ROZDZIAŁ I Wprowadzenie do prawa karnego wykonawczego Literatura: J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 1999; M. Cieślak, Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, wyd. 2, Warszawa 1994; C. Coleman, C. Norris, Introducing criminology, Portland 2000; A. Gaberle, Kryminologia wobec przestępczości, [w:] Nauka wobec przestępczości. Księga ku czci Profesora Tadeusza Hanauska, red. J. Błachut, M. Szewczyk, J. Wójcikiewicz, Kraków 2001; E. Goffman, Charakterystyka instytucji totalnych, [w:] Elementy teorii socjologicznych, red. W. Derczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki, Warszawa 1975; J. Górny, Elementy indywidualizacji i humanizacji karania w rozwoju penitencjarystyki, Warszawa 1996; J. Hołda, Z. Hołda, Prawo karne wykonawcze, wyd. 3, Warszawa 2006; Z. Hołda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Gdańsk 2007; B. Hołyst, Wiktymologia, Warszawa 1997; tenże, Kryminologia, Warszawa 2007; Imprisonment Today and Tomorrow. International Perspectives on Prisoners Rights and Prison Conditions, red. D. van Zyl Smit, F. Dünkel, The Netherlands 2001; S. Lelental, Wykład prawa karnego wykonawczego z elementami polityki kryminalnej, Łódź 1996; H. Machel, Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej casus polski. Studium penitencjarno-pedagogiczne, Kraków 2006; A. Murzynowski, Aktualność idei resocjalizacji w zakładach karnych, [w:] Służba Więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej. III Krajowe Sympozjum Penitencjarne, red. W. Ambrozik, P. Stępniak, Poznań Warszawa Kalisz 2004; S. Pawela, Prawo karne wykonawcze. Zarys wykładu, wyd. 2, Warszawa 2007; K. Postulski, Glosa do postanowienia SN z 16.3.1994 r., II KRN 6/94, Pal. 1994, Nr 12; Psychiatria dla studentów medycyny, red. A. Bilikiewicz, Warszawa 1998; Psychologia, red. J. Strelau, t. II III, Gdańsk 2000; A. S. Reber, Słownik psychologii, Warszawa 2000; A. Siemaszko, Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, Warszawa 1993; R. Soroko, Stan oraz kierunki rozwoju polskiej praktyki penitencjarnej. Wybrane problemy, PiP 1989, z. 7; J. Szałański, 70 lat uczestnictwa psychologów w przeobrażeniach więziennictwa polskiego, [w:] Służba więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej, red. W. Ambrozik, P. Stępniak, Poznań Warszawa Kalisz 2004; G. B. Szczygieł, Społeczna readaptacja skazanych w polskim systemie penitencjarnym, Białystok 2002; T. Szymanowski, Polityka karna i penitencjarna w Polsce w okresie przemian prawa karnego, Warszawa 2004; J. Śliwowski, Prawo i polityka penitencjarna, Warszawa 1982; Uzasadnienie rządowego projektu kodeksu karnego wykonawczego, [w:] Nowe kodeksy karne z 1997 r. z uzasadnieniami, Warszawa 1998; P. Wierzbicki, Indywidualizacja penitencjarna w Polsce, Warszawa 1976; J. Zagórski, Kierunek najważniejszych zmian w prawie i praktyce penitencjarnej w świetle ocen i wniosków Rzecznika Praw Obywatelskich, [w:] Wyko-
2 Rozdział I. Wprowadzenie do prawa karnego wykonawczego nywanie kary pozbawienia wolności w Polsce w poszukiwaniu skuteczności, red. H. Machel, M. Paliwoda, M. Spryszyńska, Gdańsk 2006. 1. Definicja prawa karnego wykonawczego Prawo karne wykonawcze jest odrębną gałęzią prawa, obok prawa karnego materialnego i prawa karnego procesowego, z którymi wykazuje ścisły związek. Ranga kodeksowa podstawowej regulacji norm prawa karnego wykonawczego jednoznacznie wskazuje na tę odrębność. O potrzebie odrębnego traktowania prawa karnego wykonawczego świadczy również programowe i dydaktyczne wydzielanie tej gałęzi prawa jako oddzielnego przedmiotu w ramach studiów prawniczych. Prawo karne wykonawcze jest gałęzią prawa, która obejmuje normy prawne regulujące wykonywanie orzeczeń wydanych w postępowaniu karnym, w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe, w postępowaniu w sprawach o wykroczenia oraz kar porządkowych i środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności. W szczególności dotyczą one orzeczonych przez sądy kar, środków karnych, środków zabezpieczających, środków probacyjnych, należności sądowych w sprawach karnych, a także tymczasowego aresztowania. Prawo karne wykonawcze nie obejmuje norm prawnych, które regulują wykonywanie środków poprawczych, wychowawczych przewidzianych w prawie nieletnich (zob. ustawę z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 ze zm.). 2. Zadania prawa karnego wykonawczego W doktrynie ujmuje się zadania prawa karnego wykonawczego w aspekcie formalnoprawnym i materialnoprawnym (S. Pawela, Prawo, s. 18). Formalnoprawny charakter zadań prawa karnego wykonawczego sprowadza się do zabezpieczenia prawidłowego wykonywania kar i innych środków penalnych zgodnie z treścią orzeczenia sądu. Oznacza to zapewnienie realizacji praw i obowiązków skazanego w procesie wykonywania orzeczenia oraz uprawnień i obowiązków organów postępowania wykonawczego lub podmiotów, które współdziałają w ich wykonywaniu. Materialnoprawny charakter zadań prawa karnego wykonawczego sprowadza się do realizacji w prawie karnym wykonawczym celów i funkcji kary oraz innych środków penalnych. Tak rozumiany zakres zadań wskazuje na ścisły związek prawa karnego wykonawczego z prawem karnym materialnym i procesowym. Prawo karne wykonawcze stanowi trzeci etap realizacji zadań państwa (po etapie ustawowego zagrożenia karą i etapie sądowego jej wymiaru) w zakresie przeciwdziałania przestępczości i wyraz reakcji na przekroczenie normy prawa karnego.
3. Źródła prawa karnego wykonawczego 3 3. Źródła prawa karnego wykonawczego Ustalając katalog źródeł prawa karnego wykonawczego, sięgnąć należy do art. 87 ust. 1 Konstytucji RP, który stanowi: Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Wszystkie wymienione w tym przepisie akty normatywne mogą być źródłami prawa karnego wykonawczego, z zastrzeżeniem art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, który stanowi, że: Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw oraz art. 4 2 KKW, zgodnie z którym: Skazany zachowuje prawa i wolności obywatelskie. Ich ograniczenie może wynikać jedynie z ustawy oraz wydanego na jej podstawie prawomocnego orzeczenia. Wśród umów międzynarodowych będących źródłami prawa karnego wykonawczego należy wymienić: 1) Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 19.12.1966 r., przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych, ratyfikowany przez Polskę w 1977 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167); 2) Europejską Konwencję Praw Człowieka z 4.11.1950 r. (Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności), sporządzoną w Rzymie, ratyfikowaną przez Polskę w 1993 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.); 3) Konwencję o zapobieganiu torturom: a) Konwencja z 10.12.1984 r. w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych, ratyfikowaną przez Polskę w 1989 r. (Dz.U. z 1989 r. Nr 63, poz. 378); b) Europejską Konwencję z 26.11.1987 r. o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu, podpisaną w Strasburgu, ratyfikowaną przez Polskę w 1994 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 46, poz. 238 ze zm.). Warto wspomnieć o istotnym znaczeniu dla prawa karnego wykonawczego dokumentów niemających rangi umów międzynarodowych, o charakterze soft law: 1) Reguł Minimalnych dotyczących postępowania z więźniami (Reguły ONZ) uchwalonych jako rezolucje i zalecenia I Kongresu ONZ w sprawie zapobiegania przestępczości i postępowania z więźniami (Genewa 22.8. 3.9.1955 r.); 2) Zalecenia Rec (2006)2 Komitetu Ministrów dla krajów członkowskich na temat Europejskich Reguł Więziennych, Załącznik do Zalecenia Rec (2006)2 (powoływane jako Europejskie Reguły Więzienne). Dokumenty te nie mają rangi umów międzynarodowych i nie stanowią ani źródła prawa międzynarodowego, ani źródła prawa karnego wykonawczego
4 Rozdział I. Wprowadzenie do prawa karnego wykonawczego w rozumieniu art. 87 ust. 1 Konstytucji RP. Mają natomiast istotne znaczenie w zakresie budowania standardów penitencjarnych. Wśród ustaw źródłem prawa karnego wykonawczego o podstawowym znaczeniu jest Kodeks karny wykonawczy. Przepisy karnowykonawcze przewidziane są też w innych ustawach, np.: ustawie z 9.4.2010 r. o Służbie Więziennej (Dz.U. Nr 79, poz. 523 ze zm.); ustawie z 28.8.1997 r. o zatrudnianiu osób pozbawionych wolności (Dz.U. Nr 123, poz. 777 ze zm.); ustawie z 24.5.2000 r. o Krajowym Rejestrze Karnym (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 654 ze zm.); ustawie z 27.7.2001 r. o kuratorach sądowych (Dz.U. Nr 98, poz. 1071 ze zm.); ustawie z 12.3.2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 182 ze zm.). Wśród rozporządzeń będących źródłem prawa karnego wykonawczego można wymienić m.in.: rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 25.8.2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz.U. Nr 152, poz. 1493), rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 25.8.2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania tymczasowego aresztowania (Dz.U. Nr 152, poz. 1494), rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 14.8.2003 r. w sprawie oddziaływań penitencjarnych w zakładach karnych i aresztach śledczych (Dz.U. Nr 151, poz. 1469 ze zm.), rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 9.2.2004 r. w sprawie szczegółowych zasad zatrudniania skazanych (Dz.U. Nr 27, poz. 242 ze zm.), rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 13.2.2004 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu prowadzenia nauczania w zakładach karnych (Dz.U. Nr 37, poz. 337 ze zm.). 4. Kodeks karny wykonawczy jako źródło prawa karnego wykonawczego Podstawowym źródłem prawa karnego wykonawczego jest Kodeks karny wykonawczy z 6.6.1997 r., który wszedł w życie 1.9.1998 r. Zastąpił on Kodeks karny wykonawczy z 19.4.1969 r. Kodyfikacja karna z 1997 r. uwzględnia nowe elementy sytuacji politycznej, społecznej i ekonomicznej, które funkcjonują od 1989 r., oparta jest na nowej aksjologii (zob. Uzasadnienie, s. 525 570). Podstawy aksjologiczne kodyfikacji to podstawowe wartości, którymi kierował się ustawodawca, proponując nowe rozwiązania w zakresie prawa karnego wykonawczego, wyznaczają one kierunek przyjmowanych w nim rozwiązań. Zgodnie z treścią Uzasadnienia, źródłem inspiracji dla ustawodawstwa karnowykonawczego są: ogólnoludzkie wartości powszechnie przyjmowane w cywilizowanym świecie, które odnaleźć można w koncepcji praw człowieka, filozofii prawa natury, systemach religijnych i innych systemach stanowiących podstawę demokratycznego państwa prawnego. W ustawodawstwie karnowykonawczym priorytetowo traktuje się: konstytucyjnie gwarantowane prawa obywateli i praworządność.
5. Struktura Kodeksu karnego wykonawczego 5 Do podstawowych wartości wynikających z wyżej wymienionych źródeł w świetle Uzasadnienia należą: 1) poszanowanie praw ludzkich skazanych, 2) humanitarne, godne, sprawiedliwe i zindywidualizowane traktowanie skazanych, 3) ochrona społeczeństwa przed przestępczością, 4) współdziałanie społeczeństwa w realizacji zadań polityki karnej, 5) minimalizacja społecznych kosztów wykonywania kar. Akceptacja tych wartości prowadzi do określenia celu wykonywania kary, którym powinno być: 1) umożliwienie skazanym powrotu do społeczeństwa, 2) umożliwienie skazanym prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie, 3) przeciwdziałanie powrotowi do przestępstwa, 4) ochrona społeczeństwa przed przestępczością. Zrezygnowano z podporządkowania prawa karnego wykonawczego jakiejkolwiek ideologii i traktowania wyłącznie jako instrumentu polityki. Kodeks karny wykonawczy należy do ustawodawstwa zwykłego, co oznacza, że nie ma on pierwszeństwa przed innymi ustawami. Zgodnie z istotą regulacji kodeksowej, ma zawierać wszystkie podstawowe instytucje prawa karnego wykonawczego i opierać je na ustalonych zasadach przewodnich. Zakres obowiązywania Kodeksu karnego wykonawczego wyznacza treść art. 1, który stanowi, że: Wykonywanie orzeczeń w postępowaniu karnym, w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe i w postępowaniu w sprawach o wykroczenia oraz kar porządkowych i środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności odbywa się według przepisów niniejszego kodeksu, chyba że ustawa stanowi inaczej. 5. Struktura Kodeksu karnego wykonawczego Kodeks karny wykonawczy składa się z 4 części: części ogólnej, części szczególnej, części wojskowej, części końcowej. Część ogólna Kodeksu ma 7 rozdziałów, które zawierają normy regulujące: 1) zakres obowiązywania Kodeksu, 2) organy postępowania wykonawczego, 3) status skazanego, 4) postępowanie wykonawcze, 5) nadzór penitencjarny, 6) zatarcie skazania, 7) uczestnictwo społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń, pomoc w społecznej readaptacji skazanych oraz Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej.
6 Rozdział I. Wprowadzenie do prawa karnego wykonawczego Część ogólna zawiera przepisy, które odnoszą się do wykonywania wszystkich orzeczeń w sprawach wymienionych w art. 1 1 KKW. Część szczególna Kodeksu zawiera 8 rozdziałów, dotyczących: 1) grzywny, 2) kary ograniczenia wolności, 3) kary pozbawienia wolności, 4) praw i obowiązków kuratorów sądowych, wykonywania dozoru, warunkowego umorzenia postępowania oraz warunkowego zawieszenia wykonania kary, 5) środków karnych, 6) środków zabezpieczających, 7) należności sądowych, 8) tymczasowego aresztowania. 9) umieszczenie tymczasowo aresztowanych i skazanych odbywających karę pozbawienia wolności w wydzielonych pomieszczeniach lub pomieszczeniach dla osób zatrzymanych. Część wojskowa Kodeksu zawiera 5 rozdziałów, regulujących: 1) przepisy ogólne, 2) karę ograniczenia wolności, 3) karę pozbawienia wolności i karę aresztu wojskowego, 4) środki karne, 5) tymczasowe aresztowanie. Część końcowa zawiera 2 rozdziały, poświęcone: 1) objaśnieniu wyrażeń ustawowych, 2) przepisom przejściowym i końcowym. 6. Związek prawa karnego wykonawczego z innymi gałęziami prawa Złożoność problematyki prawa karnego wykonawczego determinowana różnorodnością kar i innych środków podlegających wykonywaniu, decyduje o potrzebie wykorzystywania osiągnięć innych nauk w praktyce karnowykonawczej. Zakres i sposób wykorzystywania wyników badań innych nauk przez prawo karne wykonawcze jest ściśle powiązany z celami, jakie ustawodawca wyznaczył do realizacji w praktyce wykonawczej poszczególnych kar i innych środków. Prawo karne wykonawcze wykazuje związek z różnymi gałęziami prawa. Wśród nich należy wymienić zwłaszcza: prawo karne materialne, prawo karne procesowe, prawo karne skarbowe, prawo wykroczeń, prawo administracyjne, prawo penitencjarne, prawo międzynarodowe. Na część z nich wskazuje już treść przepisu art. 1 KKW, w którym wskazany jest zakres obowiązywania Kodeksu. Przepisy Kodeksu karnego wykonawczego służą wykonywaniu orzeczeń wydanych na podstawie przepisów zawartych w Kodeksie karnym, Kodeksie wykroczeń, Kodeksie karnym skarbowym.
6. Związek prawa karnego wykonawczego z innymi gałęziami prawa 7 Relację prawa karnego wykonawczego do prawa karnego materialnego cechuje jednak pewna niekonsekwencja co do umiejscowienia niektórych instytucji we właściwej ustawie karnej. Dotyczy to umieszczenia pewnych przepisów w Kodeksie karnym, pomimo że regulowane przez nie instytucje należą do prawa karnego wykonawczego, np. art. 77 82 KK (dotyczą podstaw warunkowego zwalniania z odbywania kary pozbawienia wolności i odwoływania takich zwolnień), art. 83 KK (dotyczy podstaw zwolnienia od reszty kary ograniczenia wolności). Podobny problem dotyczy relacji prawa karnego wykonawczego do prawa wykroczeń. Kodeks karny skarbowy również wprowadza pewne odrębności w postępowaniu wykonawczym, w art. 178 1 stanowi on, że: Do wykonywania orzeczeń w sprawach o przestępstwa skarbowe i wkroczenia skarbowe stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu karnego wykonawczego, jeżeli przepisy niniejszego kodeksu nie stanowią inaczej. Związek prawa karnego wykonawczego z prawem międzynarodowym wynika z ratyfikowania przez Polskę niektórych umów międzynarodowych, mających znaczenie w prawie karnym wykonawczym (zob. 3), a także z przyjętej w prawie międzynarodowym zasady, że wypracowane w płaszczyźnie międzynarodowej standardy (dotyczące zwalczania przestępczości, praw człowieka) działają na zasadzie postulatów, zaleceń, wskazań (soft law), wyznaczając kierunek prac legislacyjnych wewnętrznego porządku prawnego poszczególnych państw. Związek prawa karnego wykonawczego z prawem karnym procesowym jest wyznaczany przede wszystkim przez treść art. 1 2 KKW, który stanowi, że: W postępowaniu wykonawczym w kwestiach nieuregulowanych w niniejszym kodeksie stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego. Wykorzystywanie przepisów Kodeksu postępowania karnego powinno następować wyjątkowo, ponieważ Kodeks karny wykonawczy zawiera własne normy procesowe (K. Postulski, Glosa, s. 190). Szczególnie trudne jest ustalenie relacji prawa karnego wykonawczego do prawa penitencjarnego. Prawo penitencjarne to ta część przepisów prawa karnego wykonawczego, która dotyczy wykonywania kar pozbawienia wolności. Prawo penitencjarne wykształciło się wcześniej niż prawo karne wykonawcze. Skomplikowanie relacji obu tych dyscyplin wynika z trudności ustalenia ich zakresu. Dominują w tym przedmiocie dwa stanowiska. Jedno utożsamia prawo penitencjarne z prawem karnym wykonawczym, co powoduje, że zakres przedmiotowy prawa penitencjarnego jest ujęty bardzo szeroko i obejmuje przepisy prawne regulujące wykonywanie wszystkich kar i środków penalnych. Drugie stanowisko natomiast rozdziela prawo penitencjarne i prawo karne wykonawcze. Zgodnie z tym poglądem, prawo penitencjarne obejmuje węższy zakres ograniczony do wykonywania kar pozbawienia wolności. Przyjmuje się, że termin prawo penitencjarne pojawił się ok. 1930 r., co sugeruje niezależność (odrębność, ale nie samowystarczalność) tej gałęzi prawa od innych. Pojęcie prawo penitencjarne wywodzi się z łacińskiego terminu poenitentia, co
8 Rozdział I. Wprowadzenie do prawa karnego wykonawczego oznacza pokutę odbywaną z reguły w klasztorze. J. Śliwowski rozpatruje odrębność prawa penitencjarnego na trzech płaszczyznach: ustawowej, naukowej, sądowej (J. Śliwowski, Prawo, s. 17, 45, 46). Płaszczyzna ustawowa oznacza, że zakres, którego dotyczy prawo penitencjarne, jest regulowany w przepisach rangi ustawowej, nie wystarczy jej już unormowanie regulaminowe. Płaszczyzna naukowa sprowadza się do tego, że prawo penitencjarne jest oddzielnym przedmiotem wykładanym w ramach studiów uniwersyteckich jako dyscyplina wiedzy prawniczej. Płaszczyzna sądowa wiąże się ze szczególnymi uprawnieniami sędziego w sferze wykonania kary (J. Śliwowski, Prawo, s. 17, 45, 46). Prawo penitencjarne, rozumiane jako zespół przepisów regulujących wykonywanie kar pozbawienia wolności, jest uznawane za najmłodszą gałąź prawa karnego, w której celowość prawa karnego uzyskuje apogeum, w której cała skuteczność i społeczna wydolność prawa ostatecznie sprawdza się właśnie według kryteriów penitencjarnych. Wykonanie kary staje się sprawdzianem całej pracy aparatu wymiaru sprawiedliwości: to także dziedzina kontroli prawidłowości ludzkiego poczynania i ludzkiej oceny. Cała treść tej kary nie spełni celu, jeśli nie towarzyszy jej prawidłowy tok procesu wykonania (J. Śliwowski, Prawo, s. 11 i nast.). Inaczej mówiąc, wszystkie osiągnięcia etapu prac ustawodawczych, których efektem będzie dobre prawo, jak również etapu stosowania tego prawa w postępowaniu karnym, nie przyniosą zadowalających rezultatów, jeśli nie zostaną uwieńczone prawidłowym etapem wykonawczym. 7. Związek prawa karnego wykonawczego z naukami pomocniczymi I. Prawo karne wykonawcze a kryminologia Kryminologia należy do podstawowych nauk pomocniczych prawa karnego. Przedmiotem jej badań w najprostszym ujęciu jest przestępstwo, przestępczość i inne zjawiska patologii społecznej w aspekcie etiologicznym (badania przyczyn), fenomenologicznym (badania przejawów) i profilaktycznym (zapobiegania). Niektóre definicje kryminologii podają również jako przedmiot jej badań ofiarę przestępstwa (w tym przede wszystkim przyczynienie się ofiary do popełnienia przestępstwa). Aktualnie jednak tę problematykę rezerwuje się dla wiktymologii, która realizuje ją w sposób kompleksowy (B. Hołyst, Kryminologia, s. 39 47, 65 78, 1480 1499; tenże, Wiktymologia, passim). Wzajemny związek prawa karnego wykonawczego i kryminologii widoczny jest przede wszystkim w następujących obszarach: 1) przydatności wyników badań etiologiczno-kryminalnych dla ustalania zakresu oddziaływań na sprawcę przestępstwa w trakcie wykonania kary (największa ich przydatność ma miejsce w procesie wykonania kary pozbawienia wolności), 2) badania skuteczności wykonywania kar i innych środków penalnych, które stają się podstawą kierunków polityki kryminalnej,
7. Związek prawa karnego wykonawczego z naukami pomocniczymi 9 3) badania związku pomiędzy izolacją penitencjarną a stygmatyzacją społeczną i przestępczością powrotną, 4) badania warunków wykonywania kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania pod kątem występowania czynników kryminogennych (np. obecność podkultury przestępczej w więzieniu, dostępność narkotyków, deprywacja potrzeb w związku z totalnym charakterem więzienia), 5) przygotowywania prognozy kryminologiczno-społecznej skazanego (szerzej zob. 25 i 26 OddziałPenitR). II. Prawo karne wykonawcze a psychologia Związek prawa karnego wykonawczego z psychologią wynika z tego, że kary i inne środki penalne są wykonywane wobec skazanego człowieka o określonej kondycji psychicznej, uwarunkowanej osobowościowo i środowiskowo. Uwarunkowania te są przedmiotem zainteresowań psychologii i mają znaczenie dla procesu karnowykonawczego. Obszerny przedmiot badań psychologii, obejmujący przeżycia psychiczne człowieka, jego funkcjonowanie w grupie, zaburzenia w przystosowaniu społecznym (A. S. Reber, Słownik, s. 588 595), pozwala na wskazanie dużego zakresu przydatności wiedzy psychologicznej w praktyce karnowykonawczej. Prawo karne wykonawcze korzysta zwłaszcza z wyników badań psychologii penitencjarnej, która zajmuje się przeżyciami psychicznymi człowieka pozbawionego wolności. Wiedza na temat tych przeżyć oraz mechanizmów zachowania jest niezbędna do ustalenia prawidłowego programu oddziaływania, doboru środków i metod oddziaływania na skazanego oraz intensywności ich wykorzystania. Ustawodawca w wielu przepisach Kodeksu karnego wykonawczego zakłada konieczność wykorzystywania wiedzy psychologicznej. Dotyczy to zwłaszcza: 1) stosowania metod i środków oddziaływań penitencjarnych, 2) ustalania indywidualnych programów oddziaływań na skazanych, 3) przeprowadzania badań psychologicznych w specjalistycznych ośrodkach diagnostycznych (szerzej na ten temat BadPPR), 4) dokonywania okresowych ocen skazanego (art. 76 1 i art. 89 KKW), 5) prognozowania zachowania skazanego odbywającego karę pozbawienia wolności w trakcie przebywania poza zakładem karnym (np. w trakcie przepustek) oraz na potrzeby zwolnienia z zakładu karnego. Problematyka ta jest szerzej uregulowana w przepisach wykonawczych (OddziałPenitR). Zakres przydatności badań psychologicznych dla praktyki penitencjarnej wskazuje na duże znaczenie psychologa więziennego w procesie wykonywania kary pozbawienia wolności (J. Szałański, 70 lat, s. 95 105).
10 Rozdział I. Wprowadzenie do prawa karnego wykonawczego III. Prawo karne wykonawcze a psychiatria Psychika skazanego, obok oceny psychologicznej, podlega również ocenie psychiatrycznej. Psychiatria jest nauką o zaburzeniach psychicznych, ich etiologii, patogenezie, symptomatologii i leczeniu (Psychiatria, red. A. Bilikiewicz, s. 15). Ze względu na znaczący wpływ izolacji penitencjarnej na psychikę człowieka, badania psychiatryczne mają największy zakres zastosowania w procesie wykonywania kary pozbawienia wolności. Kodeks karny wykonawczy wielokrotnie wskazuje na konieczność sięgania po specjalistyczną wiedzę psychiatryczną. Wspomnieć należy zwłaszcza o przepisach: 1) art. 8 KKW potrzeba wydania opinii o stanie poczytalności skazanego w związku z obowiązkową obroną w postępowaniu wykonawczym, 2) art. 15 2 KKW potrzeba ustalenia, czy zachodzą przesłanki do zawieszenia postępowania wykonawczego z powodu choroby psychicznej skazanego, 3) art. 83 KKW potrzeba przeprowadzenia badań psychiatrycznych, 4) art. 96 KKW potrzeba skierowania skazanego do terapeutycznego systemu wykonania kary pozbawienia wolności, 5) art. 97 KKW potrzeba badań w trakcie wykonywania kary w systemie terapeutycznym, 6) art. 119 1 KKW ustalenie motywów samouszkodzenia skazanego, 7) art. 150 1 KKW potrzeba odroczenia wykonania kary pozbawienia wolności w wypadku choroby psychicznej, 8) art. 153 1 KKW potrzeba udzielania przerwy w wykonaniu kary pozbawienia wolności w wypadku choroby psychicznej, 9) art. 117 KKW potrzeba objęcia leczeniem i rehabilitacją skazanych, u których stwierdzono uzależnienie od alkoholu albo środków odurzających lub psychotropowych, 10) art. 148 2 i 3 KKW w przypadku wymierzenia kary dyscyplinarnej, 11) art. 203 KKW obowiązek opiniowania stanu zdrowia sprawcy, wobec którego wykonywany jest izolacyjno-leczniczy środek zabezpieczający. Problematyka ta jest szerzej uregulowana w przepisach wykonawczych (BadPPR). IV. Prawo karne wykonawcze a pedagogika Znaczenie pedagogiki w praktyce karnowykonawczej wynika z celów, jakie ustawodawca wyznaczył do osiągnięcia w trakcie wykonywania poszczególnych kar i środków. Przepis art. 53 1 KKW stanowi, że wykonanie kary ograniczenia wolności ma na celu wzbudzenie w skazanym woli kształtowania jego społecznie pożądanych