MIĘDZYNARODOWA POLITYKA SPOŁECZNA ASPEKTY PORÓWNAWCZE DOROCZNA KONFERENCJA NAUKOWA POLITYKÓW SPOŁECZNYCH

MIĘDZYNARODOWA POLITYKA SPOŁECZNA ASPEKTY PORÓWNAWCZE DOROCZNA KONFERENCJA NAUKOWA POLITYKÓW SPOŁECZNYCH Beata Kaczyńska Marta Derlacz Instytut Pracy i Spraw Socjalnych W dniach 19 21 maja 2009 r. w Ustroniu odbyła się XXVII konferencja naukowa polityków społecznych pt. Międzynarodowa polityka społeczna aspekty porównawcze. Jej organizatorami byli: Katedra Polityki Społecznej i Gospodarczej Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Komitet Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN oraz Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. W konferencji wzięło udział około stu polityków społecznych z całej Polski. W imieniu Komitetu Organizacyjnego konferencję otworzył prof. Andrzej Rączaszek (AE w Katowicach), który przedstawił tegoroczną formułę konferencji, obejmującą cztery kolejne sesje plenarne. Przewodniczący KNoPiPS PAN prof. Józef Orczyk wyraził nadzieję, że obrady poświęcone aspektom porównawczym będą początkiem perspektywicznej wizji polityki społecznej w Polsce. Pierwszą sesję plenarną poświęconą ludności i rodzinie w Unii Europejskiej prowadził prof. Robert Rauziński (Politechnika Opolska). Rozpoczęła ją doc. dr hab. Bożena Balcerzak-Paradowska, dyrektor IPiSS, referatem pt. Polityka rodzinna w UE. Ujęcie porównawcze wnioski dla Polski. Na wstępie referentka podkreśliła, że polityki rodzinne poszczególnych krajów UE kształtowały się pod wpływem uwarunkowań demograficznych, ekonomicznych, społecznych oraz kulturowych danego kraju i wpisywały się w dominujący w nim model welfere state, oddziałujący na ich cel i zakres. Obecnie kraje Europy stają w obliczu wyzwań, które są w zbliżonym stopniu udziałem ich wszystkich: ograniczania dzietności prowadzącego do zmian struktury populacji według wieku i starzenia się społeczeństw, zmian struktury rodzin powodujących przejście od rodziny tradycyjnej do różnych form życia rodzinnego. Przemiany ludnościowe i modelu rodziny odbywają się w sytuacji zmian w sferze pracy i globalizacji rodzącej priorytet dla rozwoju zasobów ludzkich i wzrostu gospodarczego, kosztem wydatków publicznych na cele społeczne. Proces konwergencji polityk rodzinnych w ramach Wspólnoty można uznać za rozpoczęty. Wynika to z tworzenia się ładu społecznego zjednoczonej Europy, uwzględniającego zarówno normotwórczą rolę organów Unii (respektowanie dyrektyw UE), jak i efekty otwartej metody koordynacji. Stosowane są zbliżone rozwiązania, jakkolwiek różni je jeszcze zakres podmiotowy, zasady dostępu, różnorodność stosowanych instrumentów, wysokość świadczeń w wymiarze indywidualnym i wysokość środków przeznaczanych na całokształt polityki rodzinnej. Według referentki analiza głównych tendencji rozwoju polityk rodzinnych wybranych krajów unijnych w kontekście uwarunkowań demograficznych i społecznoekonomicznych pozwoli na sformułowanie wniosków dla polskiej polityki rodzinnej. Autorkami wystąpienia pt. Polityka rodzinna w sytuacji niskiej płodności. Doświadczenia innych krajów, sytuacja Polski były prof. Ewa Frątczak i dr Aneta Ptak-Chmielewska (SGH). Przypomniały one, że polityki wpływające na płodność to takie działania, które kształtują warunki, śro- 34 Polityka Społeczna nr 7/2009

dowisko i kontekst, w ramach których podejmowane są decyzje prokreacyjne przez poszczególne osoby. Regulują one także warunki zatrudnienia, warunki uprawniające do określonych świadczeń, określają poziom i jakość zaopatrzenia w usługi edukacyjne i zdrowotne, definiują prawa i obowiązki rodziców. Są to polityki, które określają warunki i wspomagają określone decyzje. Ich rola jest szczególnie istotna w sytuacji niskiej płodności i dzietności. Większość tych polityk jest kosztowna, a dowody na ich skuteczność są często sprzeczne i nie wystarczająco jednoznaczne, by stanowić prawdziwe oparcie dla podejmujących decyzje. W referacie autorki przedstawiły przegląd polityk i koncepcji polityk w sytuacji niskiej płodności. Następnie zaprezentowały doświadczenia polskie w zakresie oceny polityki przyjaznej prokreacji na podstawie wyników badania reprezentatywnego pt. Diagnoza późnej dzietności kohortowe badania prospektywne czynników demograficznych, społeczno-ekonomicznych i zdrowotnych, zrealizowanego w 2007 r. w środowisku wielkomiejskim. W badaniu tym ocenie poddano aktualną politykę państwa w sferze prokreacji i rodziny. Respondentki wypowiadały się również na temat najlepszych ich zdaniem form wspierania rodzin, które sprzyjałyby posiadaniu większej liczby dzieci. Zaprezentowały także doświadczenia innych krajów w zakresie polityki niskiej dzietności i podjęły próbę odniesienia do sytuacji w Polsce. Celem referatu dr Doroty Bartosińskiej (SGH) była analiza sieci kontaktów i społecznych transferów młodych kobiet w kontekście oceny polityki przyjaznej prokreacji. Wykorzystano w nim wyniki wspomnianego wcześniej badania Diagnoza późnej dzietności, przeprowadzonego jesienią 2007 r. na próbie 1200 młodych kobiet z Warszawy i Poznania. Referentka zaprezentowała charakterystyki dziewięciu sieci kontaktów i społecznych transferów. Jako mierniki opisujące sieci społeczne wykorzystano ich: wielkość, rodzaj, skład pod względem charakterystyk społeczno-demograficznych członków, długość trwania, częstość i bliskość kontaktów między partnerami. Referat zawierał także ocenę polityki przyjaznej prokreacji ze względu na wielkość, strukturę i charakter sieci społecznych, a także wnioski, które mogą być przydatne dla prowadzenia polityki prorodzinnej w warunkach niskiej dzietności i płodności oraz obserwowanego w Polsce procesu odkładania w czasie decyzji prokreacyjnych. O kluczowych rozwiązaniach systemu polityki społecznej warunkujących przebieg karier rodzinnych w wybranych krajach Unii Europejskiej mówiła mgr Ewa Cichowicz (SGH). Z uwagi na skalę, charakter, a także rodzaj zjawisk oraz procesów zachodzących obecnie w ramach systemów społeczno-ekonomicznych w poszczególnych krajach Wspólnoty dochodzi do istotnych przeobrażeń, obejmujących rozmaite aspekty życia rodzinnego egzystujących na tych terenach jednostek. Podejmując problematykę karier rodzinnych mieszkańców państw unijnych, należałoby więc wyróżnić co najmniej kilka podstawowych kierunków zmian w tym zakresie. Dobre rozpoznanie ich przyczyn, przebiegu oraz potencjalnych konsekwencji będzie bowiem determinowało podjęcie skutecznych i efektywnych działań z zakresu polityki społecznej (w tym polityk szczegółowych), które z kolei powinny przyczynić się do stworzenia sprzyjających warunków do realizowania preferowanych karier rodzinnych. Referentka dokonała przeglądu najważniejszych uwarunkowań rozwoju współczesnych rodzin, uwzględniających zarówno stymulanty, jak i destymulanty omawianego procesu. Dalej omówiono zagadnienia kształtowania się karier rodzinnych i ich specyfiki oraz te elementy systemu polityki społecznej w Polsce, które związane są z realizowaniem przez jednostki karier rodzinnych, głównie w polityce rodzinnej. Przedstawiono w tym obszarze wybrane rozwiązania stosowane w krajach Unii Europejskiej. W końcowej części wystąpienia E. Cichowicz podjęła próbę odpowiedzi na pytanie, które z form wsparcia są najbardziej adekwatne do zmieniających się warunków funkcjonowania rodzin oraz w największym stopniu odpowiadają potrzebom jednostek, a przy tym pozostają w zgodzie z intencjami ustawodawców. Podczas dyskusji zamykającej pierwszą cześć sesji plenarnej zastawiano się nad zasadnością posługiwania się terminem kariera rodzinna dla określenia procesu realizowania przez jednostki różnych ról rodzinnych w cyklu życia. Zwrócono także uwagę, że obecnie celem polityki rodzinnej w Polsce jest jakiekolwiek podwyższenie poziomu dzietności, a nie osiągniecie poziomu prostej zastępowalności pokoleń, gdyż aż taki wzrost dzietności w najbliższych latach nie będzie możliwy. Wyzwania stojące przed polityką rodzinną wymagają spojrzenia na rodzinę jako twór wielopokoleniowy. Kraje Unii Europejskiej stoją wobec podobnych zagrożeń, co wpływa na zbliżenie celów polityk społecznych państw członkowskich, jednakże metody stosowane w poszczególnych krajach pozostają zróżnicowane. W dyskusji głos zabrali m.in. prof. A. Rajkiewicz (UW) ), prof. L. Dziewięcka-Bokun (Uniwersytet Wrocławski), prof. A. Rączaszek (AE Katowice) oraz prof. M. Baron-Wiaterek (Politechnika Śląska). Drugiej części pierwszej sesji plenarnej przewodniczył prof. Antoni Rajkiewicz (UW). Swój referat pt. Demograficzne uwarunkowania polityki społecznej w przestrzeni Unii Europejskiej zaprezentowali prof. Robert Rauziński i dr Kazimierz Szczygielski (obaj Politechnika Opolska). Jego celem było wykazanie stanu oraz różnic lub podobieństw struktur demograficznych na poziomie NUTS II na obszarze Unii Europejskiej, ze szczególnym uwypukleniem regionów Polski, w tym obszaru Śląska. Punktem wyjścia refleksji referentów było przyjęcie aksjomatu, iż dana struktura demograficzna generuje określone wyzwania w sferze polityki społecznej. Dynamiczne zmiany na obszarze Europy wynikające z globalnego kryzysu finansowego, prognozowanej zapaści demograficznej większości państw europejskich oraz przemiany polityczne powodują, iż stan dzisiejszy, tj. bieżąca polityka społeczna i jej uwarunkowania, szybciej stają się przeszłością, tracąc tym samym walor wysokiej przydatności dla analizy i oceny uwarunkowań tejże polityki na obszarze Wspólnoty. Konieczne zatem staje się zbudowanie najbardziej prawdopodobnej wizji (projekcji) stanów przyszłych i wyzwań dla polityki społecznej, płynących z tych perspektywicznych uwarunkowań. Należy więc podjąć próbę analizy uwarunkowań demograficznych na czterech poziomach ogólności: (1) zmiany demograficzne na świecie a potencjalne problemy społeczne (Cele Millenium); (2) zmiany demograficzne w Europie razem a potencjalne problemy społeczne; (3) zmiany demograficzne w Europie (regionami UE) a potencjalne problemy społeczne; (4) zmiany demograficzne w Polsce (województwami) a potencjalne problemy społeczne. Według referentów realizacja takiego celu badawczego w odniesieniu do obszaru Polski, a tym samym części obszaru UE, jest o tyle utrudniona, iż niezależnie od czynników ponadkrajowych (spowolnienie gospodarcze, ogromne ruchy migracyjne) trwają prace nad nowymi zasadami polityki regionalnej oraz nad nową koncepcja zagospodarowania przestrzennego Polski Prof. Małgorzata Szylko-Skoczny (IPS UW) przedstawiła rozwiązania polityk imigracyjnych wybranych państw w kontekście ich wykorzystania w warunkach polskich. Polityka Społeczna nr 7/2009 35

Chociaż Polska nadal pozostaje krajem typowo emigracyjnym, to w coraz większym stopniu staje się atrakcyjnym rynkiem pracy dla cudzoziemców. Obserwowany w ostatnich latach wzrost skali i znaczenia zatrudnienia pracowników cudzoziemskich w naszym kraju sprawił, że nasiliła się potrzeba opracowania modelu dopuszczania różnych grup imigrantów do polskiego rynku pracy. Brak własnych doświadczeń w zakresie stosowania aktywnej polityki imigracyjnej powoduje, że istotne znaczenie ma skorzystanie z doświadczeń innych państw. W państwach o gospodarce wolnorynkowej występuje kilka modeli polityki imigracyjnej. Niektóre państwa prowadzą politykę imigracyjną otwartą na imigrantów, inne państwa są mniej lub bardziej zorientowane na potrzeby własnego rynku pracy i w różnym stopniu ograniczają do niego dostęp. Poszczególne państwa stosująwiele instrumentów, które pozwalają sterować napływem cudzoziemskiej siły roboczej oraz wpływać na jego skalę i strukturę (np. system punktowy, zielona karta, test rynku pracy, limity ilościowe, limity czasowe). Rozważania prof. Piotra Błędowskiego (SGH) skupiały się na porównaniach polityki społecznej wobec ludzi starych w UE. Demograficzne starzenie się społeczeństw Europy powoduje konieczność dokonania przewar tościowań w polityce społecznej. Potrzeby osób starszych w mniejszym niż dawniej stopniu mogą być w pełni zaspokajane jedynie przy wykorzystaniu ich własnych dochodów oraz w ramach rodziny, na znaczeniu zyskuje ryzyko niesamodzielności, silnie związane z wydłużeniem czasu trwania życia. Z drugiej strony seniorzy dłużej niż przed laty zachowują dobry stan zdrowia i wysoki poziom aktywności życiowej, charakteryzują się również wyższym poziomem wykształcenia. Pociąga to za sobą potrzebę uwzględnienia w polityce społecznej coraz większego wewnętrznego zróżnicowania populacji ludzi starych. Kraje unijne coraz częściej wyodrębniają w systemie polityki społecznej podsystem adresowany do seniorów politykę społeczną wobec ludzi starych. Ze względu na to, że polityka ta nie jest przedmiotem unijnej koordynacji, między krajami członkowskimi istnieje względnie duże zróżnicowanie, jeśli chodzi o jej podmioty, zakres przedmiotowy i sposób finanso wania. Polityka ta nakierowana jest głównie na podniesienie jakości życia seniorów. Główne cele tej polityki są wszelako zbliżone. Należą do nich: integracja wewnątrz- i między pokoleniowa seniorów oraz identyfikacja i likwidacja barier utrudniających osobom starszym zachowanie samodzielności na miarę ich uwarunkowanych stanem zdrowia możliwości. Zadania polityki społecznej wobec ludzi starych powinny zostać uzupełnione o te, które na szczeblu lokalnym ułatwiają im angażowanie się w działalność w organizacjach pozarządowych i wolontariacie oraz o przygotowanie do starości. Z kolei prof. Gertruda Uścińska (IPS UW, IPiSS) zaprezentowała aktualne problemy i wyzwania związane z koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego. Na początku referentka omówiła zmiany w prawie europejskim i w ustawodawstwach krajowych i ich wpływ na proces koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. Dalej przedstawiła zakres przedmiotowy systemów zabezpieczenia społecznego oraz klasyfikację świadczeń. Wyzwaniem dla przepisów koordynacyjnych jest obecnie nie tylko swoboda przepływu pracowników (szeroki zakres pojęcia pracownik migrujący ), ale także osób, obywateli UE (m.in. związanych z obywatelstwem UE) oraz zwiększenie ochrony społecznej niezależnej od tradycyjnego związku pomiędzy pracą a świadczeniami społecznymi. Nowe formy mobilności (krótsze okresy zatrudnienia, zróżnicowane statusy, praktyki wielokrotnej mobilności) mogą sprawiać problem w stosowaniu rozporządzeń koordynacyjnych. Potrzebne są nowe instrumenty, lepiej dostosowane do potrzeb mobilnych pracowników oraz firm, które je zatrudniają. Ostatnie kilka lat stosowania tych przepisów po rozszerzeniu UE pokazało, jak wiele wyzwań stoi przez państwami członkowskimi i jak wiele trudności pojawia się w związku z implementacją przepisów o koordynacji. Szereg problemów wiąże się z różnicami terminologicznymi i samodzielnym rozwojem ustawodawstw krajowych w dziedzinie zabezpieczenia społecznego. W wielu przypadkach katalog świadczeń ustalonych w przepisach o koordynacji nie obejmuje nowych, ustalonych w prawie krajowym. Dotyczy to także rodzajów ryzyka socjalnego, zwłaszcza nowych ryzyk, których skutki zajścia objęte są ochroną w systemach krajowych. Wydaje się, że istnieje konieczność stworzenia w prawie wspólnotowym nowych klasyfikacji i definicji. Teraźniejszość pokazuje również, że występuje problem współpracy między krajami Unii Europejskiej w obszarze koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. W dyskusji zamykającej pierwszą sesję plenarną zastanawiano się nad tym, czy właściwym jest posługiwanie się terminem ludzie starzy. Niektórzy dyskutanci postulowali używania w zastępstwie terminów seniorzy lub osoby w wieku poprodukcyjnym. Prof. P. Błędowski wyjaśnił, że w swoich pracach posługuje się terminem ludzie starzy, mimo że ma on pejoratywny wydźwięk. Jednakże żaden inny termin w odniesieniu do tej grupy ludzi się nie przyjął. Ponadto posługiwanie się którymkolwiek z postulowanych terminów nie wpływa na dookreślenie zakresu podmiotowego tej grupy ani na przydatność dla badań porównawczych, gdyż istnieją różnice pomiędzy krajami w określaniu wieku emerytalnego. Prof. A. Kurzynowski (SGH) zwrócił także uwagę, że początkowo polityka społeczna była koncepcją globalną, ale w ostatnich 20 30 latach nastąpiło wydzielanie poszczególnych dziedzin z polityki społecznej, np. problemów ludzi starych. Tymczasem polityka rodzinna powinna być jedną z najważniejszych dziedzin polityki społecznej, a inne powinny być na nią nakierowane. Polityka rodzina powinna być ujmowana systemowo, gdyż wówczas problem świadczeń socjalnych, problematyki ludzi starych, problem demograficzny czy warunków bytu byłyby podporządkowany polityce rodzinnej jako głównej idei. Obecnie główna uwaga skierowana jest na działania socjalne, czyli na działanie interwencyjne, podczas gdy obrady tej sesji pokazały, że ważniejsze jest działanie perspektywiczne, ukierunkowane na sprawnie funkcjonującej rodzinie. W dyskusji (m.in. prof. Wojciech Muszalski z UW) poruszono także problem polityki społecznej wobec imigrantów w Polsce. Liczba imigrantów w naszym kraju wzrasta i konieczne jest opracowanie całościowego programu działania wobec tych osób w celu integracji ich ze społeczeństwem. Kolejna sesja była szczególna w toku obrad, o czym poinformował uczestników prof. Andrzej Rączaszek. Jej tematem była europejska polityka społeczna i z założenia była ona kluczowa dla tegorocznej konferencji, dlatego głównej referentce prof. Stanisławie Golinowskiej (UJ, IPiSS) organizatorzy zagwarantowali dłuższy czas wystąpienia. Jej inicjatorem był przewodniczący Komitetu Nauk o Pracy i Polityce Społecznej prof. Józef Orczyk (UE w Poznaniu), który objął przewodnictwo tej sesji. Prof. Stanisława Golinowska (IPiSS) i prof. Maciej Żukowski (UE w Poznaniu) przedstawili treści zawarte w książce swojego autorstwa (trzeci współautor mgr Peter Hengstenberg z Fundacji F. Eberta) pt. Diversity and 36 Polityka Społeczna nr 7/2009

Commonality in European Social Polices: The Forging of a European Social Model, wydanej w języku angielskim przez Wydawnictwo Naukowe Scholar, przy wsparciu Fundacji Friedrich Ebert Stiftung. Podstawą prezentacji oraz następującej po niej dyskusji był materiał pt. Różnice i wspólne problemy polityk społecznych w Europie wykuwanie Europejskiego Modelu Społecznego, przygotowany przez prof. S. Golinowską. Do prac nad książką powołano międzynarodowy zespół ekspertów z siedmiu krajów (Czech, Danii, Szwecji, Francji, Niemiec, Polski i Wielkiej Brytanii). Eksperci ci opracowali raporty krajowe, będące podstawą do dalszej analizy. W studium przyjęto, że europejski model społeczny (EMS) to proces tworzenia się wspólnej podstawy zarówno wartości, podobnych instytucji, zabezpieczonych środków, jak i sposobu reakcji na nowe problemy i wyzwania przyszłości. W tym ujęciu EMS jest koncepcją otwartą i dynamiczną, na którą oddziaływuje wiele czynników, w tym kształtowanie się wspólnego rynku, polityki regionalne czy europejskiego systemu wartości. Polityka społeczna pozostaje nadal w gestii państw narodowych, jednakże na szczeblu całej Wspólnoty realizowane są cele społeczne także w sposób bezpośredni i przy użyciu nie tylko miękkich, ale też twardych metod. Ocena europejskiej polityki społecznej jest surowa m.in. dlatego, że polityka ekonomiczna Unii Europejskiej pozostaje w asymetrii do polityki społecznej, a unijna polityka społeczna ma w większym stopniu charakter regulacyjny niż materialny. Analiza raportów ekspertów krajowych wykazała, że pomiędzy narodowymi politykami społecznymi występuje wiele różnic, jednakże wszędzie obserwuje się podobnie zorientowane cele polityki społecznej, wśród których znajduje się zrównoważone finansowanie polityki społecznej, aktywizację, dążenie do poprawy adekwatności i jakości świadczeń oraz równość w przekroju generacji. Podstawowe wyzwania, z jakim przychodzi się zmierzyć państwom członkowskim, to globalizacja, rewolucja informacyjna i nowe technologie, zagrożenia związane ze zmianą klimatu oraz starzenie się populacji. To, jak państwa członkowskie będą mierzyć się z tymi wyzwaniami, stanowi test na istnienie i rozwój EMS. W dyskusji zastanawiano się, czy można mówić o wspólnym europejskim modelu społecznym w sytuacji, gdy na skutek kolejnych rozszerzeń Wspólno ta jest coraz bardziej zróżnicowana. Autorzy wyjaśnili, że w swoim badaniu odeszli od typologii danych modeli i zakładają, że UE tworzy pewną wspólną całość. Postawili tezę, że podobieństwa pomiędzy poszczególnymi państwami członkowskimi stają się coraz większe na skutek procesów związanych z integracją europejską, a także z tym, że Europa szybciej niż reszta świata reaguje na wyzwania przyszłości. Obecnie polityka społeczna kształtowana jest głównie w państwach członkowskich, ale polityka wyznaczana przez Unię ma na nie istotny wpływ. W dyskusji nad książką głos zabrali m.in. prof. Elżbieta Kryńska (IPiSS), dr Jarosław Poteraj (Państwowa Wyższa Szkoła Informatyki i Przedsiębiorczości w Łomży), prof. Tadeusz Szumlicz (SGH) oraz prof. Gertruda Uścińska (IPiSS). W drugiej części sesji plenarnej prof. Jolanta Supińska (IPS UW) mówiła o konieczności docierania polityków społecznych do ośrodków decyzyjnych oraz poddawania poszczególnych zagadnień polityki społecznej pod publiczną debatę. Dr hab. Ryszard Szarfenberg (IPS UW) przedstawił wyniki analizy porównawczej reform polityki społecznej w szesnastu krajach europejskich według rodzaju zmian w latach 1985 2002 (referat pt. Reformy welfare state w świetle analiz porównawczych). Na podstawie badań można stwierdzić, że kryzys welfare state nie spowodował ani jego demontażu, ani nie wywołał rewolucyjnych zmian na masową skalę. Obecny kryzys i depresja gospodarcza na skalę globalną mogą przynieść kolejną falę reform rozwiniętej polityki społecznej. O aktualności idei sprawiedliwości społecznej w polityce społecznej mówił prof. Janusz Sztumski (GWSH w Katowicach). Omawiana idea rozwinęła się i zakorzeniła w świadomości ludzi wraz z rozwojem socjalizmu w ciągu XIX i XX wieku, ale jej przesłanki pojawiły się znacznie wcześniej. Wskazuje na to lektura Biblii czy też pism takich myślicieli, jak Platon i Arystoteles. W bardziej dojrzałej postaci wyłoniła się ona z refleksji wokół sprawiedliwości w szerokim tego słowa znaczeniu podejmowanych przez kodyfikatorów prawa rzymskiego i staje się próbą jej ukonkretnienia, koncentrując się na trzech różnych kwestiach, ważnych zarówno dla poszczególnych jednostek ludzkich, jak i dla życia zbiorowego: a) sprawiedliwym podziale dóbr; b) równości szans w życiu społeczno-gospodarczym i politycznym oraz c) równości wobec prawa. Spośród wyróżnionych kwestii prof. Sztumski w wypowiedzi skupił się na równości szans, ponieważ wydaje się ona szczególnie ważna dla możliwości urzeczywistnienia interesującej nas idei. Dr Stanisław Kamiński (UE we Wrocławiu) przedstawił referat pt. Wielosektorowa polityka społeczna. Wybrane doświadczenia międzynarodowe. Koncepcja wielosektorowej polityki społecznej (welfare mix, welfare pluralism) w ostatnich latach coraz częściej jest przedmiotem analiz dokonywanych przez polskich polityków społecznych. Stanowi to wyraz ich zainteresowania dyskursem na temat kształtu polityki społecznej toczonym w skali międzynarodowej i jest naturalną konsekwencją obserwowanych w polskiej rzeczywistości przekształceń praktycznej polityki społecznej. W wyniku tych przeobrażeń systematycznie rośnie znaczenie podmiotów niepublicznych, należących do sektorów rynkowego, pozarządowego i nieformalnego. Rozwojowi koncepcji wielosektorowej polityki społecznej może służyć zarówno pogłębianie refleksji teoretycznej, jak też analiza przypadków uczestnictwa przez podmioty należące do poszczególnych sektorów w formułowaniu oraz realizacji polityki społecznej. Referent przedstawił wybrane przykłady tego rodzaju uczestnictwa, pochodzące z różnych krajów oraz odnoszące się do odmiennych obszarów przedmiotowych polityki społecznej. Wybór został dokonany w taki sposób, aby przedstawić zarówno te rozwiązania instytucjonalne, w których przekazanie przez państwo innym podmiotom odpowiedzialności za realizację wybranych zadań zakończyło się powodzeniem, jak również te, których efekty mogą zostać ocenione jako negatywne. Prezentacja specyficznych uwarunkowań, w których realizowano w praktyce koncepcję wielosektorowości, analiza przebiegu tego rodzaju procesów oraz ich konsekwencji dla poszczególnych interesariuszy mogą służyć jako punkt odniesienia dla refleksji nad potencjalnymi rozwiązaniami instytucjonalnymi, możliwymi do zastosowania w polskich warunkach. Społeczne implikacje upowszechniania technologii informacyjnych i komunikacyjnych (ICT) zaprezentowała dr Lucyna Machol-Zajda (IPiSS). Szybki rozwój, a zwłaszcza rewolucja teleinformatyczna, zmieniają codzienne życie ludzi i funkcjonowanie całych społeczeństw. Procesy te zachodzą w tempie niespotykanym w historii cywilizacji. To właśnie informacja staje się coraz ważniejszym zasobem gospodarczym, a zgromadzona wiedza Polityka Społeczna nr 7/2009 37

decyduje o pozycji społeczeństwa w globalnej wiosce informacyjnej. Niestety, zbyt wiele ludzi pozostaje poza zasięgiem tej rewolucji. Istnieje zagrożenie, że przepaść cyfrowa pogłębi już istniejący ostry podział na bogatych i biednych wewnątrz poszczególnych krajów oraz pomiędzy nimi. Referentka przedstawiła realizowane i projektowane inicjatywy europejskie zmierzające do wspierania budowy społeczeństwa informacyjnego. W coraz większym stopniu wskazują one na kluczową rolę ICT w transformacji wszystkich krajów UE do fazy społeczeństwa informacyjnego. Szczególną uwagę skupiła na problematyce e-integracji, oznaczającej działania mające na celu stworzenie integracyjnego społeczeństwa informacyjnego (tzn. społeczeństwa informacyjnego dla wszystkich). E-integracja stwarza nowe możliwości oferowane przez cyfrowe i techniczne usługi, które poprzez przekraczanie tradycyjnych barier pozwalają dystrybuować wiedzę w sposób bardziej efektywny i przyczyniają się do stwarzania nowych możliwości zatrudnienia. Dalej dr Machol-Zajda omówiła polskie działania na rzecz budowy społeczeństwa informacyjnego i ich zaawansowanie. Według ostatniego raportu przygotowanego przez Światowe Forum Ekonomiczne pozycja Polski pod względem potencjału internetowego się pogarsza. Pogłębia się przepaść między polską wsią a miastem. Jak oceniono w raporcie, od kilku lat pod względem rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce za mało się dzieje, mimo że posiadamy na to środki unijne. W dyskusji podsumowującej tę sesję plenarną zastanawiano się nad metodologią badań porównawczych w dziedzinie polityki społecznej, zwracając uwagę, że występujące różnice kulturowe, różnice w używanej terminologii i pojęciach bardzo utrudniają bezpośrednie porównania, co badacze powinni mieć zawsze na uwadze. W dyskusji uczestniczyli m.in. prof. S. Golinowska, dr J. Piecuch (Uniwersytet Rolniczy w Krakowie) oraz prof. T. Szumlicz. Trzeciej sesji plenarnej poświęconej międzynarodowym aspektom zabezpieczenia społecznego przewodniczył prof. Adam Kurzynowski (SGH). Pierwszy referat pt. Państwo socjalne w Europie wobec nowych wyzwań wygłosił prof. Krzysztof Piątek (UMK w Toruniu). Referent poruszył temat dylematów interpretacyjnych związanych z definicją państwa socjalnego wraz z próbą ich interpretacji i uogólnienia. Czy można mówić o państwie socjalnym w Europie? Referent zaproponował kilka możliwych ujęć zwrotu państwo socjalne w Europie. Uważa on, że XX wiek był epoką (okresem) państwa socjalnego. Według referenta na przełomie XX i XXI wieku przed państwem socjalnym będą stały nowe wyzwania związane z czynnikami demograficznymi, nowymi technologiami oraz globalizacją i jej wpływem na sytuację w zakresie: oświaty, ubóstwa, dyskryminacji i nierówności, problemów migracyjnych itp. Na zakończenie referent postawił pytanie: co dalej z państwem socjalnym w Europie? Wydaje się, że europejski model społeczny jest gwarancją kontynuacji państwa socjalnego w Europie. Jednak aktualny kryzys gospodarczy w świecie kapitalistycznym wpływa na konieczność poszukiwania nowego paradygmatu dla współczesnego państwa, także w jego wymiarze socjalnym. O socjalnych prawach podstawowych w Konstytucjach Unii Europejskiej i Rzeczpospolitej Polskiej mówiła prof. Małgorzata Baron-Wiaterek (Politechnika Śląska). Prawa socjalne zawsze znajdowały się w kręgu zainteresowania Wspólnot Europejskich. Przede wszystkim były one niezbędne dla: tworzenia przesłanek swobody przemieszczania się obywateli na terytorium Wspólnot, przeciwdziałania dyskryminacji, ochrony pracowników, jak i zapewnienia zrównoważonego rozwoju gospodarczego. Przez długi czas system prawny Wspólnot Europejskich traktował obywatela zgodnie z prawidłami właściwymi dla prawa międzynarodowego publicznego. Obecnie szczególne znaczenie dla kreowania praw socjalnych obywateli Unii ma Wspólnotowa Karta Praw Podstawowych. W sumie zakres praw socjalnych w prawie Unii Europejskiej jest węższy niż w ustawodawstwie państw członkowskich. Każde państwo członkowskie posiada własne standardy socjalne, zapisane w konstytucji. Porównując poszczególne postanowienia Karty i Konstytucji RP, natrafia się w szczególności na rozwiązania dość podobne. Generalnie, rzecz biorąc jeżeli chodzi o kwestie socjalne Karta nie wprowadza nowych koncepcji niż te, które można znaleźć w polskiej konstytucji i ustawach wydanych na jej podstawie. Według prelegentki zakres praw podstawowych sformułowanych w Karcie, wzorowany na dokumentach międzynarodowych, powinien stać się w przyszłości dokumentem obowiązującym w Unii. W ten sposób gwarantowane przez Kartę prawa nabiorą mocy wiążącej. Pozwoli to na stworzenie środków ochrony gwarantowanych przez nią praw, a jej standardy będą mogły być uwzględniane w procesie stanowienia i stosowania prawa, co wpłynie na orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości. Referat prof. Macieja Żukowskiego (UE w Poznaniu) pt. Problemy porównań systemów zabezpieczenia społecznego był próbą analizy problemów dotyczących porównań systemów zabezpieczenia społecznego i sposobów zapobiegania im, z przykładami opartymi na doświadczeniu autora w zakresie analiz porównawczych takich europejskich systemów, w tym zwłaszcza emerytalnego. Według referenta porównania międzynarodowe w omawianym obszarze wiążą się z wieloma problemami dotyczącymi: 1) zakresu przedmiotowego (m.in. zakres samego pojęcia zabezpieczenia społecznego nie jest tożsamy w różnych państwach, to samo odnosi się do jego poszczególnych działów, np. zabezpieczenia emerytalnego); 2) zakresu podmiotowego (m.in. często obok systemu powszechnego/pracowniczego funkcjonują rozwiązania odrębne dla wybranych grup, np. rolników indywidualnych); 3) pojęć i ich tłumaczeń, począwszy od samego pojęcia zabezpieczenia społecznego, które w oficjalnych tłumaczeniach występuje np. jako ochrona socjalna, poprzez pojęcia świadczeń, elementów ich konstrukcji itd.; 4) porównywania rozwiązań bez uwzględnienia istotnych elementów (np. porównania stopy procentowej składki na ubezpieczenie emerytalne, bez uwzględnienia wysokości podstawy wymiaru składki); 5) różnego źródła danych statystycznych. Doświadczenia polskie i międzynarodowe w lokalnych strategiach walki z wykluczeniem prezentował dr Paweł Kubicki (SGH). Na wstępie dr Kubicki przedstawił główne założenia unijnych strategii integracji społecznej oraz teoretyczne ujęcie problemu wykluczenia społecznego, jako złożonego wielowarstwowego procesu społecznego. Następnie przybliżył analizę lokalnych strategii i dokumentów gminnych przebadanych na potrzeby badania statutowego SGH i swojego doktoratu w 2005 r. Celem badania było sprawdzenie, na ile strategie te uległy zmianie oraz czy przyniosły jakieś efekty. Na końcu wystąpienia referent zestawił wyniki własnych badań empirycznych oraz udanych polskich rozwiązań na rzecz aktywizacji społeczności lokalnych 38 Polityka Społeczna nr 7/2009

powstałych na podstawie projektu Budujemy nowy Lisków (www.liskow.org.pl) i doświadczeń międzynarodowych w budowaniu lokalnych koalicji na rzecz walki z wykluczeniem. Zderzenie krajowych i zagranicznych dobrych praktyk z polską przeciętnością reprezentowaną przez dokonania większości gmin pozwala na wskazanie kluczowych obszarów, które ograniczają przekształcenie dobrych projektów teoretycznych na praktykę. W dyskusji po tej części sesji omawiano zagadnienie czynników utrudniających prowadzenie badań porównawczych, wśród których można wymienić niejednolitą terminologię, bariery językowe, różnice kulturowe i społeczne, a także fakt, że skutki niektórych zmian widoczne są dopiero po upływie pewnego czasu, co utrudnia bezpośrednie porównywanie systemów. Zwrócono także uwagę, że szczególnie ważne jest wypracowywanie jednolitej terminologii w zakresie polityki społecznej i konsekwentne jej stosowanie. Poruszono także problem obiektywizmu w badaniach nad polityką społeczną. W dyskusji głos zabrali m.in. prof. M. Cesarski (SGH), prof. S. Golinowska, dr J. Poteraj, prof. A. Rajkiewicz, prof. J. Supińska, prof. T. Szumlicz. Drugą część tej sesji rozpoczęło wystąpienie prof. Grażyny Szpor (AE w Katowicach) pt. Europejska polityka rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Podstawy polityki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Unii Europejskiej wyznaczyła Strategia Lizbońska, przyjęta przez Radę Europejską w 2000 r. Celem na dziesięciolecie stało się stworzenie opartej na wiedzy, a zarazem konkurencyjnej i dynamicznej gospodarki, zdolnej do systematycznego wzrostu, zapewniającej większą liczbę lepszych miejsc pracy w warunkach większej spójności społecznej. Etapy realizacji Strategii Lizbońskiej wyznaczały w latach 2000 2005 plany działania inicjatywy e-europe. Prelegentka poinformowała, że od 2005 r. realizowany jest plan i2010: europejskie społeczeństwo informacyjne na rzecz wzrostu i zatrudnienia, eksponujący polepszanie poziomu usług publicznych i jakości życia. W Polsce założenia Strategii Lizbońskiej konkretyzowano w długoterminowych planach, programach i przepisach prawa. Wykreowały one politykę informatyzacji jako odrębną politykę publiczną wyznaczaną planami informatyzacji państwa, stanowiącymi podstawę wydatkowania wielkich środków publicznych. Według referentki relacje między nową polityką informatyzacji a wyodrębnianą od dawna polityką społeczną można rozpatrywać przez pryzmat wpisanych w ich cele zmian społecznych i w kontekście europeizacji prawa publicznego. Referat pt. Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych w kontekście unijnych regulacji prawnych wygłosił dr inż. Andrzej Barczyński (Politechnika Częstochowska). Na wstępie podkreślił, że w prezentowanym obszarze szczególne znaczenie mają dokumenty Organizacji Narodów Zjednoczonych, Międzynarodowej Organizacji Pracy, Rady Europy i Unii Europejskiej. Mają one najczęściej formę deklaracji, apeli i rezolucji. Unia Europejska, jak dotychczas, nie przyjęła żadnych aktów prawnych wiążących kraje członkowskie dotyczących rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych, bowiem zagadnienia te nie były objęte traktatem o jej utworzeniu i działaniu. Dlatego też występuje duże zróżnicowanie w rozwiązaniach systemowych w poszczególnych krajach europejskich, dotyczące m.in. jego organizacji, beneficjentów, sposobu finansowania i uczestników systemu. Dr A. Barczyński dokonał także krytycznej analizy obowiązującego w Polsce systemu aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych, wskazując zagrożenia dla możliwości realizacji deklarowanej polityki społecznej wobec osób niepełnosprawnych. Zaprezentował również postulowane kierunki zmian w organizacji systemu i orzecznictwa o niepełnosprawności, których skutkiem powinna być spójność pomiędzy zadaniami polityki społecznej a mechanizmami jej realizacji. Analizy porównawczej systemów emerytalnych Estonii i Łotwy dokonał dr Jarosław Poteraj (Państwowa Wyższa Szkoła Informatyki i Przedsiębiorczości w Łomży). Systemy tych dwóch państw są interesującym przykładem przejścia z niewydolnych systemowych rozwiązań bloku sowieckiego do nowoczesnego systemu emerytalnego, wykorzystującego mechanizmy rynkowe dla lokowania środków gromadzonych przez uczestników systemu. Gospodarki obu tych państw w ostatnich latach dynamicznie się rozwijały. Przeniesienie sukcesu gospodarczego na sferę społeczną w tych krajach wykazywało podobieństwa, ale i różnice. Szczególnie interesująca jest perspektywa porównawcza zmian w tych krajach w okresie narastania kryzysu finansowego. Dr Poteraj przedstawił aktualne rozwiązania estońskie i łotewskie w systemie emerytalnym w poszukiwaniu ich podobieństw i różnic. Na koniec omówił wyzwania i przewidywane zmiany w obu tych systemach. W dyskusji po tej części sesji podkreślono, że inkluzja osób niepełnosprawnych jest niezwykle ważnym aspektem polityki społecznej. W celu uaktywnienia zawodowego osób niepełnosprawnych konieczna jest pomoc państwa. Wydaje się, że ekonomia społeczna zakłada zbyt wiele ograniczeń na uczestniczące w niej jednostki, co nie będzie generowało wystarczającego potencjału gospodarczego. W dyskusji wzięli udział m.in. prof. S. Golinowska, prof. M. Żukowski oraz dr A. Barczyński. Czwartej sesji plenarnej zatytułowanej Rynek pracy i zagospodarowanie przestrzenne aspekty społeczne przewodniczyła prof. Dorota Kotlorz (AE w Katowicach). Referat pt. Porównawcze badania rozwoju środowisk lokalnych w UE wygłosił prof. A. Kurzynowski. W XX w. dominującą koncepcją rozwoju jest rozwój zrównoważony. Jego istota opiera się na trzech filarach: polityce ekologicznej, gospodarczej i społecznej. Elementy te zbiegają się tylko na poziomie lokalnym, dlatego ważne jest położenie nacisku na ten obszar badań. Wraz z powiększeniem UE uwaga badaczy została odwrócona od środowisk lokalnych, a bardziej popularne stały się badania globalne. Obecnie najbardziej dostępne są badania statystyczne dotyczące poziomu krajowego albo regionalnego. Według Profesora w badaniach nad rozwojem konieczne jest obserwowanie procesu zmian i mechanizmów, jakie do nich doprowadziły. Należy przy tym pamiętać, że polityka społeczna powinna być instrumentem prorozwojowym, a nie tylko pełnić funkcję reagowania na pojawiające się problemy. Prof. Maciej Cesarski (SGH) przedstawił przesłanki i wyzwania społecznej polityki mieszkaniowej Unii Europejskiej. Konieczność wspólnych europejskich zasad dotyczy tu zwłaszcza mieszkalnictwa społecznego. W wystąpieniu referent dokonał oceny unijnej wykładni polityki mieszkaniowej. Prawo do mieszkania zapisane jest w Karcie Praw Podstawowych, Europejskiej Karcie Społecznej oraz w Europejskiej Karcie Mieszkaniowej, która przewiduje utworzenie Europejskiego Obserwatorium ds. Mieszkalnictwa UE. Segregacja mieszkaniowa prowadzi do marginalizacji mniejszości społecznych. Według prof. Cesarskiego mieszkalnictwo musi odgrywać większą rolę w programach odnowy społeczno-gospodarczej obszarów zastoju, zwłaszcza na terenie nowych państw członkowskich. Pomoc UE zwiększać może spójność terytorialną, podnoszącą konkurencyjność regionów. Polityka Społeczna nr 7/2009 39

Referat pt. Zasada programowania rozwoju w UE a lokalna i regionalna polityka społeczna w Polsce, autorstwa prof. Jerzego Krzyszkowskiego i dr Justyny Przywojskiej (oboje z UŁ), oparty został na badaniach z lat 2006 2008, prowadzonych przez Polskie Towarzystwo Polityki Społecznej pt. Wieloaspektowa diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy, Badania i diagnozy sytuacji społeczno-zawodowej sytuacji kobiet wiejskich oraz na badaniu Ośrodka Kształcenia Służb Społecznych UŁ, wykonanych na zlecenie Regionalnego Centrum Polityki Społecznej przy Urzędzie Marszałkowskim. Polityka strukturalna UE ma na celu osiągnięcie spójności społeczno-gospodarczej i przyspieszenie rozwoju. Zasady polityki strukturalnej obejmują m.in. zasadę programowania i zasadę partnerstwa. Zgodnie z zasadą programowania środki pochodzące z funduszy strukturalnych mogą być przeznaczane tylko na te działania, które mają długoterminowe strategie rozwoju. Wymusza to opracowywanie regionalnych i lokalnych strategii rozwoju. Jednak większość z nich cechuje bardzo niski poziom merytoryczny. Oparte są one w dużej mierze nie na analizach problemów, lecz na sprawozdawczości OPS, co fałszuje obraz rzeczywistości. Według referentów wiele z tych dokumentów opracowywanych było metodą menedżerską przez osoby niemające żadnej wiedzy na temat środowiska lokalnego. Wydaje się, że początkiem dobrej praktyki są strategie opracowywane na potrzeby Poakcesyjnego Programu Wspierania Obszarów Wiejskich, przy tworzeniu których organizowano konsultacje ze środowiskiem lokalnym. Autorami referatu pt. Wymiar społeczny foresightu regionalnego byli prof. Krzysztof Malik i mgr inż. Łukasz Dymek (obaj z Politechniki Opolskiej). Dokonali oni próby identyfikacji położenia badań o charakterze foresightowym na płaszczyźnie badań społecznych. Badania o charakterze foresightowym są stosunkowo nowym podejściem naukowym realizowanym w Polsce. Choć znane na świecie od lat 80, prace badawcze w tym zakresie nie znajdowały przez długi czas uznania w polskich realiach. Spowodowane to było najprawdopodobniej brakiem wymiernych efektów takiego podejścia oraz faktem, iż badania foresightowe lokalizują się na pograniczu świata nauki, praktyki i polityki. Głównym obiektem zainteresowania badań foresightowych są technologie identyfikowane dla rozwoju kraju, regionu lub sektora. Uniwersalność podejścia badań foresightowych sprowadza się do integracji najważniejszych założeń przyjętych dla prognozowania oraz programowania. W foresightcie zrównoważonym czynnikiem integrującym rozwój jest szeroko rozumiany kapitał ludzki, którego efekty identyfikowane są w wymiarze środowiskowym, społecznym, gospodarczym, technologicznym i politycznym. Takie podejście powoduje, iż często foresight definiowany jest jako narzędzie kreowania wspólnej wizji społeczeństwa o przyszłości, stając się narzędziem o wiele bardziej skutecznym niż jakiekolwiek dotąd używane. W referacie przedstawiono również wyniki prac badawczych prowadzonych w województwie opolskim, ze szczególnym uwzględnieniem wymiaru społecznego. Autorzy referatu wskazali, iż istnieją znaczące przesłanki, aby rozważyć możliwość realizacji foresightu społecznego jako uniwersalnego narzędzia kreowania polityki społecznej w regionie. Jako ostatnie wystąpiły dr Beata Błaszczyk i dr Izabela Buchowicz (SGH) z referatem pt. Polskie bezrobocie w świetle doświadczeń europejskiego rynku pracy. Jednym z przejawów trudnej sytuacji na lokalnych rynkach pracy w Polsce jest utrzymywanie się długotrwałego bezrobocia i wielokrotne powroty bezrobotnych do rejestru urzędów pracy. Zarówno statystyki ministerialne, jak i badania empiryczne wskazują, że coraz większa część populacji bezrobotnych staje się wielokrotnie bezrobotnymi. Do przeszłości odchodzi model jednego miejsca pracy przez całe życie. Powoduje to powstanie nowego modelu przemiennych okresów aktywności zawodowej i bezrobocia. Niestety, wraz z kolejnym okresem bezrobocia wydłuża się okres pozostawania bez pracy. Głównym jego powodem jest jak podkreślają bezrobotni brak kwalifikacji w ogóle i brak kwalifikacji odpowiednich do wymagań pracodawców. Osoby długotrwale bezrobotne w Polsce stanowią wciąż główną klientelę pomocy społecznej, co w efekcie sprzyja ich bierności i prowadzi do wykluczenia społecznego. Według referentek szczególnie ważne wydaje się zwiększenie mobilności zawodowej i przestrzennej bezrobotnych. Mobilność przestrzenna już od dawna jest jedną z możliwości rozwiązywania problemu nadwyżek siły roboczej na danym terenie. Jednym z jej przejawów są migracje zagraniczne, które z jednej strony przyczyniają się do uszczuplenia zasobów pracy w kraju odpływu, z drugiej zaś stanowią nowe zasoby siły roboczej dla państwa przybycia. W dyskusji po tej sesji zastanawiano się nad określeniem kryteriów oceny procesów rozwojowych na bazie koncepcji zrównoważonego rozwoju. Dyskutanci zgodzili się, że lokalne i regionalne dokumenty strategiczne są często działaniami pozornymi, które faktycznie nie są wdrażane. Słabości tych dokumentów można upatrywać w tym, że są one opracowywane przez ośrodki pomocy społecznej, które zazwyczaj mają marginalną pozycję w lokalnych strukturach władzy. Ponadto, przygotowywanie tych dokumentów przez urzędy zajmujące się pomocą społeczną wpływa niekorzystanie na ich kształt, gdyż dla prawidłowego ich opracowania nie wystarczy wykorzystywanie jedynie instrumentarium charakterystycznego dla pomocy społecznej. Prof. D. Kotlorz zwróciła uwagę uczestników na coraz większy problem na polskim rynku pracy, jakim jest nieadekwatne zatrudnienie, czyli pracę niespełniającą podstawowych wymagań dotyczących czasu pracy, godnego wynagrodzenia, czy dostosowania rodzaju pracy do kwalifikacji pracownika. Obecnie problem bezrobocia nie jest już wystarczającym miernikiem oceny sytuacji na rynku pracy, gdyż bezrobocie nie ma charakteru koniunkturalnego, a strukturalny. Wydaje się, że można postawić hipotezę, że obecnie nieadekwatne zatrudnienie wypiera bezrobocie. Problemy związane z tym zagadnieniem powinny stać się przedmiotem badań w najbliższych latach. W dyskusji wzięli udział m.in.: prof. K. Malik, doc. dr hab. B. Balcerzak-Paradowska, prof. J. Sztumski, prof. A. Kurzynowski oraz prof. J. Krzyszkowski. Krótkiego podsumowania konferencji dokonał prof. Andrzej Rączaszek, który powiedział, że na tegorocznym spotkaniu polityków społecznych poruszano wiele interesujących i ważnych tematów dotyczących międzynarodowej polityki społecznej. Wydaje się, że jeszcze wiele obszarów polityki społecznej wymaga pogłębionych analiz i badań, albowiem zmieniająca się rzeczywistość wymusza ich ciągły monitoring. Na zakończenie podziękował wszystkim referentom i dyskutantom za trud przygotowania ciekawych wystąpień, a słuchaczom za cierpliwość i udział w dyskusjach. Podziękował również koleżankom i kolegom z Katedry Polityki Społecznej i Gospodarczej za wysiłek włożony w organizację tego spotkania, który przekuł się na jej sprawny i ciekawy merytorycznie przebieg. 40 Polityka Społeczna nr 7/2009