizacji w 2015 r. marzec-połowa czerwca Wykonawca: Biuro Badań i Analiz Statystycznych Polskiego Towarzystwa Statystycznego, ankieterzy GUS 3

MISZ-MASZ Janusz Czapiński Uwagi metodologiczne Ekonomia Kultura Zdrowie Emigracja Psychologia Kapitał społeczny Miscellanea 4

EKONOMIA 5

Skumulowana procentowa zmiana realnych wartości dochodu rocznego gospodarstw domowych na jednostkę ekwiwalentną i PKB w okresie od 1999 r. do 2014 r. DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015 60 52,5 55,8 59,2 57,6 Skumulowana zmiana procentowa 50 40 30 20 10 5,6 17,1 8 21,3 11 44,6 38 48 46,4 Dochód roczny na jednostkę ekwiwalentną 0 0 PKB -10 1999 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 Źródło danych: GUS i Diagnoza Społeczna

Współczynnik Giniego w latach 2005-2015 w Polsce i 27 krajach Unii Europejskiej Współczynnik Giniego * 100 37 36 35 34 33 32 35,6 32,2 31,83 Polska EU-27 31 30,76 30,55 30,6 30 30,6 30,6 30,5 30,7 30,5 29 28 28,48 27 2005 2007 2009 2011 2013 2015 7

Współczynnik Giniego w wybranych krajach w roku najbliższym 2015 (zazwyczaj w 2011-2012 r.) wg Banku Światowego i w Polsce wg Diagnozy Społecznej z 2011 i 2015 r. Brazylia Argentyna Izrael USA Turcja Indonezja Wielka Brytania Łotwa Hiszpania Włochy Grecja Bułgaria Kanada Litwa Estonia Irlandia Polska DS2011 Niemcy Węgry Holandia Polska DS2015 Rumunia Finlandia Dania Norwegia Słowacja Czechy 53,1 43,6 42,8 41,1 40 38,1 38 36 35,8 35,5 34,7 34,3 33,7 32,6 32,16 32,1 30,76 30,53 29,4 28,9 28,5 28,2 27,8 26,9 26,8 26,6 25,6 0 10 20 30 40 50 60 8

Procentowa zmiana dochodu gospodarstw domowych na jednostkę ekwiwalentną w cenach stałych z 2011 r. w latach 2011-2015 i 2013-2015. w grupach gospodarstw według decyli dochodu w próbach panelowych 30 Procentowa zmiana 25 20 15 10 21 19 23 20 19 16 15 15 15 13 14 2011-2015 2013-2015 14 11 7 17 10 5 0 1 decyl 2 decyl 3 decyl 4 decyl 5 decyl 6 decyl 7 decyl 8 decyl 9 decyl Grupy dochodowe gospodarstw domowych 9

Zasięg ubóstwa (proc. gospodarstw domowych poniżej minimum egzystencji) Procent 13 11 11,5 9 7 6,1 5,2 5 3,7 4 3 2005 2007 2009 2011 2013 2015 3,3 Liczba dzieci w gospodarstwach ubogich -- 350 tys., liczba dzieci w gospodarstwach ubogich, w których brakuje pieniędzy na jedzenie -- 85 tys. (w 2013 r. 120 tys.) 10

Radzenie sobie gospodarstw domowych przy uzyskiwanych dochodach w latach 2000-2015 w całych próbach 40 Proc. gospodarstw domowych 30 20 31 26 26 22 19 18 17 13 25 25 25 21 20 20 19 16 29 33 33 32 33 34 35 36 12 13 13 20 22 23 23 27 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 10 8 5 6 6 6 3 3 3 0 z wielką trudnością z trudnością z pewną trudnością raczej łatwo łatwo Jak sobie radzą 11

Odsetek gospodarstw domowych deklarujących, że ich stałe dochody nie pozwalają na zaspokojenie bieżących potrzeb w latach 1993-2015 w całych próbach 1993 r. 74 1995 r. 64 2000 r. 46 2003 r. 41 2005 r. 37 2007 r. 32 2009 r. 28 2011 r. 26 2013 r. 24 2015 r. 19 0 10 20 30 40 50 60 70 80 12

Procent gospodarstw domowych, których nie stać na zakup wystarczających ilości różnych artykułów żywnościowych w latach 2000-2015 r. w całych próbach używki wyroby cukiernicze cukier przetwory mleczne mleko masło i inne tłuszcze ryby i przetwory rybne przetwory mięsne i drobiowe mięso i drób owoce i przetwory owocowe warzywa i przetwory warzywne 3 3 3 4 4 5 5 5 5 5 5 6 6 7 7 7 7 7 7 8 8 9 9 9 11 11 11 12 14 12 13 15 10 12 13 13 13 15 15 15 16 15 16 15 18 19 19 19 19 21 20 23 23 31 31 30 32 35 37 37 46 2015 2013 2011 2009 2005 2000 54 0 10 20 30 40 50 60 Proc. gospodarstw domowych 13

Procent gospodarstw posiadających oszczędności i odsetek gospodarstw z różną wysokością oszczędności wśród wszystkich posiadających oszczędności w latach 2000-2015 trudno powiedzieć 6 9 9 10 13 14 powyżej rocznych dochodów 6 7 7 8 8 8 2015 powyżej 6 miesięcznych dochodów 8 8 11 11 12 12 2013 2011 3-6 miesięczne dochody 17 18 20 20 20 21 2009 2007 do 3 miesięcznych dochodów 26 27 28 29 30 32 2000 do miesięcznych dochodów 22 23 24 24 26 28 mają oszczędności 24 28 32 37 40 45 0 10 20 30 40 50 Proc. gospodarstw domowych 14

Formy oszczędności gospodarstw domowych w latach 2000-2015 lokaty w bankach w zł w gotówce w polisie ubezpieczeniowej w funduszu inwestycyjnym w innej formie długoterminowe programy pracowniczy program emerytalny na IKE lokaty w bankach w walutach lokaty w nieruchomościach lokaty w innych dobrach w papierach notowanych na w obligacjach udziały oraz akcje w spółkach 2 2 2 3 2 3 2 3 2 3 4 2 3 1 2 1 3 4 4 5 6 11 3 4 5 4 3 3 4 4 5 6 7 6 5 5 5 5 7 7 7 8 9 10 9 10 18 45 42 42 31 53 59 66 68 70 78 0 20 40 60 80 2015 2013 2011 2000 Proc. gospodarstw domowych 15

Odsetek gospodarstw zadłużonych i odsetek gospodarstw o różnej wysokości zadłużenia wśród zadłużonych w latach 2000-2015 powyżej rocznych dochodów powyżej 6 miesięcznych dochodów 3-6 miesięczne dochody do 3 miesięcznych dochodów 8 12 12 12 12 14 14 15 16 16 17 17 18 19 19 19 20 23 23 24 29 31 33 36 2015 2013 2011 2009 2005 2000 do miesięcznych dochodów 17 18 22 24 24 29 są zadłużone 34 37 38 39 40 41 0 10 20 30 40 50 Proc. gospodarstw domowych 16

Cele zaciągniętych przez gospodarstwa domowe kredytów i pożyczek wśród gospodarstw zadłużonych w latach 2000-2015 zakup dóbr trwałego użytku remont domu/mieszkania zakup domu/mieszkania bieżące wydatki konsumpcyjne inne cele spłata wcześniejszych długów stałe opłaty leczenie kształcenie rozwój działalności gospodarczej wypoczynek zakup, dzierżawa narzędzi pracy zabezpieczenie przyszłości dzieci zakup papierów wartościowych 0,2 0,2 0,2 0,3 0,1 0,5 2 2 3 3 3 3 3 4 4 4 4 5 5 5 5 5 6 6 7 8 8 8 7 9 11 11 9 9 11 10 10 6 7 7 11 11 11 14 13 14 18 15 15 16 17 18 23 16 18 18 23 23 27 30 33 31 32 33 35 36 35 37 38 40 45 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 Proc. gospodarstw domowych 2015 2013 2011 2009 2005 2000 17

Odsetek gospodarstw domowych zalegających ze spłatą kredytu mieszkaniowego w latach 2000-2015 w całych próbach w grupie gospodarstw posiadających taki kredyt Proc. gospodarstw domowych 6,0 5,0 4,0 3,0 3,8 2,7 2,8 3,5 2,0 1,4 1,0 0,0 2000 2009 2011 2013 2015 Zaległości w spłacie kredytu mieszkaniowego 18

Kiedy Polska powinna przystąpić do strefy euro (próba panelowa) Trudno powiedzieć 29,3 32,7 Nigdy 40,2 41,7 Gdy sytuacja w strefie euro się poprawi 20,4 25,3 2015 Jak najszybciej 5,2 5,1 2013 0 10 20 30 40 50 Proc. 19

Wyposażenie gospodarstw domowych w wybrane dobra trwałego użytku w latach 2000-2015 pralka automatyczna własne mieszkanie/dom 69 76 81 87 87 91 92 94 telewizja satelitarna/kablowa telewizor LCD/plazma 34 46 50 56 60 64 70 72 78 77 dostęp do internetu samochód kuchenka mikrofalowa komputer przenośny komputer stacjonarny telefon stacjonarny zmywarka do naczyń tablet kino domowe działka rekreacyjna dom letniskowy czytnik książek 2 3 3 6 5 3 4 5 4 5 5 7 9 12 12 13 12 12 16 15 14 19 18 17 18 19 23 25 24 24,2 30 33 39 39 39 40 44 47 47 51 52 49 49 50 51 54 56 58 59 59 61 67 62 63 62 63 65 71 74 79 2015 2013 2011 2009 2005 2000 0 20 40 60 80 100 Proc. gospodarstw domowych 20

Stopa zwrotu z inwestowania w wykształcenie na poziomie doktoratu, magisterium i licencjatu wśród osób aktywnych zawodowo w latach 2009-2015 Proc. 100 2009 80 2011 60 2013 40 47,5 45 45,6 39,8 36,7 35,5 2015 24,4 20 8,6 5 10,7 7,7 5,5 0 Doktorat Magisterium Licencjat 21

Stopa zwrotu z inwestowania w wykształcenie na poziomie doktoratu, magisterium i licencjatu wśród mężczyzn i kobiet aktywnych zawodowo w 2015 r. Proc. 100 80 Mężczyzna 60 Kobieta 40 41,5 29 29,9 43,2 20 10,1 0 Doktorat Magisterium Licencjat 2,4 22

Stopa zwrotu z inwestowania w wykształcenie na poziomie doktoratu, magisterskim i licencjackim wśród kobiet i mężczyzn w zależności od sektora zatrudnienia Sektor prywatny Sektor publiczny Dontorat Magisterium Licencjat Doktorat Magisterium Licencjat 1,1 4,5 10,6 12,8 20,2 22,6 32,9 35,1 46 52,9 Kobiety Mężczyźni 96 142 0 20 40 60 80 100 120 140 160 Proc. 23

Stopa zwrotu z inwestowania w wykształcenie wyższe na różnych kierunkach studiów wśród osób aktywnych zawodowo w latach, 2009, 2013 i 2015 Nauki rolnicze -15-7 -8 2009 Nauki społ./ humanistyczne/sztuka Marketing/ekonomia/biznes Nauki inżynieryjne 24 29 29 31 29 34 39 38 46 2013 2015 Prawo 76 86 94 Nauki medyczne 45 51 59 Nauki ścisłe 30 35 36 Informatyka 45 53 52-20 0 20 40 60 80 100 120 proc. 24

Stopa zwrotu z inwestowania w wykształcenie wyższe na różnych kierunkach studiów dla kobiet i mężczyzn aktywnych zawodowo Nauki rolnicze -19,6 34 Nauki społ./humanistyczne/sztuka 20 39,5 Marketing/ekonomia/biznes Nauki inżynieryjne 33 27,7 26,2 62 Meżczyzna Kobieta Prawo 63,2 77 Nauki medyczne 44 63,6 Nauki ścisłe 11,2 71 Informatyka 33,8 83,5-30 -10 10 30 50 70 90 110 130 150 25

KULTURA 26

Czy ktokolwiek z członków gospodarstwa domowego musiał z powodu braku pieniędzy zrezygnować w ostatnim roku z: (dane w całych próbach z lat 2009-2015 w procentach odpowiedzi) 2015 16,3 59,4 24,2 teatru muzeum zakupu książki zakup prasy kina 2013 2011 2009 2015 2013 2011 2009 2015 2013 2011 2009 2015 2013 2011 2009 2015 2013 2011 20 19,1 19 13,3 17,1 17,9 19 14,3 17,6 19 19,1 10,3 12,6 12,9 12,4 14,4 17,1 16,5 48,4 43,5 42,9 42 46,2 41,4 41,3 53,5 54,2 51,1 80,3 75,4 75,6 74,5 69,5 64,2 64,2 63,7 41,3 43,9 44,2 45,7 39,4 41,5 42,2 26,5 26,7 29,8 6,4 7,5 6,4 6,5 16,2 18,2 16,7 17,2 TAK NIE Brak potrzeby 2009 16,4 38,8 44,8 27

Ile książek Polacy przeczytali (wysłuchali) w ciągu roku? 1,1 >10 0,4 10,3 E-booki Liczba książek 4-10 1-3 2,7 1,8 5 4,6 15,4 Audiobooki Książki drukowane 23,6 0 45,8 91,1 93,3 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Proc. 28

Odsetek gospodarstw domowych, które zakupiły w minionym roku określoną liczbę książek innych niż podręczniki i instrukcje w wersji papierowej lub elektronicznej Rok Zakupiły książki Zakupiły określoną liczbę książek wśród tych, które zakupiły książki 1-3 4-6 7-10 11-20 Powyżej 20 2013 47,6 30,2 28,1 21,8 12,3 7,6 2015 52,2 33,9 26,1 20,7 11,5 7,7 29

Ile godzin tygodniowo Polacy poświęcają na czytanie prasy (gazet, tygodników, miesięczników)? 50 45,8 40 Proc. 30 23,6 24 20 10 9 6,2 6 4,3 3,9 1,5 0 0 1 2 3 4 5 7-8 9-10 11-19 20+ Liczba godzin 1 30

Intensywność oglądania telewizji a poczucie nieszczęścia przy kontroli płci i wieku 25 Proc. nieszczęśliwych i niezbyt szczęśliwych 23 21 19 17 15 13 Nie oglądają do 1 h 1 do 2 h 2 do 3 h 3 do 4 h ponad 4 h Intensywność oglądania telewizji 31

Intensywność oglądania telewizji a otyłość przy kontroli płci i wieku 27 Proc. otyłych 26 25 24 Nie oglądają do 1 h 1 do 2 h 2 do 3 h 3 do 4 h ponad 4 h Intensywność oglądania telewizji 32

Intensywność oglądania telewizji a poziom aktywności fizycznej przy kontroli płci i wieku Aktywność fizyczna 1,1 0,9 0,7 0,5 Nie oglądają do 1 h 1 do 2 h 2 do 3 h 3 do 4 h ponad 4 h Intensywność oglądania telewizji 33

ZDROWIE 34

Procent gospodarstw domowych, które zrezygnowały z korzystania z wybranych rodzajów świadczeń zdrowotnych z powodu trudności finansowych w latach 2011-2015 z sanatorium ze szpitala 2015 2013 2011 2015 2013 2011 0,7 0,7 0,8 4,6 5,7 6,3 28,3 28,1 29,8 14 14 14,3 81,3 80,2 79,4 71 71,3 69,3 TAK NIE BRAK POTRZEBY z rehabilitacji 2015 2013 2011 6,4 7 6,8 25,6 25,9 25,8 67,9 67,1 67,4 z badań medycznych 2015 2013 2011 6,4 7,2 7,5 59,3 57,8 58,3 34,3 34,9 34,3 2015 11,6 73 15,4 z usług lekarza 2013 2011 13,5 13,8 70,2 69,8 16,3 16,3 z wykonania protez 2015 2013 2011 4,9 5,7 6,5 19,1 17,7 19 75,9 76,6 74,5 z leczenia zębów 2015 2013 2011 14,2 16,2 17,1 60,8 55,7 56,6 25 28 26,3 z zakupu leków 2015 2013 2011 13,4 16,9 17,9 80,5 75,9 75 6,2 7,2 7,1 35

Procent gospodarstw domowych ponoszących w okresie jednego kwartału wydatki na ochronę zdrowia i przeciętna wysokość tych wydatków w latach 2011-2015 w cenach stałych z 2011 r. w całych próbach Procent gospodarstw ponoszących wydatki danego rodzaju Leki i artykuły farmaceutyczne Kupowanie usług w zakresie ambulatoryjnej opieki zdrowotnej Opłaty nieformalne, tzw. dowody wdzięczności ( łapówki ) Prezenty jako dowody szczerej wdzięczności Opłaty w szpitalu publicznym 2015 2013 2011 2015 2013 2011 2015 2013 2011 2015 2013 2011 2015 2013 2011 98 91 87 44 39 39 2,2 1,4 1,7 2,3 1,9 1,6 2,2 1,8 2,1 Przeciętna wysokość wydatków w zł 364 392 366 570 568 555 362 261 310 142 122 143 282 249 290 36

Procent gospodarstw domowych niezainteresowanych i zainteresowanych wykupieniem dodatkowego ubezpieczenia zdrowotnego w wysokości do 100 i powyżej 100 zł miesięcznie w 2011, 2013 i 2015 r. w próbie panelowej Powyżej 100 zł 2,5 2,8 2015 4,2 2013 Do 100 zł 23,6 24,7 2011 28,7 Nie 72,4 73,5 67,1 0 10 20 30 40 50 60 70 80 Proc. 37

Przeciętna liczba poważnych symptomów chorobowych doświadczanych w minionym miesiącu przez co najmniej dwa tygodnie i procent zadowolonych ze stanu własnego zdrowia w latach 1996 i 2003-2015 w próbach respondentów w wieku 18+ lat 0,95 77 Liczba symptomów 0,9 0,85 0,8 0,75 0,9 0,88 0,84 69,4 0,81 70,6 72,3 0,75 74,3 74,4 75,4 75 73 71 Proc. zadowolonych 0,7 0,69 69 0,65 65,7 66,1 Liczba poważnych symptomów Proc. zadowolonych ze zdrowia 0,65 0,61 67 0,6 1996 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 65 38

Procent mieszkańców wybranych krajów w wieku 18+ lat z I, II i III stopniem otyłości (BMI >= 30) Zjednoczone Emiraty Arabskie USA Wielka Brytania Kanada Czechy Litwa Słowacja Izrael Polska WHO Federacja Rosyjska Węgry Francja Hiszpania Norwegia Grecja Rumunia Włochy Finlandia Niemcy Szwajcaria Austria Polska DS. Indie Wietnam 3,6 4,9 17,8 18,4 19,4 0 5 10 15 20 25 30 35 Proc. 40 Źródło danych: WHO Global Database on Body Mass Index (dla Polski DS. Diagnoza Społeczna 2015) 20,6 20,1 21 21,7 23,1 22,9 24,1 24 23,9 23,7 25,7 25,3 25,2 25,9 26,8 28,1 28 33,7 37,2 39

Odsetek palaczy i średnia liczba wypalanych dziennie papierosów w latach 1996-2015 w próbach osób w wieku 18+ Liczba papierosów 17,5 17 16,5 16 35,9 17,27 32,3 16,48 16,22 30,7 15,88 15,99 15,81 37 35 33 31 Proc. palaczy 29,3 29,6 15,5 15,43 29 27,8 15 Liczba wypalanych dziennie papierosów Proc. palących papierosy 27,2 14,93 25,8 27 14,5 1996 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 25 40

Odsetek palaczy i średnia liczba wypalanych dziennie papierosów w latach 1996-2015 w próbach osób w wieku 18+ Proc. biorących narkotyki 5,5 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 6,6 6,3 0,7 5,4 5,3 0,9 0,9 4,4 1 0,9 6 5,8 1,3 6,8 6,7 6,5 Biorących narkotyki Nadużywający alkoholu 1,3 1,2 1 7,7 7 6,3 5,6 4,9 4,2 3,5 2,8 2,1 1,4 Proc. nadużywających alkoholu 0,5 0,3 0,7 0 1991 1995 1997 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 0 41

Przeciętne natężenie stresu życiowego w całych próbach w latach 2000-2015 Natężenie stresu życiowego 9 8,5 8 7,5 8,41 8 7,71 7,59 7 6,97 6,5 6,58 6,68 6,25 6 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 Rok badania 42

Przeciętne natężenie czterech rodzajów stresu w latach 2000-2015 2,00 1,80 1,60 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 małżeński rodzicielski ekologiczny zdrowotny 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 43

Przeciętne natężenie czterech rodzajów stresu w latach 2000-2015 2,00 1,80 1,60 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 finansowy pracy kafkowski (urzędniczy) opiekuńczy 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 Rok badania 44

EMIGRACJA 45

Procent zamierzających emigrować zarobkowo w ciągu następnych 2 lat Proc. 14,0 12,0 11,4 10,0 8,0 6,0 6,4 6,9 8 7 4,0 2,0 0,0 2007 2009 2011 2013 2015 46

Najpopularniejsze kierunki zamierzonych emigracji zarobkowych w latach 2007-2015 Wielka Brytania Holandia Norwegia Włochy Irlandia USA Belgia Szwecja Niemcy 2015 2013 2011 2009 2015 2013 2011 2009 2015 2013 2011 2009 2015 2013 2011 2009 2015 2013 2011 2009 2015 2013 2011 2009 2015 2013 2011 2009 2015 2013 2011 2009 2015 2013 2011 2009 3,6 2,6 1,8 1,6 2,7 2,7 3 2 2,9 2,8 2,9 2,3 2,1 1,7 2,8 1,7 2,2 3 4,3 5,7 3,8 4,8 6,4 7,9 UWAGI: otwarcie rynków pracy dla Polaków: Wielka Brytania i Irlandia 2004, Holandia 2007, Norwegia 2009, Niemcy 2011 11,6 10,6 12,3 12 19 20,8 22,5 23,7 25 39,6 36,1 37,8 0 10 20 30 40 50 Proc. 47

Procent respondentów, którzy uznali, że miniony rok należał w ich życiu do udanych w latach 2000-2015 90 Proc. 85 84 80 78,5 80,4 80,9 79,9 75 70 69,2 71,1 72,3 65 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 48

Od kogo zależało, że miniony rok był w życiu respondenta udany lub nieudany? (procent wskazań na samego siebie, na władze, los i innych ludzi wśród osób oceniających miniony rok jako udany lub nieudany w 2000, 2003, 2009, 2011 i 2015 r.) Od innych ludzi 27,2 27 34,9 33,1 31,6 Rok udany Rok nieudany Od losu Od władz Ode mnie Od innych ludzi Od losu Od władz 2,7 4,4 3,5 5,4 11,9 19,3 22,1 24 27,1 24,5 23,9 24,4 21,8 24 26,6 30,2 33,3 32,4 36,7 39 37,9 37,1 38,5 43,6 46,6 54,4 57,5 56,6 50,2 52,2 2015 2011 2009 2003 2000 Ode mnie 76,5 81,6 81,7 81,1 82,8 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 Proc. 49

Wartość standaryzowanego wskaźnika religijności w przekroju wojewódzkim Religijność Grupa 2015 2013 2011 Ogółem -,04 -,01,00 Województwo Podkarpackie,97,95,90 Małopolskie,61,64,64 Opolskie,50,36,51 Lubelskie,36,41,30 Śląskie,02,04,02 Podlaskie,01,16,05 Pomorskie -,09,11,14 Świętokrzyskie -,15 -,52 -,42 Mazowieckie -,23 -,21 -,25 Kujawsko-Pomorskie -,29 -,20 -,02 Wielkopolskie -,31 -,20 -,09 Dolnośląskie -,34 -,21 -,36 Lubuskie -,35 -,28 -,15 Zachodniopomorskie -,39 -,46 -,53 Łódzkie -,56 -,52 -,49 Warmińsko-Mazurskie -,62 -,49 -,31 50

Procent respondentów pozytywnie oceniających całe swoje dotychczasowe życie (jako wspaniałe, udane lub dosyć dobre ) 85 81,2 80 76,2 76,6 78,2 78,9 75 72,1 Procent 70 65 68,6 69 61 61,6 60 58,1 58,8 58,2 55 55,4 53,1 50 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 Rok badania 51

Procent osób pozytywnie oceniających swoje życie w 28 krajach Unii Europejskiej wiosną 2014 r. i w Polsce wiosną 2015 r. Szwecja Dania Luksemburg Finlandia Holandia Wielka Brytania Belgia Austria Niemcy Malta Irlandia Francja Słowenia Cypr Polska DS2015 Polska EU28 Czechy Estonia Hiszpania Słowacja Litwa Łotwa Chorwacja Włochy Węgry Rumunia Portugalia Bułgaria Grecja 44 43 50 55 62 67 66 70 74 72 72 85 84 82 81 80 80 79 78 98 98 96 95 95 94 93 92 91 91 90 0 20 40 60 80 100 Źródło danych: Eurobarometr wiosna 2014 (file:///c:/users/czapinski/desktop/eb81_publ_en.pdf) i Diagnoza Społeczna 2015 Proc. DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015 52

Procent osób pozytywnie oceniających swoje życie w 28 krajach Unii Europejskiej DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015 53

Procent respondentów bardzo i dosyć szczęśliwych 90 85 83,5 80 75 76 76 80,3 80,5 Procent 70 65 64,7 67,7 64,6 65,4 69,8 60 57,8 59,2 55 50 1992 1993 1995 1996 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 Rok badania 54

Przeciętne natężenie symptomów depresji psychicznej 5,3 5,2 5,2 5,1 5 4,9 Symptomy depresji 4,7 4,5 4,3 4,7 4,7 4,7 4,6 4,5 4,3 4,2 4,1 4,1 4,1 3,9 3,9 3,7 1992 1993 1994 1995 1996 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 Rok badania 55

Procent osób w wieku 18+ którzy są bardzo zadowolone lub zadowolone ze stosunków z najbliższymi w rodzinie, ze stosunków z kolegami (grupą przyjaciół), z małżeństwa i z dzieci w latach 1991-2015. 100 ze stosunków w rodzinie z relacji z kolegami z małżeństwa z dzieci 90 80 70 60 50 40 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 56

Procent osób w wieku 18+ którzy są bardzo zadowolone lub zadowolone z własnych osiągnięć, z perspektyw na przyszłość, z własnego wykształcenia i z pracy w latach 1991-2015 60 50 z osiągnięć z perspektyw z wykształcenia z pracy 40 30 20 10 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 57

KAPITAŁ SPOŁECZNY 58

Odsetek osób ufających innym ludziom, działających na rzecz społeczności lokalnej, będących członkami nieobligatoryjnych organizacji i wolontariuszy 30 % 25 Ufający innym Aktywni społecznie 26 27 20 Członkowie organizacji Wolontariusze 20 15 10 10,3 10,3 9,3 12,4 12,9 13,6 12,2 12,1 10,5 10,5 15,1 14,1 11,5 15,6 15,6 14,8 13,2 13,4 13,4 15,2 15,4 13,7 15,2 13,4 12,2 8,4 5 1992 1995 1997 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 59

Procent aktywnie działających w różnych rodzajach organizacji wśród osób należących do jakiejś organizacji Ekologowie Władze samorządowe Partie polityczne Organizacje upowszechniające wiedzę Komitet mieszkańców Organizacje zawodowe, branżowe Organizacja pomagające Komitety rodzicielskie Organizacje towarzyskie Związki zawodowe Koła zainteresowań Kluby sportowe Organizacje religijne Inne organizacje 2,9 3,1 2,7 3,2 4,1 4,2 4,9 4,8 6 6 6,7 6,5 7,2 7,8 8,1 8,3 9,5 9,5 11,7 12,1 13,7 13,6 13,8 15,3 2013 2015 23,9 24,5 24,6 24,7 0 5 10 15 20 25 30 60

Intensywność korzystania z telewizji a poziom kapitału społecznego przy kontroli wieku i płci 0,4 Kapitał społeczny 0,3 0,2 0,1 0-0,1-0,2-0,3 Nie oglądają do 1 h 1 do 2 h 2 do 3 h 3 do 4 h Ponad 4 h Intensywność oglądania telewizji 61

Intensywność korzystania z internetu a poziom kapitału społecznego przy kontroli wieku i płci Kapitał społeczny 0,5 0,3 0,1-0,1-0,3-0,5 Nie korzystają do 3 godz. 1 do 2 h 4-9 godz. 10-13 godz. 14-20 godz. Intensywność korzystania z internetu 62

MISCELLANEA 63

Odsetek osób dorosłych uczestniczących w nabożeństwach i innych uroczystościach religijnych co najmniej 4 razy w miesiącu i modlących się do Boga w trudnych sytuacjach w latach 1992-2015 60 55,7 55 50 51,8 51,3 51,4 50,1 46,4 46,4 46,1 45 40 Udział w nabożeństwach 4+ razy Modlitwa 43,7 42,7 41,4 42,7 35 30 27,4 30,4 31,9 32,1 33,8 30,5 28,3 25 25,5 25,3 23,6 20 1992 1993 1995 1997 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 64

Standaryzowany wskaźnik religijności (częstości praktyk religijnych, modlitwy i wskazania Boga jako wartości kardynalnej) 65

Odsetek bezrobotnych wśród osób w wieku aktywności zawodowej (kobiety 18-60 lat, mężczyźni 18-65 lat) bez emerytów, rencistów i uczących się w trybie dziennym według różnych kryteriów bezrobocia Kryterium bezrobocia Stopa bezrobocia wśród osób w wieku aktywności zawodowej 2005 2007 2009 2011 2013 2015 Rejestracja w urzędzie pracy 17,6 12,5 9,9 10,9 13,9 9,5 Rejestracja + gotowość podjęcia pracy 14,7 8,9 7,2 9,0 11,4 5,9 Rejestracja + gotowość podjęcia pracy + poszukiwanie pracy + niepracowanie Łącznie z bezrobotnymi niezarejestrowanymi (bierni zawodowo gotowi do podjęcia pracy i poszukujący jej, N w 2013=278, w 2015=214) 11,9 6,5 5,1 6.5 8,6 5,4 10,3 6,7 66

Procentowy rozkład odpowiedzi na pytanie, Czy Pana(-i) zdaniem, reformy w Polsce po 1989 r. udały się ogólnie czy raczej nie udały?, w latach 1997-2015 wśród osób w wieku 18+ lat 70 60 50 40 29,8 47,4 57,4 46,7 40,1 36,3 udały się nie udały się 37,2 44,4 37,8 30 20 10 10,4 7,7 6,1 7,5 10,3 12,5 14 11,7 16,1 0 1997 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 67

Profile demograficzno-społeczno-psychologiczne elektoratów 4 partii politycznych w latach 2013 i 2015 2013 Przedsiębiorczość Dochód 0,6 0,4 Wykształcenie 2015 Przedsiębiorczość Dochód 0,6 0,4 Wykształcenie Internauci Dobro wspólne 0,2 0-0,2-0,4-0,6-0,8 Klasa miejscowości Wiek Internauci Dobro wspólne 0,2 0-0,2-0,4-0,6-0,8 Klasa miejscowości Wiek Demokracja Uprzedzenia Demokracja Uprzedzenia Zadowolenie z sytuacji w kraju Autodeterminizm Fatalizm Religijność PiS PSL PO SLD Zadowolenie z sytuacji w kraju Autodeterminizm Religijność Fatalizm PiS PSL PO SLD 68

Która z przyczyn katastrofy polskiego samolotu pod Smoleńskiem 10 IV 2010 r jest Pana/Pani zdaniem najbardziej prawdopodobna? (proszę zaznaczyć najwyżej dwie z poniższych przyczyn) Błąd pilotów lub kontrolerów lotu 20 21,1 21,8 2015 Zamach, spisek przeciwko polskiemu Prezydentowi 12,1 15,3 16,7 2013 2011 Naciski na pilotów, aby lądowali bez względu na trudne warunki 23,4 24,5 36 Ogólny bałagan w instytucjach odpowiedzialnych za lot 23,5 26,2 30,7 Inna przyczyna 3,8 4,9 6,2 Trudno powiedzieć 26,5 30,5 34 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Procent odpowiedzi 69

Sytuacja dochodowa gospodarstw domowych i sfera ubóstwa w Polsce w latach 2013-2015 Tomasz Panek Instytut Statystki i Demografii SGH Tygodnik 70

PLAN PREZENTACJI 1 Warunki życia gospodarstw domowych. 1.1 Wymiary warunków życia. 1.2 Sytuacja dochodowa gospodarstw domowych i sposób gospodarowania dochodami w latach 2013-2015. 1.3 Nierówność rozkładu dochodów. 2 Sfera ubóstwa. 2.1 Założenia analizy sfery ubóstwa. 2.2 Zasięg ubóstwa oraz jego zmiany w latach 2013-2015. Tygodnik 71

WYMIARY WARUNKÓW ŻYCIA sytuacja dochodowa gospodarstw domowych i sposób gospodarowania dochodami, wyżywienie, zasobność materialna, warunki mieszkaniowe, kształcenie dzieci, uczestnictwo w kulturze wypoczynek korzystanie z usług systemu opieki zdrowotnej, Tygodnik 72

DOCHÓD EKWIWALENTNY GOSPODARSTWA DOMOWEGO dochód porównywalny, ze względu na możliwość zaspokojenia potrzeb, gospodarstw domowych o różnych charakterystykach, dochód ekwiwalentny gospodarstwa domowego otrzymywany jest przez podzielenie jego dochodu przez odpowiadającą mu skalę ekwiwalentności, skala ekwiwalentności parametr określający ile razy należałoby zmniejszyć lub zwiększyć dochód gospodarstwa domowego aby osiągnęło ono ten sam poziom zaspokojenia potrzeb, co gospodarstwo domowe stanowiące punkt odniesienia, za standardowe gospodarstwo domowe, o skali ekwiwalentności równej 1, zostało przyjęte jednoosobowe gospodarstwo domowe pracownicze, Tygodnik 73

Tabela 1. Dochody netto gospodarstw domowych według grup społeczno-ekonomicznych i typu aktywności ekonomicznej w marcu/czerwcu 2015 r. Grupa społeczno-ekonomiczna i typ aktywności ekonomicznej na gospodarstwo domowe Dochody netto w zł na osobę na jednostkę ekwiwalentną Pracownicy 4474,39 1634,27 2138,08 Rolnicy 3930,29 1008,28 1483,76 Emeryci 2673,22 1562,29 1673,70 Renciści 2137,52 1118,21 1235,70 Pracujący na własny rachunek 5876,89 2181,17 2808,18 Utrzymujący się z niezarobkowych źródeł 1619,77 857,52 960,50 Bez bezrobotnych 3813,18 1634,22 1985,45 Z bezrobotnymi 3071,98 859,72 1230,48 Ogółem 3731,02 1548,97 1902,26 Tygodnik 74

Tabela 2. Dochody netto gospodarstw domowych według województw w marcu/czerwcu 2015 r. Dochody netto w zł Województwa na gospodarstwo na jednostkę na osobę domowe ekwiwalentną Dolnośląskie 3642,73 1635,90 1962,15 Kujawsko-pomorskie 3273,90 1332,43 1636,54 Lubelskie 3211,89 1316,61 1627,80 Lubuskie 3906,77 1567,77 1959,80 Łódzkie 3353,55 1458,63 1763,84 Małopolskie 3987,33 1557,61 1947,21 Mazowieckie 4541,23 1939,78 2365,05 Opolskie 3401,53 1408,81 1727,79 Podkarpackie 3294,36 1200,76 1531,41 Podlaskie 3432,73 1398,20 1735,99 Pomorskie 4017,59 1632,00 2016,14 Śląskie 3653,58 1607,50 1937,18 Świętokrzyskie 3489,62 1339,68 1686,91 Warmińsko-mazurskie 3409,91 1371,10 1715,07 Wielkopolskie 3767,99 1468,83 1836,86 Zachodniopomorskie 3593,37 1560,05 1890,51 Tygodnik 75

Tabela 3. Zmiany realnych dochodów netto z ostatniego miesiąca według grup społeczno-ekonomicznych i typu aktywności ekonomicznej w okresie marzec 2011-maj 2015 Grupa społecznoekonomiczna i typ aktywności ekonomicznej na gospodarstwo domowe marzec 2011- do maja 2015 marzec 2011 = 100 marzec 2011- do maja 2015 marzec 2013 = 100 Dochody netto w ostatnim miesiącu marzec 2011- do maja 2015 marzec 2011 = 100 na osobę marzec 2011- do maja 2015 marzec 2013 = 100 na jednostkę ekwiwalentną marzec 2011- do maja 2015 marzec 2011 = 100 marzec 2011- do maja 2015 marzec 2013 = 100 Pracownicy 100,27 111,43 102,22 112,11 96,98 116,51 Rolnicy 100,96 119,20 103,59 112,00 99,86 119,03 Emeryci 99,72 107,77 102,47 111,29 97,64 115,05 Renciści 101,87 115,82 102,91 108,48 95,86 118,87 Pracujący na własny rachunek Utrzymujący się z niezarobkowych źródeł 90,39 117,49 86,53 117,23 86,70 119,19 104,90 108,04 106,67 114,90 96,77 119,51 Bez bezrobotnych 99,23 109,29 102,21 110,30 96,87 114,47 Z bezrobotnymi 100,57 111,78 101,83 114,14 97,13 117,40 Ogółem 99,23 110,00 101,69 112,14 96,54 115,95 Tygodnik 76

NIERÓWNOŚĆ ROZKŁADU DOCHODÓW Nierówność rozkładu dochodów gospodarstw domowych została zmierzona współczynnikiem Giniego (stopień odchylenia rozkładu dochodów od rozkładu równomiernego) oraz współczynnikiem zróżnicowania decylowego (stosunek decyla dziewiątego do decyla pierwszego w rozkładzie dochodów). Wartość współczynnika Giniego zmniejszyła się w badanym okresie z 0,3055 w marcu 2013 r. do 0,2848 w maju 2015 r. Wartość współczynnika zróżnicowania decylowego zmniejszyła się w maju 2015 r. o 5,56% w stosunku do marca 2013 r. Tygodnik 77

Proc. gospodarstw domowych o określonym sposobie radzenia sobie 35,00 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 17,54 19,80 16,74 z wielką trudnością 13,05 19,54 17,05 z trudnością 34,16 36,14 z pewną trudnością 36,91 26,74 23,20 22,49 raczej łatwo 5,30 2011 2013 2015 5,09 6,24 łatwo Sposoby radzenia sobie Wykres 1. Radzenie sobie gospodarstw domowych przy uzyskiwanych dochodach w latach 2011-2015 w próbie panelowej. Tygodnik 78

Sposób gospodarowania dochodem pieniędzy nie starcza nawet na najtańsze jedzenie starcza na najtańtańsze jedzenie, ale nie starcza na ubranie starcza na najtańtańsze jedzenie, ubranie, ale nie starcza na mieszkanie starcza na najtańtańsze jedzenie, ubranie i opłatę za mieszkanie, ale nie starcza na spł kred starcza na najtańtańsze jedzenie, ubranie i opłatę za mieszkanie oraz spłatę kredyt żyjemy bardzo oszczędnie aby odłożyć na poważniejsze zakupy żyjemy oszczędnie i dzięki temu starcza na wszystko 1,19 1,61 1,55 3,22 3,99 4,65 1,44 1,72 2,22 1,19 1,44 1,29 11,24 13,13 13,27 23,21 22,13 21,60 2015 2013 2011 37,66 37,51 starcza na wszystko bez wyrzeczeń lecz nie oszczędzamy starcza na wszystko i jeszcze oszczędzamy na przyszłość 8,17 8,64 9,68 8,36 10,11 12,54 37,09 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Proc. gospodarstw domowych o określonym sposobie gospodarowania dochodem Wykres 2. Sposób gospodarowania dochodem przez gospodarstwa domowe w latach 2011-2015 w próbie panelowej. Tygodnik 79

DEFINICJA UBÓSTWA Ubóstwem będziemy określali sytuację, w której gospodarstwo domowe nie dysponuje wystarczającymi środkami finansowymi (zarówno środkami pieniężnymi w postaci dochodów bieżących i dochodów z poprzednich okresów jak i w formie nagromadzonych zasobów materialnych) pozwalających na zaspokojenie jej podstawowych potrzeb. Tygodnik 80

SPOSÓB POJMOWANIA UBÓSTWA (Sposób określania poziomu zaspokojenia potrzeb uznanego za pożądany) Ujęcie absolutne: opiera się na pojęciu stopnia zaspokojenia potrzeb, zdefiniowanych w konkretnych kategoriach ilościowych i wartościowych. Jednostki (osoby, rodziny, gospodarstwa domowe) określane są jako ubogie kiedy ich podstawowe potrzeby nie są zaspokojone w sposób wystarczający. Ujęcie względne (relatywne): opiera się na odniesieniu poziomu zaspokojenia potrzeb jednostek (osób, rodzin, gospodarstw domowych) do poziomu zaspokojenia tych potrzeb przez innych członków społeczeństwa. Ubóstwo jest tutaj utożsamiane z nadmiernymi rozpiętościami w poziomie zaspokojenia potrzeb w społeczeństwie. Tygodnik 81

KRYTERIA UBÓSTWA Podejście jednowymiarowe bazujące wyłącznie na wskaźnikach monetarnych (bieżące dochody gospodarstw domowych). Podejście wielowymiarowe włączające do pomiaru ubóstwa obok wskaźników monetarnych wskaźniki pozamonetarne (bieżące dochody gospodarstw domowych oraz symptomy ubóstwa). Tygodnik 82

IDENTYFIKACJA UBOGICH Gospodarstwo domowe jest ubogie gdy jego dochód ekwiwalentny (doprowadzony do porównywalności dochód netto gospodarstw domowych o różnej wielkości i strukturze demograficznej) jest niższy od pewnej wartości krytycznej, poniżej której zaspokojenie jego podstawowych potrzeb nie jest możliwe: 540,7 zł miesięcznie dla jednoosobowego gospodarstwa pracowniczego (minimum egzystencji) w miesiącu poprzedzającym badanie. Tygodnik 83

ZASIĘG UBÓSTWA W MAJU 2015 DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015 Tabela 4. Agregatowe indeksy ubóstwa, w ujęciu jednowymiarowym, według grup społeczno-ekonomicznych i typu aktywności ekonomicznej w marcu/czerwcu 2015 r. Grupa społeczno-ekonomiczna i typ aktywności ekonomicznej Agregatowe indeksy ubóstwa * 100 zasięg ubóstwa monetarnego Pracownicy 1,98 Rolnicy 7,83 Emeryci 0,78 Renciści 7,93 Pracujący na własny rachunek 0,38 Utrzymujący się z niezarobkowych źródeł 31,76 Bez bezrobotnych 2,03 Z bezrobotnymi 13,79 Ogółem 3,32 Tygodnik 84

ZASIĘG UBÓSTWA W MAJU 2015 DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015 Tabela 5. Agregatowe indeksy ubóstwa, w ujęciu jednowymiarowym, według typu gospodarstwa w marcu/czerwcu 2015 r. Typ gospodarstwa Agregatowe indeksy ubóstwa * 100 zasięg ubóstwa monetarnego Jednorodzinne: 1,96 małżeństwa bez dzieci małżeństwa z 1 dzieckiem 1,82 małżeństwa z 2 dzieci 1,88 małżeństwa z 3 i więcej dzieci 8,62 rodziny niepełne 5,65 Wielorodzinne 2,08 Nierodzinne: jednoosobowe 4,10 wieloosobowe 5,65 Ogółem 3,32 Tygodnik 85

ZASIĘG UBÓSTWA W MAJU 2015 DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015 Tabela 6. Agregatowe indeksy ubóstwa, w ujęciu wielowymiarowym, według klasy miejscowości zamieszkania w marcu/czerwcu 2015 r. Klasa miejscowości zamieszkania Agregatowe indeksy ubóstwa * 100 zasięg ubóstwa monetarnego Miasta powyżej 500 tys. 2,04 Miasta 200-500 tys. 2,23 Miasta 100-200 tys. 2,04 Miasta 20-100 tys. 3,26 Miasta poniżej 20 tys. 2,54 Wieś 4,89 Ogółem 3,32 Tygodnik 86

ZASIĘG UBÓSTWA W MAJU 2015 DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015 Tabela 7. Agregatowe indeksy ubóstwa, w ujęciu wielowymiarowym, według województw w marcu/czerwcu 2015 r. Województwa Agregatowe indeksy ubóstwa * 100 zasięg ubóstwa monetarnego Dolnośląskie 3,65 Kujawsko-pomorskie 4,23 Lubelskie 4,54 Lubuskie 1,52 Łódzkie 4,46 Małopolskie 2,25 Mazowieckie 2,41 Opolskie 3,59 Podkarpackie 4,33 Podlaskie 3,79 Pomorskie 3,34 Śląskie 2,30 Świętokrzyskie 4,45 Warmińsko-mazurskie 4,86 Wielkopolskie 3,60 Zachodniopomorskie 2,82 Ogółem 3,32 Tygodnik 87

ZMIANY ZASIĘGU UBÓSTWA MONETARNEGO W OKRESIE MARZEC 2013-MAJ 2015 Tabela 8. Zmiany zasięgu ubóstwa, w ujęciu jednowymiarowym, według grup społecznoekonomicznych i typu aktywności ekonomicznej w okresie marzec 2013 marzec/czerwiec 2015. Pracownicy Grupa społeczno-ekonomiczna i typ aktywności ekonomicznej Agregatowe indeksy ubóstwa * 100 (marzec/czerwiec 2015 - marzec 2013) zasięg ubóstwa -2,05 Rolnicy -4,76 Emeryci -1,87 Renciści -5,58 Pracujący na własny rachunek -2,97 Utrzymujący się z niezarobkowych źródeł 1,09 Bez bezrobotnych -2,20 Z bezrobotnymi -2,94 Ogółem -2,30 Tygodnik 88

ZMIANY ZASIĘGU UBÓSTWA MONETARNEGO W OKRESIE MARZEC 2013-MAJ 2015 Tabela 9. Zmiany zasięgu ubóstwa, w ujęciu jednowymiarowym, według typu gospodarstwa w okresie marzec 2013 - marzec/czerwiec 2015. Typ gospodarstwa Agregatowe indeksy ubóstwa * 100 (marzec/czerwiec 2015 - marzec 2013) zasięg ubóstwa Jednorodzinne: -1,37 małżeństwa bez dzieci małżeństwa z 1 dzieckiem -1,35 małżeństwa z 2 dzieci -1,43 małżeństwa z 3 i więcej dzieci -4,93 rodziny niepełne -4,38 Wielorodzinne -3,57 Nierodzinne: jednoosobowe -2,34 wieloosobowe -3,23 Ogółem -2,30 DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015 Tygodnik 89

ZMIANY ZASIĘGU UBÓSTWA MONETARNEGO W OKRESIE MARZEC 2013-MAJ 2015 Tabela 10. Zmiany zasięgu ubóstwa, w ujęciu jednowymiarowym, według klasy miejscowości zamieszkania w okresie marzec 2013 - marzec/czerwiec 2015. Klasa miejscowości zamieszkania Agregatowe indeksy ubóstwa * 100 (marzec/czerwiec 2015 - marzec 2013) zasięg ubóstwa Miasta powyżej 500 tys. -0,82 Miasta 200-500 tys. -0,87 Miasta 100-200 tys. -1,53 Miasta 20-100 tys. -1,77 Miasta poniżej 20 tys. -1,79 Wieś -4,03 Ogółem -2,30 Tygodnik 90

AKTYWNOŚĆ EDUKACYJNA Izabela Grabowska, Irena E. Kotowska Instytut Statystyki i Demografii Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Konferencja prasowa Warszawa, 16.09.2015 sponsorzy patroni medialni Tygodnik

Plan prezentacji Korzystanie z usług edukacyjnych korzystanie z usług opiekuńczo-edukacyjnych przez dzieci w wieku 0-6 lat korzystanie z usług edukacyjnych przez osoby w wieku 20-24 lata osoby bierne zawodowo i edukacyjnie w wieku 15-24 lata korzystanie z usług edukacyjnych przez osoby w wieku 25-29 lat korzystanie z usług edukacyjnych przez osoby w wieku 30-39 lat Doskonalenie zawodowe doskonalenie zawodowe a status na rynku pracy doskonalenie zawodowe a sytuacja dochodowa pracujących Przyczyny pozostawania bez pracy Warunki podjęcia zatrudnienia

60 50 40 30 20 10 0 Korzystanie z usług edukacyjnych (1) Dzieci w wieku 0-6 lat korzystające ze żłobka, przedszkola lub innych usług edukacyjnych (w %) 50,2 50,3 49,1 46,2 44,6 46,1 Miasta powyżej 500 tys. mieszk. Miasta od 200 do 500 tys. mieszk. Miasta od 100 do 200 tys. mieszk. 39,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie Diagnozy Społecznej 2013, 2015. 33,8 Miasta od 20 do 100 tys. mieszk. 36,2 41,3 Miasta poniżej 20 tys. mieszk. 29,3 Wieś 21,9 37,3 33,6 Ogółem 2015 2013 DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015 Poprawa dostępu wystąpiła we wszystkich klasach miejscowości zamieszkania za wyjątkiem miast najmniejszych oraz miast liczących od 100 do 200 tys. mieszkańców Największy wzrost zanotowano w miastach dużych od 200 do 500 tys. mieszkańców oraz w średnich od 20 do 100 tys. mieszkańców oraz na wsi Utrzymały się dysproporcje ze względu na klasę miejscowości zamieszkania

90 80 70 60 50 40 30 20 10 78,5 Korzystanie z usług edukacyjnych (2) Korzystanie z usług edukacyjnych przez osoby w wieku 20-24 lata w ujęciu terytorialnym w latach 2013-2015 (w %) 78,8 75,3 69,2 53,3 63,1 61,2 56,2 50 52,5 44 48 57,6 52,7 2015 2013 DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015 Trend spadkowy uległ zintensyfikowaniu i widoczny był we wszystkich typach miejscowości zamieszkania Stosunkowo najlepiej wypadli mieszkańcy dużych miast, w średnich duży regres Utrzymanie się różnic przestrzennych w korzystaniu z usług edukacyjnych 0 Miasta powyżej 500 tys. mieszk. Miasta od 200 do 500 tys. mieszk. Miasta od 100 do 200 tys. mieszk. Miasta od 20 do 100 tys. mieszk. Miasta poniżej 20 tys. mieszk. Wieś Ogółem Źródło: opracowanie własne na podstawie Diagnozy Społecznej 2013, 2015.

Korzystanie z usług edukacyjnych (3) Osoby bierne zawodowo i edukacyjnie w wieku 15-24 lata w 2011 r., 2013 i 2015r. według płci i miejsca zamieszkania (w %) (NEET not in employment, education or training) 2011 2013 2015 Mężczyźni 8,2 10,5 11,3 Kobiety 9,2 10,0 10,1 Miasto 7,2 8,3 10,5 Wieś 10,7 12,5 11,6 Ogółem 8,7 10,2 10,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie Diagnozy Społecznej 2011, 2013 i 2015. DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015 Wzrost bierności ogólnej w 2015 r., silniejszy dla mężczyzn Pomimo pozytywnych zmian niższa aktywność zawodowa i edukacyjna na wsiach w porównaniu z miastami

Korzystanie z usług edukacyjnych (4) DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015 Korzystanie z usług edukacyjnych przez osoby w wieku 25-29 lat w ujęciu terytorialnym w latach 2013-2015 (w %) 25 20 15 10 5 0 20,5 20,2 Miasta powyżej 500 tys. mieszk. 22,9 16,9 Miasta od 200 do 500 tys. mieszk. 15,5 13,3 Miasta od 100 do 200 tys. mieszk. 14,4 12,9 Miasta od 20 do 100 tys. mieszk. 16,8 15,9 Miasta poniżej 20 tys. mieszk. 9,2 8,5 Wieś 13,8 13,3 Ogółem 2015 2013 Zahamowaniu uległ trend spadkowy notowany od 2009r. Zwiększył się stopień korzystania z usług edukacyjnych w miastach dużych i średnich, a także na wsiach W miastach najmniejszych zanotowano niewielkie spadki Różnice terytorialne w ujęciu miasto-wieś utrzymały się Źródło: opracowanie własne na podstawie Diagnozy Społecznej 2013, 2015.

Korzystanie z usług edukacyjnych (5) Korzystanie z usług edukacyjnych przez osoby w wieku 30-39 lat w ujęciu terytorialnym w latach 2013-2015 (w %) 10 9 9,2 8,3 W 2015r. nastąpiło pogorszenie się stopnia korzystania z usług edukacyjnych 8 7 6 5 4 3 2 1 7,3 6,8 3,7 2,6 2,7 3,7 1,8 5,4 1,6 2,7 3,3 4,75 2015 2013 Trend wzrostowy został zahamowany w niemal wszystkich kategoriach miejscowości zamieszkania za wyjątkiem miast liczących od 100 do 200 tys. mieszkańców Największe spadki zanotowano w miastach najmniejszych i na wsiach 0 Miasta powyżej 500 tys. mieszk. Miasta od 200 do 500 tys. mieszk. Miasta od 100 do 200 tys. mieszk. Miasta od 20 do 100 tys. mieszk. Miasta poniżej 20 tys. mieszk. Wieś Ogółem Po 39 roku życia aktywność edukacyjna niemalże zanika Źródło: opracowanie własne na podstawie Diagnozy Społecznej 2013, 2015.

Bierność zawodowa -> Zatrudnienie (+) od roku 2005 r. poprawa kwalifikacji ma znaczenie dla aktywizacji osób biernych zawodowo Bezrobocie-> Zatrudnienie (+/-) uczestnictwo w podnoszeniu kwalifikacji poprawiało możliwości znalezienia zatrudnienia przez bezrobotnych w okresie 2007-2009, 2009-2011 oraz 2013-2015 w odróżnieniu do lat 2005-2007 i 2011-2013 Zatrudnienie -> Zatrudnienie (0) Doskonalenie zawodowe (1) Uczestnictwo osób w wieku powyżej 25 lat w jakiejkolwiek aktywności związanej z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych lub innych umiejętności a STATUS NA RYNKU PRACY (analiza przepływów na rynku pracy) od 2005r. szanse pozostawania w zatrudnieniu były bardzo wysokie i stosunkowo zbliżone dla obu porównywanych grup osób aktywnych edukacyjnie i niepodejmujących wysiłku podnoszenia swych kwalifikacji Znaczenie płci dynamika rynku pracy jest zróżnicowana według płci. Kobiety aktywne edukacyjnie czerpią większe korzyści w zakresie zmiany statusu na rynku niż mężczyźni w porównaniu do osób biernych edukacyjnie

Doskonalenie zawodowe (2) DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015 Uczestnictwo osób pracujących w wieku powyżej 25 lat w jakiejkolwiek aktywności związanej z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych lub innych umiejętności a SYTUACJA DOCHODOWA w okresie 2013-2015 dochody osób pracujących aktywnych i biernych edukacyjnie różnią się wciąż wyraźnie z korzyścią dla osób podejmujących dokształcanie się luka między średnimi dochodami osób aktywnych i biernych edukacyjnie nieznacznie zwiększyła się w latach 2013-2015 w porównaniu z poprzednim okresem ze względu na szybszy wzrost dochodów osób aktywnych edukacyjnie, szczególnie w III i IV kwartylu dochodów istnieją różnice w rozkładzie dochodów i ich dynamice dla obu wyróżnionych grup wśród kobiet i mężczyzn - średnie zarobki kobiet podejmujących dokształcanie się są i tak mniejsze niż średnie zarobki mężczyzn niepodejmujących trudu dokształcania się

Przyczyny pozostawania bez pracy DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015 Niepracujący według deklarowanych przyczyn pozostawania bez pracy w latach 2011-2015 (w %) Wzrost lub utrzymanie znaczenia Spadek znaczenia Opieka nad niepełnosprawnymi lub starszymi członkami gosp.dom. Brak chęci do pracy 2 2 2,3 2,4 Brak kwalifikacji odpowiadajacych pracodawcom 3,4 4,5 Otrzymywanie świadczeń społecznych Zdrowie Opieka nad dziećmi 2,7 3,3 12,9 14,2 7 7,7 2011-2013 2013-2015 Trudności ze znalezieniem pracy Nieodpowiedni wiek 6,9 8,2 13,3 17,6 2011-2013 2013-2015 Zajmowanie się domem Emerytura 6,9 7,4 40,9 46,1 Nauka 17,3 19,9 0 10 20 30 40 50 0 5 10 15 20 25 Źródło: opracowanie własne na podstawie Diagnozy Społecznej 2013, 2015. Struktura niepracujących według określonej przyczyny bardzo zależy od płci i wieku

Warunki podjęcia pracy DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015 Niepracujący według deklarowanych warunków podjęcia pracy w latach 2011-2015 (w %) Wzrost znaczenia Spadek znaczenia Inne 15,3 19,1 2011-2013 49,7 Dogodne warunki dojazdu i pracy dla osób niepełnosprawnych Możliwość zachowania prawa do świadczeń społecznych 2,9 2,3 4,4 2,8 2013-2015 60,4 Brak chęci do pracy Możliwość opieki nad dziećmi lub chorymi Większa pomoc członków rodziny w obowiązkach domowych 3 2,6 2,5 1,9 2011-2013 2013-2015 0 20 40 60 80 Elastyczny czas pracy Możliwość wykonywania części pracy w domu 10,7 9,2 7,4 6,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie Diagnozy Społecznej 2013, 2015. Niepełny wymiar czasu pracy 13,2 11,8 0 5 10 15 20 25 Struktura niepracujących według określonego warunku związana jest z przebiegiem życia jednostki i podziałem ról w rodzinie

Koncepcja Zdrowia Finansowego Justyna Pytkowska Microfinance Centre (MFC) Zdrowa kondycja finansowa to stan, w którym gospodarstwo domowe: efektywnie zarządza codziennymi przychodami i wydatkami jest przygotowane na niespodziewane zawirowania finansowe Długoterminowego planuje swoje bezpieczeństwo finansowe Koncepcja stworzona została w USA przez Centrum Innowacyjnych Usług Finansowych CFSI, a na potrzeby polskie zaadaptowana została przez Fundację Microfinance Centre www.mfc.org.pl

Elementy koncepcji zdrowia finansowego Bieżące zarządzanie budżetem domowym Stabilność źródła dochodu Zbilansowane dochody i wydatki Terminowość płatności bieżących Umiejętne gospodarowanie budżetem domowym Pokonywanie trudności i przygotowanie na niespodziewane wypadki Oszczędności zapewniające poduszkę bezpieczeństwa Przystępne raty kredytu Ubezpieczone miejsce zamieszkania Ubezpieczone życie głowy rodziny Długoterminowa perspektywa Oszczędzanie na emeryturę Odpowiednio wysoka kwota oszczędności

Koncepcja Zdrowia Finansowego Zdrowie finansowe mierzone jest za pomocą Indeksu Zdrowia Finansowego (IZF). Indeks skonstruowany w oparciu o 10 zmiennych Diagnozy Społecznej Skala 0-100

Indeks Zdrowia Finansowego Gospodarstw Domowych w Polsce Średnia wartość IZF: 54.03 Mediana IZF: 55.0 % gosp. domowych 25% 20% 15% 10% 5% 0% 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Indeks Zdrowia Finansowego

Zdrowie finansowe Segmentacja w oparciu o wartość Indeksu Zdrowia Finansowego Wartość IZF: 0-44 45-64 65-100 26% 46% 28% Zagrożeni Radzący sobie Zdrowi

Profile segmentów Zdrowi 28% Radzący sobie 46% Zagroże ni 26% Wiek 60+ Mężczyźni Wykształcenie ponadlicealne lub wyższe Przedsiębiorcy prywatni, emeryci Małżeństwa bez dzieci lub z 1 dzieckiem Miasta pow. 100 tys. mieszk. Wiek 65+ Kobiety Wykształcenie średnie i poniżej Rolnicy, uczniowie i studenci, emeryci,renciści, pracownicy sektora prywatnego Małżeństwa z 2 dzieci Gospodarstwa nierodzinne jednoosobowe Tereny wiejskie Wiek do 24 lat lub 35-60 lat Wykształcenie zasadnicze/gimnazjum i poniżej Bezrobotni, bierni zawodowo, renciści, studenci i uczniowie Małżeństwa z 3+ dzieci, rodziny niepełne, wieloosobowe i wielorodzinne Miasta poniżej 20 tys. mieszk. lub wieś

Zdrowie finansowe a dochód Korelacja Indeksu Zdrowia Finansowego z dochodem gospodarstwa domowego 5,000 Miesięczny dochód na jedn. ekwiwalentną (w PLN) Nadwyżka dochodu nad bieżącymi wydatkami na jedn.ekw. (PLN) 4,000 3,000 2,000 1,000 - (1,000) 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Indeks Zdrowia Finansowego

Korzystanie z produktów i usług finansowych Brak konta w banku Kredyt ze SKOKu, parabanku, prywatnych źródeł Cel kredytu - bieżące wydatki, opłaty, spłata długów Kredyt z banku Kredyt ratalny Cel kredytu dobra trwałe, remont Konto z banku Karta kredytowa Bankowość elektroniczna Lokata, Konto oszczędnościowe IKE/IKZE Akcje, fundusze inwest. Kredyt z banku Kredyt hipoteczny Cel kredytu zakup domu/mieszkania, wypoczynek 26% 46% 28% Zagrożeni Radzący sobie Zdrowi

prof. dr hab. Tadeusz Szumlicz Zaufanie do instytucji finansowych sponsorzy patroni medialni Tygodnik

Dwie uwagi metodyczne: Porównania dotyczące poszczególnych lat należy poprzedzić dwiema uwagami metodycznymi. Po pierwsze, od 2011 r. w DS pojawiło się pytanie o zaufanie do Narodowego Banku Polskiego, a w pytaniu o zaufanie do banków dodano dookreślenie komercyjnych. Po drugie, w 2013 r. do odpowiedzi na pytania o zaufanie do instytucji finansowych wprowadzono rozszerzoną skalę. Zamiast trzech możliwości odpowiedzi: (1) tak, (2) nie, (3) nie mam zdania, wprowadzono cztery możliwe odpowiedzi: (1) tak duże, (2) tak umiarkowane, (3) nie, (4) nie mam zdania, co utrudniło porównywanie wyników 2013 r. z poprzednimi. Chodzi o to, że odpowiedzi tak duże występują stosunkowo rzadko, a w odpowiedziach tak umiarkowane znalazła się zapewne część stwierdzeń, które wcześniej mogły oznaczać nie. Inaczej mówiąc suma odpowiedzi tak duże i tak umiarkowane zawyża zaufanie wynikające wcześniej tylko z odpowiedzi tak. Obecnie istnieje możliwość dobrego porównania wyników z 2013 r. i 2015 r.

Tabela 1. Zaufanie do instytucji finansowych: TAK pośród tych, co mają zdanie w 2007 r. (w proc.) (uwaga: od 2000 r. do 2007 r. systematyczny wzrost zaufania!!!) Banki Narodowy Bank Polski Banki komercyjne 77,2 Zakłady ubezpieczeń życiowych 48,7 Zakłady ubezpieczeń majątkowych 34,4 Zakład Ubezpieczeń Społecznych 38,7 Otwarte Fundusze Emerytalne 34,8 Giełda 21,8

Tabela 2. Zaufanie do instytucji finansowych: TAK (duże i umiarkowane) pośród tych, co mieli zdanie w 2013 r. (w proc.) Narodowy Bank Polski 83,6 Banki komercyjne 57,4 Zakłady ubezpieczeń życiowych 47,3 Zakłady ubezpieczeń majątkowych 44,5 Zakład Ubezpieczeń Społecznych 43,9 Otwarte Fundusze Emerytalne 33,6 Giełda 31,5

Tabela 3. Zaufanie do instytucji finansowych: TAK (duże i umiarkowane) pośród tych, co mają zdanie w 2015 r. (w proc.) Narodowy Bank Polski 83,8 Banki komercyjne 63,2 Zakłady ubezpieczeń życiowych 52,7 Zakłady ubezpieczeń majątkowych 49,4 Zakład Ubezpieczeń Społecznych 48,0 Giełda 36,2

Tabela 4. Zaufanie do instytucji finansowych: TAK pośród tych, co mają zdanie (w wybranych latach) w proc. Wyszczególnienie 2007 2013 2015 NBP 83,6 83,8 77,2 Banki komercyjne 57,4 63,2 ZU życiowych 48,7 47,3 52,7 ZU majątkowych 34,4 44,5 49,4 ZUS 38,7 43,9 48,0 OFE 34,8 33,6 - Giełda 21,8 31,5 36,2

Trudno stwierdzić (po wprowadzonej zmianie metodycznej), czy zaufanie do instytucji finansowych powróciło do poziomu sprzed kryzysu finansowego z 2007 r. Natomiast można niewątpliwie stwierdzić, że w latach 2013-2015 nastąpił o kilka punktów procentowych wzrost wiarygodności instytucji finansowych, co może być pewnym zaskoczeniem*. *Stało się tak, mimo że w tym czasie mieliśmy przynajmniej kilka wydarzeń (ograniczenie udziału OFE w systemie emerytalnym, problem kredytów mieszkaniowych we frankach szwajcarskich, zawirowania wokół ubezpieczeń na życie z funduszem kapitałowym), które musiały to zaufanie jednak nadwyrężać.