Wykrycie lokalnych obszarów kooperacji w województwie lubelskim (analiza output-input)

PROJEKT SYSTEMOWY KAPITAŁ INTELEKTUALNY LUBELSZCZYZNY 2010-2013 Wykrycie lokalnych obszarów kooperacji w województwie lubelskim (analiza output-input) Ekspertyza naukowa dr Marek Chrzanowski Szkoła Główna Handlowa w Warszawie marek.chrzanowski@sgh.waw.pl

1. Opis problemu Niniejsze badanie jest częścią programu badawczego pod nazwą Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny 2010-2013. Celem ekspertyzy jest wykrycie szczególnych obszarów kooperacji i współdziałania 1 w gospodarce województwa lubelskiego oraz analiza występujących w gospodarce powiązań. Rozwiązanie powyżej sformułowanego problemu badawczego przyczyni się do lepszego zdiagnozowania słabych i silnych stron województwa lubelskiego. Wyniki badania pozwolą określić twórcom dokumentów strategicznych, w którym kierunku powinien być rozwijany potencjał społeczno-gospodarczy województwa, tak, aby tworzyć możliwie silną i stabilną, a jednocześnie zróżnicowaną bazę dla zrównoważonego rozwoju. Szczególnie istotne wydają się możliwości wykorzystania wyników niniejszego badania dla tworzonych w chwili obecnej regionalnych strategii innowacji. Zdefiniowane w pracy obszary kooperacji, to gałęzie silnie ze sobą powiązane, które mogą być też podstawą tworzenia tzw. wiązek, czyli grup gałęzi, które dzięki kooperacji mają realną szansę stać się podstawą dla tworzenia innowacyjnych rozwiązań o charakterze międzygałęziowym (np. może dojść do wystąpienia szeroko opisywanych w kontekście polityki przemysłowej efektów kuli śniegowej, synergii czy interakcji). Dodatkowo, jak pisał Henry Hanzlitt, znany przedstawiciel austriackiej szkoły ekonomii, sztuka ekonomii polega na tym, by spoglądać nie tylko na bezpośrednie, ale i na odległe skutki danego działania czy programu; by śledzić nie tylko konsekwencje, jakie dany program ma dla jednej grupy, ale jakie przynosi wszystkim. Uznając za zasadne jego słowa, warto przygotowując strategię innowacji wziąć pod uwagę sektor przedsiębiorstw nie tylko w kontekście statycznym poszczególnych gałęzi, ale także należy uwzględnić występujące pomiędzy nimi sprzężenia zwrotne. Dzięki temu planując 1 Autor definiuje obszary kooperacji i współpracy w kontekście zawężonym do przepływów między gałęziami oraz w ramach gałęzi. W ten sposób ilustruje najważniejszą (w ujęciu ilościowym) i najbardziej widoczną część relacji pomiędzy podmiotami gospodarczymi. W opinii autora pojęcia współpracy, współdziałania i kooperacji są tożsame w polskiej terminologii. W badaniu używane są razem lub zamiennie, zgodnie z zapisami opisu przedmiotu badania, który był podstawą stworzenia metodologii niniejszej pracy. Autor zauważył pewne różnice w publikacjach anglojęzycznych, gdzie w nieco odmiennym kontekście używa się słów cooperation i collaboration. Jednak z perspektywy badania są one nieistotne. 2

instrumenty wsparcia wybranych gałęzi gospodarki będziemy w stanie szacować efekty mnożnikowe lub pośrednie skutki dla innych powiązanych z nimi sektorów. Do dnia dzisiejszego gospodarka regionu nie była analizowana przy zastosowaniu macierzy przepływów międzygałęziowych. Uzasadnione wydaje się, wobec powyższego, stwierdzenie, że niniejsze badanie stworzy podstawy metodologiczne dla kontynuowania w przyszłości diagnozy województwa lubelskiego przy zastosowaniu zaawansowanych metod analitycznych. 2. Zastosowane narzędzie 2.1. Koncepcja analizy input-output W pierwszej części badania podjęto próbę wytypowania obszarów kooperacji i współdziałania stosując ilościowe narzędzia analizy input-output. Choć autorem pierwszej analizy przepływów międzygałęziowych jest F. Quesnay, nadworny lekarz Ludwika XV, to za ojca tej metody badania gospodarki uważa się amerykańskiego ekonomistę rosyjskiego pochodzenia W. Leontiefa, który w 1936 roku zaprezentował analizę systemu ekonomicznego Stanów Zjednoczonych 2. Za rozwój tej metody Leontief został uhonorowany Nagrodą Nobla w 1973 roku. Zgodnie z polską nazwą metody, analiza przepływów międzygałęziowych polega na spojrzeniu na gospodarkę przez pryzmat transakcji jakie dokonują się pomiędzy jej gałęziami. Dysponując danymi statystycznymi o produkcji globalnej według gałęzi oraz o zużyciu pośrednim w każdej z gałęzi produktów pozostałych gałęzi można stworzyć najprostszą macierz przepływów międzygałęziowych. Przykład konstrukcji takiej macierzy przedstawiony jest poniżej. 2 Leontief W. W., Quantitative input and output relations in the economic system of the United States, w: The Review of Economics and Statistics, vol. XVIII, August 1936, ss. 105-125. 3

Tabela 2. Przykład konstrukcji macierzy przepływów międzygałęziowych Gałęzie () Zużycie pośrednie () Zużycie końcowe () Produkt globalny () 1 2... n 1... 2........................ n... Wartość... dodana () Produkt... globalny () Źródło: opracowanie własne na podstawie: Godyń I., Analiza wykorzystania zasobów wodnych województwa śląskiego z zastosowaniem modelowania input-output, w: Środowisko, Czasopismo Techniczne, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, 1-Ś/2012, Zeszyt 4, Rok 109. Elementy macierzy informują jakie jest zużycie produktów j-tej gałęzi w procesie produkcji i-tej gałęzi. Najczęściej elementy tej macierzy wyrażone są w jednostkach pieniężnych. Podstawową macierz input-output można rozbudowywać o kolejne elementy, a na jej podstawie możliwe jest obliczenie wskaźników niosących w sobie cenną informację o powiązaniach pomiędzy poszczególnymi gałęziami. W niniejszym badaniu, obliczone wskaźniki posłużą do wytypowania obszarów kooperacji i współdziałania w regionalnej gospodarce województwa lubelskiego. 2.2. Współczynniki nakładów bezpośrednich i pełnych nakładów Podstawowym współczynnikiem obliczanym na podstawie powyższej macierzy przepływów jest udział produkcji gałęzi i w wartości produkcji całkowitej gałęzi j. Współczynnik ten nazywany jest współczynnikiem nakładów bezpośrednich (lub współczynnikiem technicznym), oznaczany jest przez i dany jest wzorem:. (1) Współczynnik nakładów bezpośrednich informuje o bezpośrednim wpływie wielkości popytu (produkcji) na produkty j-tej gałęzi na popyt na produkty i-tej gałęzi gospodarki. Model przepływów międzygałęziowych można zapisać również w postaci macierzowej jako: (2) Gdzie:,,. Z równania (2) można uzyskać rozwiązanie modelu: (3) 4

Gdzie: jest macierzą jednostkową o wymiarach. Macierz jest nazywana odwrotną macierzą Leontiefa lub macierzą pełnych nakładów. Jej elementy, oznaczane przez nazywane są współczynnikami pełnych nakładów i informują, o ile musi wzrosnąć produkcja globalna i-tej gałęzi gospodarki w związku ze wzrostem popytu finalnego na produkty j-tej gałęzi o jednostkę 3. Współczynniki pełnych nakładów ilustrują gospodarkę pełną sprzężeń pomiędzy gałęziami. Zauważmy, że jeśli gałęzie i oraz j są dostawcami dla siebie nawzajem, to wzrost produkcji j-tej gałęzi wiąże się ze wzrostem popytu na dobra produkowane przez i-tą branżę. Z kolei wzrost popytu (i produkcji) i-tej gałęzi będzie wymagał zwiększonych dostaw, m. in. od gałęzi j. Każda gospodarka pełna jest tego typu sprzężeń i powiązań. Takie znaczenie ekonomiczne współczynników pełnych nakładów skutkuje tym, że elementy na przekątnej odwrotnej macierzy są niemniejsze od jedności, a elementy poza przekątną nieujemne. Współczynniki nakładów bezpośrednich i pełnych nakładów pozwalają więc diagnozować obszary szczególnych powiązań pomiędzy gałęziami gospodarki. W niniejszym badaniu zostaną one wykorzystane do wytypowania obszarów kooperacji. W celu rzetelnego oszacowania macierzy przepływów międzygałęziowych w skali województwa konieczne jest pozyskanie danych statystycznych dotyczących rachunków regionalnych. Dane publikowane, dostępne w formie elektronicznej w Banku Danych Lokalnych (BDL), to zwykle dane zagregowane, na przykład nie uwzględniające podziału gospodarki na poszczególne gałęzie. Dla uszczegółowienia zaplanowanej analizy konieczne jest pozyskanie następujących danych z działu "Rachunki Regionalne" Banku Danych Lokalnych GUS: produkcja globalna według sekcji PKD2007 w analizowanym roku, NTS-2 (w BDL jest dla całej gospodarki, nie według gałęzi); zużycie pośrednie według sekcji PKD2007 w analizowanym roku, NTS-2 (w BDL jest dla całej gospodarki, nie według gałęzi); nadwyżka operacyjna brutto według sekcji PKD2007 w analizowanym roku, NTS-2 (w BDL jest dla całej gospodarki, nie według gałęzi). W celu ewentualnego oszacowania macierzy przepływów międzygałęziowych na poziomie NTS-3 (podregionów), konieczne jest pozyskanie danych o produkcji globalnej i zużyciu pośrednim według sekcji PKD, dla poszczególnych podregionów województwa lubelskiego. 3 Można zauważyć, że. 5

Dodatkowo cenne będzie pozyskanie danych ilościowych o nadwyżce operacyjnej brutto, wartości dodanej brutto, kosztach zatrudnienia i przeciętnym zatrudnieniu według sekcji PKD w analizowanym roku, co pozwoli na uzyskanie bardziej rzetelnych i rozszerzonych wyników. Niestety uzyskanie danych dotyczących produkcji globalnej, zużycia pośredniego oraz nadwyżki operacyjnej brutto, a także przeciętnego zatrudnienia/pracujących w gospodarce narodowej we wskazanych przekrojach nie było możliwe. Urzędy Statystyczne dysponują danymi ze wspomnianych kategorii z zakresu rachunków regionalnych jedynie w postaci zagregowanej na poziomie województwa, bez podziału na sekcje PKD. Natomiast w przypadku danych z zakresu rynku pracy według sekcji PKD mamy do czynienia z celowym zabiegiem łączenia wybranych sekcji, wynikającym z konieczności zachowania tajemnicy statystycznej. Wobec powyższego przeprowadzenia analizy input-output w ujęciu regionalnym były ściśle ograniczone ze względu na niedostępność danych statystycznych dla województw (NTS-2) i według gałęzi gospodarki (sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności, PKD), m. in. dotyczących produkcji globalnej czy zużycia pośredniego w gospodarce. Z tego powodu analizę input-output w ujęciu regionalnym oparto na Bilansie przepływów międzygałęziowych w bieżących cenach bazowych w 2005 r. opublikowanym przez Główny Urząd Statystyczny w październiku 2009 roku. Jest to najbardziej aktualne źródło rzetelnych danych statystycznych o polskiej gospodarce w ujęciu gałęziowym. GUS przeprowadził analizę input-output według Polskiej Klasyfikacji Wyrobów i Usług (PKWiU). Na potrzeby niniejszego projektu dokonano agregacji 55 klas PKWiU do 16 gałęzi według Polskiej Klasyfikacji Działalności 2004 (por. tabela 1.2). Tabela 2. Struktura gałęziowa gospodarki wykorzystana w badaniu (według sekcji PKD 2004) Symbol sekcji Nazwa sekcji PKD 2004 A Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo B Rybactwo C Górnictwo D Przetwórstwo przemysłowe E Wytwarzanie i zaopatrywanie w wodę, gaz, energię elektryczną F Budownictwo Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów G użytku osobistego i domowego H Hotele i restauracje I Transport, gospodarka magazynowa i łączność 6

J Pośrednictwo finansowe Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności K gospodarczej Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i L powszechne ubezpieczenie zdrowotne M Edukacja N Ochrona zdrowia i pomoc społeczna O Działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna, pozostała P Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów GUS. Ze względu na brak danych statystycznych o wielkości produkcji według gałęzi na poziomie regionalnym, konieczne było oszacowanie elementów macierzy nakładów bezpośrednich i pełnych nakładów dla województwa lubelskiego. Zakłada się, że powiązania występujące w skali regionu (województwa), można przybliżyć za pomocą znanych powiązań charakteryzujących gospodarkę narodową. Należy jednak dokonać pewnych korekt 4. Elementy macierzy nakładów bezpośrednich zostaną przemnożone przez współczynniki korygujące, których wartości będą przedmiotem szacunku. W tym celu skorzystano z doświadczeń dotychczasowych badaczy 5 i wykorzystano tzw. iloraz lokacyjny do oszacowania regionalnych współczynników nakładów. W związku z brakiem danych o produkcji globalnej poszczególnych gałęzi gospodarki w ujęciu regionalnym (NTS-2), do obliczenia ilorazu lokacyjnego (ang. Location Quotient, LQ) wykorzystano dane o wartości dodanej brutto według sekcji PKD. Iloraz lokacyjny oblicza się dla każdej z gałęzi jako stosunek udziału wartości dodanej generowanej przez daną gałąź w całości wartości dodanej generowanej w regionie do analogicznego udziału w skali całej gospodarki narodowej. Iloraz lokacyjny dany jest więc wzorem: Gdzie:, to wartość dodana generowana przez i-tą gałąź w gospodarce regionalnej i narodowej,, to wartość dodana generowana w całej gospodarce regionalnej i narodowej. Interpretacja otrzymanych ilorazów lokacyjnych jest następująca: jeśli to wytwarzanie produkcji i-tej gałęzi jest bardziej skoncentrowane w regionie niż przeciętnie w kraju i (4) 4 Por. Godyń I., Analiza wykorzystania zasobów wodnych województwa śląskiego z zastosowaniem modelowania input-output, w: Środowisko, Czasopismo Techniczne, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, 1-Ś/2012, Zeszyt 4, Rok 109. 5 Por. Tomaszewicz Ł., Metody analizy input-output, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1994, ss. 165-170. 7

odwrotnie. Iloraz lokacyjny dla poszczególnych gałęzi może być więc interpretowany jako zdolność i-tej gałęzi do zaspokajania regionalnego popytu produkcyjnego (na zużycie pośrednie) i finalnego na produkty tej gałęzi. Jeśli to regionalna produkcja i-tej gałęzi nie jest w stanie zaspokoić regionalnego popytu na dane produkty (niedobór musi zostać zaspokojony importem z innych regionów gospodarki narodowej lub z zagranicy). Współczynniki nakładów bezpośrednich są korygowane o obliczoną wartość ilorazu lokacyjnego. Jeśli to regionalna produkcja i-tej gałęzi przekracza regionalne zapotrzebowanie na jej produkty, nadwyżka jest więc eksportowana do innych regionów kraju i za granicę. Powyższe wnioski można zapisać jako: (5) Opisane powyżej procedury zastosowano w niniejszym badaniu do oszacowania elementów macierzy nakładów bezpośrednich i pełnych dla gospodarki województwa lubelskiego. 2.3. Powiązania z kapitałem intelektualnym Z punktu widzenia programu, w ramach którego zrealizowano poniższe badanie, tj. Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny 2010-2013, zasadne jest zbadanie powiązań wytypowanych obszarów gospodarczych z kapitałem ludzkim regionu. Analiza taka jest niezwykle utrudniona ze względu na brak możliwości wykorzystania wyników badań ankietowych prowadzonych wśród mieszkańców województwa lubelskiego w ramach programu KIL 2010-2013. Choć skonstruowane na potrzeby badania kwestionariusze są bardzo szczegółowe, to w żadnym z nich nie spytano respondentów o gałąź gospodarki, w której pracują lub z którą są związani (np. kierunkiem posiadanego wykształcenia). To czyni wyniki przeprowadzonych badań bezużytecznymi w przypadku analizy gałęziowej. Rozdziały traktujące o powiązaniach wytypowanych obszarów współpracy z kapitałem intelektualnym oparte są więc na publikowanych przez GUS danych zagregowanych i dotychczas publikowanych opracowaniach tej materii. Znaczenie kapitału intelektualnego dla rozwoju gospodarczego doceniano już w początkach rozwoju ekonomii klasycznej w XVIII wieku. Człowiek jako jedyny nośnik kapitału intelektualnego odgrywa kluczową rolę w rozwoju i aplikacji tego kapitału. Od niego zależy 8

jakość pozostałych elementów kapitału intelektualnego 6. Kapitał intelektualny składa się więc z następujących elementów: Kapitał ludzki - zasoby wiedzy i umiejętności; Kapitał relacyjny - relacje z otoczeniem; Kapitał strukturalny - rutynowe procesy zachodzące w podmiotach i instytucjach, struktury wspierające (lub ograniczające) optymalne ich działanie; Kapitał społeczny - aktywność ludzi, więzi zaufania, lojalności i solidarności, które ułatwiają (lub utrudniają) wspólne działanie i samoorganizowanie 7. 3. Przebieg wykonania badania, analizy (wyniki i wnioski) 3.1. Regionalne macierze nakładów bezpośrednich i pełnych nakładów Na podstawie danych statystycznych Głównego Urzędu Statystycznego o wartości dodanej brutto w poszczególnych gałęziach gospodarki (sekcjach PKD) w 2005 roku w województwie lubelskim i całym kraju obliczono wartości ilorazu lokacyjnego dla 16 gałęzi gospodarki. Przedstawione są one w poniższej tabeli. Tabela 3. Wartości ilorazu lokacyjnego dla gałęzi gospodarki województwa lubelskiego i oszacowane współczynniki korygujące Symbol sekcji Nazwa sekcji PKD 2004 A Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo 1,651 1,000 B Rybactwo 1,231 1,000 C Górnictwo 0,633 0,633 D Przetwórstwo przemysłowe 0,811 0,811 E Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę 0,702 0,702 F Budownictwo 1,006 1,000 G Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów użytku osobistego i 1,035 1,000 domowego H Hotele i restauracje 0,954 0,954 I Transport, gospodarka magazynowa i łączność 0,876 0,876 J Pośrednictwo finansowe 0,834 0,834 K Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z 0,843 0,843 6 Por. Stalończyk I., Kapitał ludzki jako główny element kapitału intelektualnego, w: Ekonomia i Zarządzanie, 4 (2) 2012 7 Opracowano na podstawie: Wiatrak A. P., Wiedza i kapitał intelektualny jako źródła nierówności gospodarczych i społecznych, w: Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, Uniwersytet Rzeszowski, Zeszyt nr 7, str. 19-30. 9

prowadzeniem działalności gospodarczej L Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne 1,381 1,000 M Edukacja 1,460 1,000 N Ochrona zdrowia i pomoc społeczna 1,302 1,000 O Działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna, pozostała 0,824 0,824 P Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników 1,465 1,000 Źródło: opracowanie własne. Na podstawie obliczonych ilorazów lokacyjnych można stwierdzić, że województwo lubelskie wyróżnia na tle kraju wysoka wartość dodana generowana przez pierwszy sektor gospodarki (rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo i rybactwo), gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników oraz sektor publiczny (edukację, ochronę zdrowia i administrację publiczną). Wykorzystując powyższe oszacowane współczynniki korygujące obliczono macierz nakładów bezpośrednich dla 16 gałęzi gospodarki województwa lubelskiego. 10

Tabela 3. Regionalna macierz nakładów bezpośrednich dla gospodarki województwa lubelskiego według sekcji PKD 2004 w 2005 roku A B C D E F G H I J K L M N O P A 0,1892 0,0150 0,0005 0,0390 0,0001 0,0007 0,0043 0,0062 0,0006 0,0001 0,0005 0,0011 0,0002 0,0005 0,0014 - B 0,0000 0,0296 0,0000 0,0004 0,0000 0,0000 0,0003 0,0028 0,0000-0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 - C 0,0019 0,0001 0,0030 0,0216 0,1489 0,0047 0,0001 0,0002 0,0004 0,0002 0,0005 0,0004 0,0000 0,0000 0,0012 - D 0,1404 0,0706 0,0582 0,2259 0,0519 0,2305 0,0920 0,1892 0,1262 0,0452 0,0573 0,0485 0,0349 0,0832 0,0982 0,0684 E 0,0101 0,0051 0,0161 0,0116 0,0290 0,0043 0,0066 0,0242 0,0100 0,0027 0,0452 0,0085 0,0172 0,0134 0,0260 0,0028 F 0,0040 0,0004 0,0061 0,0054 0,0762 0,1792 0,0070 0,0095 0,0098 0,0006 0,0500 0,0395 0,0047 0,0071 0,0197 - G 0,0627 0,0238 0,0109 0,0595 0,0285 0,0659 0,0558 0,0988 0,0590 0,0165 0,0201 0,0261 0,0143 0,0338 0,0400 0,0513 H 0,0001 0,0001 0,0014 0,0009 0,0003 0,0027 0,0033 0,0081 0,0122 0,0027 0,0024 0,0023 0,0030 0,0016 0,0030 - I 0,0084 0,0212 0,0166 0,0227 0,0409 0,0236 0,0802 0,0107 0,1351 0,0376 0,0214 0,0177 0,0085 0,0150 0,0312 0,0077 J 0,0071 0,0036 0,0032 0,0042 0,0070 0,0063 0,0104 0,0038 0,0086 0,1419 0,0095 0,0121 0,0065 0,0070 0,0107 - K 0,0064 0,0076 0,0221 0,0296 0,0700 0,0309 0,0867 0,0330 0,0775 0,0529 0,1046 0,0289 0,0295 0,0323 0,0627 0,0044 L 0,0013 0,0001 0,0022 0,0017 0,0052 0,0008 0,0060 0,0052 0,0032 0,0016 0,0067 0,0042 0,0021 0,0024 0,0053 - M 0,0001 0,0001 0,0001 0,0003 0,0004 0,0003 0,0009 0,0002 0,0004 0,0019 0,0011 0,0004 0,0156 0,0005 0,0005 - N 0,0066 0,0006 0,0001 0,0004 0,0007 0,0003 0,0004 0,0003 0,0003 0,0002 0,0007 0,0028 0,0003 0,0710 0,0008 - O 0,0009 0,0011 0,0039 0,0026 0,0084 0,0017 0,0034 0,0076 0,0042 0,0010 0,0233 0,0051 0,0012 0,0079 0,0503 0,0085 P - - - - - - - - - - - - - - - - Σ 0,4393 0,1789 0,1444 0,4258 0,4676 0,5519 0,3575 0,3999 0,4477 0,3052 0,3434 0,1976 0,1379 0,2759 0,3510 0,1430 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. 11

Współczynniki nakładów bezpośrednich są zgodnie z niesioną treścią ekonomiczną większe od zera i mniejsze od jedności. Informują bowiem jaką część wartości produkcji danej gałęzi stanowią koszty półproduktów dostarczanych przez tą i pozostałe gałęzie regionalnej gospodarki. Na przekątnej macierzy leżą współczynniki informujące o natężeniu wymiany handlowej w ramach tej samej gałęzi. Najwyższe wartości współczynnika odnotowano w przetwórstwie przemysłowym (0,2259), rolnictwie (0,1892) i budownictwie (0,1792). Produkty przetwórstwa przemysłowego odgrywają ważną rolę w procesie produkcyjnym rolnictwa (0,1404), budownictwa (0,2305), hotelarstwa i gastronomii (0,1892) oraz branży transportowej, magazynowej i komunikacyjnej (0,1262). Ta ostatnia gałąź gospodarki w stosunkowo wysokim stopniu wykorzystuje produkty jej samej (0,1351). Podobnie podmioty zajmujące się pośrednictwem finansowym (0,1419) oraz obsługą nieruchomości i usługami związanymi z prowadzeniem działalności gospodarczej (0,1046). W ostatniej linii powyższej tabeli dodano sumę współczynników nakładów bezpośrednich (po kolumnach). Liczby te, mniejsze od jedności, informują jaki udział w produkcji danej gałęzi gospodarki mają półprodukty dostarczane przez gospodarkę regionalną. Im większa ta wartość, tym większe są rozmiary wymiany handlowej w ramach gospodarki regionalnej. Najwyższy wskaźnik odnotowano w branży budowlanej (0,5519). Branża ta wykorzystuje przede wszystkim produkty przetwórstwa przemysłowej i swoje własne. Wykazuje również wymianę handlową z branżą handlu detalicznego (0,0659) oraz z branżą obsługi nieruchomości i świadczącą usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej (0,0309). Kolejne cztery gałęzie regionalnej gospodarki wykazują podobny poziom wykorzystania półproduktów dostarczanych przez podmioty gospodarki województwa lubelskiego (około 42-45%): rolnictwo, przetwórstwo przemysłowe, energetyka oraz transport, gospodarka magazynowa i łączność. Najwyższą spośród nich wartością wskaźnika charakteryzuje się branża energetyczna (0,4676), która od dostawców regionalnych kupuje przede wszystkim potrzebne w procesie produkcyjnym produkty górnictwa (0,1489), budownictwa (0,0762) oraz korzysta z usług obsługi nieruchomości i innych związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej (0,0700). Branża świadcząca usługi z zakresu transportu, gospodarki magazynowej i łączności wykorzystuje przede wszystkim swoje własne produkty (0,1351), ale również produkty przetwórstwa przemysłowego (0,1262), 12

usługi branży obsługi nieruchomości, wynajmu i inne związane z prowadzeniem działalności gospodarczej (0,0775) oraz handlu detalicznego i hurtowego, naprawy pojazdów i urządzeń (0,0590). Pierwszy sektor gospodarki regionalnej (sekcja A: rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo) wykorzystuje przede wszystkim własne produkty (0,1892), produkty przetwórstwa przemysłowego (0,1404) oraz branży handlu i usług naprawczych (0,0627). Branża przetwórstwa przemysłowego wykorzystuje w procesie produkcji przede wszystkim własne produkty (0,2259) i branży handlu i usług naprawczych (0,0595), ale również rolnictwa (0,0390) i branży świadczącej usługi z zakresu transportu, gospodarki magazynowej i łączności (0,0227). Na podstawie analizy macierzy współczynników nakładów bezpośrednich można już wytypować wstępnie obszary szczególnej współpracy pomiędzy gałęziami gospodarki województwa lubelskiego. Przed ostateczną diagnozą obliczono jeszcze współczynniki pełnych nakładów. Wyniki prezentuje tabela na następnej stronie. 13

Tabela 3. Macierz pełnych nakładów (odwrotna macierz Leontiefa) dla gospodarki województwa lubelskiego według sekcji PKD 2004 w 2005 roku A B C D E F G H I J K L M N O P A 1,2463 0,0247 0,0053 0,0650 0,007 0,0214 0,0143 0,0226 0,0128 0,005 8 0 0,0075 0,0064 0,0034 0,0080 0,0109 0,0054 B 0,0002 1,0305 0,0001 0,0007 0,000 0,0002 0,0005 0,0031 0,0002 0,000 1 1 0,0001 0,0001 0,0001 0,0001 0,0001 0,0001 C 0,0109 0,0040 1,0082 0,0325 0,159 0,0171 0,0067 0,0119 0,0091 0,003 3 9 0,0124 0,0049 0,0047 0,0064 0,0109 0,0032 D 0,2550 0,1133 0,0934 1,3390 0,145 0,4052 0,1710 0,2910 0,2318 0,094 1 4 0,1326 0,0984 0,0624 0,1429 0,1776 0,1047 E 0,0192 0,0088 0,0203 0,0216 1,041 0,0161 0,0173 0,0341 0,0225 0,009 5 5 0,0571 0,0136 0,0214 0,0205 0,0367 0,0060 F 0,0134 0,0043 0,0130 0,0170 0,107 1,2295 0,0217 0,0234 0,0270 0,008 5 8 0,0779 0,0542 0,0115 0,0170 0,0377 0,0034 G 0,1041 0,0383 0,0225 0,0963 0,058 0,1200 1,0840 0,1331 0,0969 0,033 3 9 0,0454 0,0428 0,0238 0,0542 0,0672 0,0639 H 0,0013 0,0009 0,0020 0,0025 0,002 0,0051 0,0056 1,0097 0,0155 0,004 3 3 0,0040 0,0033 0,0037 0,0027 0,0047 0,0006 I 0,0318 0,0336 0,0267 0,0492 0,068 0,0595 0,1111 0,0379 1,1779 0,059 5 6 0,0431 0,0316 0,0170 0,0316 0,0555 0,0190 J 0,0140 0,0063 0,0056 0,0100 0,013 0,0144 0,0172 0,0096 0,0164 1,168 6 1 0,0159 0,0168 0,0093 0,0117 0,0173 0,0019 K 0,0339 0,0208 0,0354 0,0627 0,107 0,0761 0,1248 0,0686 0,1245 0,082 7 4 1,1403 0,0474 0,0425 0,0557 0,0972 0,0177 14

L 0,0032 0,0009 0,0030 0,0038 0,007 0,0034 0,0083 0,0075 0,0060 0,003 5 2 0,0090 1,0053 0,0029 0,0039 0,0075 0,0009 M 0,0004 0,0002 0,0002 0,0007 0,000 0,0007 0,0013 0,0006 0,0009 0,002 8 5 0,0015 0,0006 1,0160 0,0008 0,0008 0,0001 N 0,0090 0,0009 0,0003 0,0011 0,001 0,0009 0,0009 0,0008 0,0008 0,000 1 4 0,0011 0,0033 0,0004 1,0767 0,0013 0,0001 O 0,0035 0,0025 0,0057 0,0063 0,013 0,0063 0,0082 0,0117 0,0098 0,004 7 1 0,0295 0,0075 0,0030 0,0113 1,0569 0,0101 P - - - - - - - - - - - - - - - 1,0000 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. 15

3.2. Wytypowane obszary współpracy i kooperacji Analizując wartości współczynników nakładów bezpośrednich (elementy powyższej macierzy) można zdiagnozować cztery obszary gospodarki regionalnej, skupiające po kilka gałęzi każda, w ramach których istnieje nasilona wymiana handlowa. Są to następujące obszary gospodarki województwa lubelskiego: rolnictwo i przetwórstwo rolnicze, budownictwo, energetyka i górnictwo oraz usługi okołobiznesowe. Niniejszy rozdział zawiera ilościowe charakterystyki znaczenia tych sektorów dla gospodarki województwa lubelskiego oraz analizę powiązań z innymi gałęziami wchodzącymi w skład danego obszaru. 3.2.1. Rolnictwo i przetwórstwo rolnicze Pierwszym, niezwykle istotnym dla gospodarki i społeczeństwa województwa lubelskiego wytypowanym obszarem kooperacji jest rolnictwo i przetwórstwo rolne. Obszar ten skupia gałęzie: rolnictwo, łowiectwo i myślistwo, przetwórstwo przemysłowe oraz handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów i urządzeń (sekcje A, D i G 8 ). Wzrost popytu finalnego na produkty rolnicze o jednostkę pociąga za sobą w długim okresie wzrost produkcji samego rolnictwa o 1,246 jednostki, przetwórstwa przemysłowego o 0,255 jednostki i branży handlowej o 0,104 jednostki. Należy zauważyć, że pomiędzy dwiema ostatnimi gałęziami tego obszaru również zachodzą silne zależności. Poniższy wykres przedstawia wartości współczynników pełnych nakładów dla omawianego obszaru. Kolorem czerwonym zaznaczono szczególnie wysokie wartości współczynnika (większe od 0,1), zaś linią przerywaną niskie (mniejsze od 0,05). Rysunek 3. Obszar rolnictwa i przetwórstwa rolnego - wartości współczynników pełnych nakładów Źródło: opracowanie własne. Wartość ilorazu lokacyjnego (LQ) obliczona dla sektora rolniczego jest najwyższa i wynosi 1,65. Godząc się na pewne uproszczenie, można powiedzieć, że w ujęciu regionalnym produkcja tego sektora nie tylko zaspokaja popyt (produkcyjny i finalny) na produkty rolne, ale znacznie go przekracza (o 65%), czyli województwo jest eksporterem netto produktów rolnictwa. 8 Sekcje Polskiej Klasyfikacji Działalności 2004. 16

Charakterystyka rolnictwa w regionie Rolnictwo odgrywa szczególną rolę gospodarczą i społeczną w województwie lubelskim. W 2011 roku, zatrudnienie w rolnictwie znajdowało ponad 307 tysięcy osób, co stanowiło 46% ogółu zatrudnionych. Jest to najwyższy udział rolnictwa w strukturze zatrudnienia pośród wszystkich polskich województw, ponad dwukrotnie wyższy niż przeciętnie w kraju (22%) 9. Rolnicy z województwa lubelskiego stanowią 13% wszystkich polskich rolników. W 2012 roku na terenie województwa zarejestrowane było 4391 podmiotów gospodarczych prowadzących działalność w zakresie rolnictwa, łowiectwa lub myślistwa 10. Było to 2,6% ogółu zarejestrowanych w województwie podmiotów (przy średniej 2,3% w skali kraju) oraz niemal 5% wszystkich przedsiębiorstw rolniczych w kraju. Niemal we wszystkich powiatach oprócz czterech miast na prawach powiatu udział zatrudnionych w rolnictwie w ogóle zatrudnionych przekracza 50%, zaś średnia wartość tego wskaźnika ważona liczbą zatrudnionych w powiatach ziemskich wynosi 59%. O szczególnym znaczeniu sektora rolnego dla gospodarki regionalnej może również świadczyć jego udział w tworzeniu wartości dodanej. W 2010 roku wynosił on 7,4% czyli dwukrotnie więcej niż przeciętnie w kraju. Województwo lubelskie jest jednym z największych w kraju producentów zbóż, warzyw gruntowych i owoców. W ciągu ostatnich lat maleje udział regionalnej produkcji zwierzęcej w ogóle produkcji tego rodzaju w kraju. 11 Przeciętna wielkość indywidualnego gospodarstwa rolnego (o powierzchni użytków rolnych większej niż 1 ha) wynosi 6,7 ha i pozostaje niemal na tym samym poziomie od ośmiu lat. Udział gospodarstw wielkopowierzchniowych w ogóle gospodarstw wynosi 6% i nie uległa zmianie przez ostanie osiem lat. Stabilność tych wskaźników nie odpowiada sytuacji w reszcie kraju: przeciętna powierzchnia polskiego gospodarstwa indywidualnego wzrosła w 9 Opracowano na podstawie danych GUS. Dane nie uwzględniają mikroprzedsiębiorstw zatrudniających do 9 osób, zatrudnionych w jednostkach budżetowych działających w zakresie obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego ani indywidualnych gospodarstw rolnych, które stanowią ponad 99% wszystkich gospodarstw rolnych. 10 Opracowano na podstawie danych GUS. Dane nie uwzględniają osób prowadzących indywidualne gospodarstwa rolne. 11 Por. Szewczak M., Innowacyjność w rolnictwie i przetwórstwie rolnym (w województwie lubelskim) w tym zdiagnozowanie czynników motywujących wdrażanie przedsięwzięć innowacyjnych w rolnictwie i przetwórstwie, Projekt Systemowy Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny 2010-2013. 17

tym okresie o 9%, zaś udział gospodarstw wielkopowierzchniowych aż o 61%. Wskazuje to na silnie tradycyjny charakter rolnictwa na terenie województwa lubelskiego. Należy jednak zaznaczyć, że podobnie jak w całym kraju przytłaczającą większość gospodarstw (85%) stanowią niewielkie indywidualne gospodarstwa rolne: jedna trzecia ogółu gospodarstw nie przekracza 2 ha powierzchni, niemal dwie trzecie nie przekracza 5 ha. Rysunek 3. Struktura gospodarstw rolnych w województwie lubelskim ze względu na powierzchnię użytków rolnych (2011) 12 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Szansą dla małych gospodarstw rolnych może być zorientowanie na ekologiczność upraw. Pod względem pogłowia zwierząt województwo lubelskie wyróżnia się drugą w kraju największą liczbą koni (29,5 tys.) i czwartą największą liczbą kóz (niemal 13 tys.). W przypadku pozostałych zwierząt (bydło, drób, owce) województwo zajmuje 6-7 miejsce wśród polskich województw. Podobnie jak przeciętnie w skali kraju, w latach 2004-2011 znacznie zmalała liczba owiec, kóz i koni. Liczba drobiu wzrosła w regionie o jedną trzecią (dwukrotnie więcej niż średnio w kraju). Zgodnie z wynikami prowadzonych w ramach programu Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny 2010-2013 badań, w ciągu ostatnich lat dokonują się zmiany, powstają gospodarstwa rolne większe i wydajniejsze, rolnicy zrzeszają się w liczne grupy producenckie 13. Z przeprowadzonych w ramach programu KIL badań 14 wynika, że przemysł przetwórczy (w tym przetwórstwo rolne) są katalizatorem negatywnych zmian w regionalnym przemyśle. W branży tej w ostatnich latach (2001-2009) spadła wielkość zatrudnienia i generowana wartość dodana. Autorzy tego badania widzą przyczynę braku poprawy wydajności pracy w rolnictwie w środkach pochodzących z funduszy pomocowych Unii Europejskiej skierowanych do 12 Dane uwzględniają gospodarstwa indywidualne. 13 Por. Szewczak M., op. cit. 14 Por. Jarosz-Angowska A., Angowski M., Analiza gospodarcza regionu pod kątem specjalizacji, Projekt Systemowy Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny 2010-2013 18

rolnictwa i szerzej, do obszarów wiejskich 15. Potwierdzają to wyniki badań nad innowacyjnością w rolnictwie i przetwórstwie rolnym 16. Rolnictwo ekologiczne Dynamicznie rozwijającym się segmentem rolnictwa jest certyfikowane rolnictwo ekologiczne: w 2011 roku co trzecie przedsiębiorstwo branży rolniczej w województwie lubelskim posiadało certyfikat ekologiczności uprawy (czwarta najwyższa wartość wskaźnika wśród polskich województw). Certyfikat taki posiadało 1469 gospodarstw zajmującej ponad 5% łącznej powierzchni upraw na terenie województwa. W latach 2006-2011 średniorocznie liczba ta rosła o jedną czwartą (24%) czyli w tempie zbliżonym do przeciętnego w kraju (27%). Zespół ekspertów opracowujący Strategię Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006-2020 17 ocenił, że przydatność środowiska przyrodniczego do produkcji ekologicznej żywności jest jedną z mocnych stron regionu, a szansy upatrywał m. in. w budowaniu makroregionów gospodarki opartej na wiedzy (np. Dolina Ekologicznej Żywności). Powiązania obszaru z kapitałem ludzkim Analizę zasobów kapitału ludzkiego dostępnych gałęzi rolniczej gospodarki województwa lubelskiego należy zacząć od zbadania dostępności wykwalifikowanej kadry. W tym celu oparto się na danych statystycznych GUS na temat liczby studentów szkół wyższych według kierunków kształcenia 18. Na poniższym wykresie zaprezentowano porównanie liczby studentów wybranych kierunków związanych z pierwszym sektorem gospodarki i ich udziału w całkowitej liczbie studentów w regionie w latach 2004 i 2011. Na kierunkach związanych bezpośrednio z rolnictwem, leśnictwem i rybactwem dokonał się spadek liczby studentów o około połowę. Wzrosło natomiast zainteresowanie młodych ludzi kierunkami przyrodniczymi i technicznymi (produkcja i przetwórstwo). 15 Ibidem, str. 30. 16 Por. Szewczak M., op. cit. 17 Zarząd Województwa Lubelskiego, Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006-2020, Lipiec 2005. 18 Brak jest danych statystycznych o liczbie uczniów szkół ponadgimnazjalnych według kierunków kształcenia. 19

Rysunek 3. Liczba studentów na kierunkach związanych z rolnictwem i przemysłem rolniczym i ich udział w ogóle studentów w latach 2004-2011 w województwie lubelskim Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Na terenie województwa lubelskiego działa kilka szkół wyższych oferujących kształcenie na kierunkach związanych z rolnictwem, m. in. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Politechnika Lubelska czy Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie. W publikowanym przez miesięcznik Perspektywy i dziennik Rzeczpospolita ogólnokrajowym rankingu uczelni wyższych, UMCS zajął 15. miejsce w kraju, a Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie 27. w dziedzinie kierunków przyrodniczych. Ten ostatni zajął 8. miejsce w rankingu pod względem kierunków związanych z żywieniem i żywnością oraz 6. miejsce wśród kierunków rolniczych i leśnych. W tej kategorii Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II uplasował się na 13. miejscu. Nie są to miejsca w ścisłej czołówce szkół wyższych w Polsce, ale wskazują na dostępność możliwości kształcenia na kierunkach rolniczych w regionie, bez konieczności ponoszenia kosztów wyjazdu do innego województwa. 20

3.2.2. Budownictwo Kolejnym zdefiniowanym obszarem współpracy i kooperacji w ramach gospodarki regionalnej jest budownictwo i gałęzie z nim szczególnie powiązane. Obszar ten skupia następujące branże: przetwórstwo przemysłowe, budownictwo oraz handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów i urządzeń (sekcje D, F i G 19 ). Wzrost popytu finalnego na produkcję branży budowlanej o jednostkę pociąga za sobą znaczny wzrost produkcji (o 0,405 jednostki) w gałęzi przetwórstwa przemysłowego oraz handlu i naprawy pojazdów i urządzeń (o 0,12 jednostki). Sama gałąź budownictwa charakteryzuje się silnymi powiązaniami wewnętrznymi: wzrost popytu finalnego na jej produkty o jednostkę skutkuje w długim okresie wzrostem produkcji całkowitej o 1,229 jednostki. Na poniższym wykresie przedstawiono zależności występujące pomiędzy trzema branżami wchodzącymi w skład wytypowanego obszaru kooperacji. Rysunek 3. Obszar budownictwa - wartości współczynników pełnych nakładów Źródło: opracowanie własne. Charakterystyka budownictwa w regionie Budownictwo jest gałęzią regionalnej gospodarki, w przypadku której wzrost popytu na jej produkty stymuluje łącznie największy wzrost produkcji w innych gałęziach i w niej samej. Rozwój budownictwa może więc przyczynić się do wzrostu całego regionu, zważywszy na silne powiązania z innymi sektorami. W samym budownictwie zatrudnienie znajduje niemal 30 tysięcy mieszkańców województwa (2011), a branża generuje wartość dodaną 3,65 mld zł (7,7% całości wartości dodanej tworzonej na terenie województwa lubelskiego). Przeciętny pracownik branży generuje ponad 102 tys. zł wartości dodanej rocznie (2010), co czyni budownictwo jedną z najbardziej produktywnych gałęzi regionalnej gospodarki. Na terenie województwa lubelskiego zarejestrowanych jest ponad 19 tysięcy firm budowlanych, co piąta z nich na terenie miasta Lublin. Branża budowlana przeżywała w ostatnich kilku latach dynamiczny rozwój: wartość dodana wzrosła w latach 2004-2010 dwukrotnie a zatrudnienie o 60% (w latach 2005-2011). Świadczy to również o rosnącej produktywności pracy zatrudnionych w budownictwie. 19 Sekcje Polskiej Klasyfikacji Działalności 2004. 21

Rysunek 3. Liczba zatrudnionych (os.) w branży budowlanej i wartość dodana generowana przez tę branżę (mln zł) w latach 2004-2011 w województwie lubelskim Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. W ostatnich latach (2001-2009) rośnie znaczenie regionalnej branży budowlanej w skali kraju, o czym świadczy rosnący udział wartości dodanej generowanej przez przedsiębiorstwa regionu w ogóle wartości dodanej budownictwa w kraju 20. Budownictwo mieszkaniowe Dane o produkcji branży budowlanej w 2011 roku wskazują, że branża w województwie lubelskim zaczęła podnosić się ze skutków kryzysu lat 2008-2009 podczas gdy w skali kraju nadal boryka się ze spadkiem produkcji. W 2011 roku liczba oddanych do użytku mieszkań wyniosła prawie 6,4 tysiąca, co stanowiło niecałe 5% całkowitej liczby w skali kraju (8. miejsce wśród województw). Niemal dwie trzecie liczby mieszkań generują inwestorzy indywidualni, podczas gdy deweloperzy odpowiedzialni są za jedną czwartą oddanych do użytku mieszkań (przy średnim ich udziale w kraju kształtującym się na poziomie ponad 37%). W regionie większą rolę odgrywa budownictwo spółdzielcze (7,3% mieszkań przy średniej krajowej 2,9%). Spośród 6,4 tysiąca nowych lokali mieszkaniowych ponad 60% stanowiły domy jednorodzinne. Rysunek 3. Liczba oddanych do użytku mieszkań w województwie lubelskim i w Polsce w latach 2005-2011 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Mimo tego województwo lubelskie pozostaje od lat regionem o niższym od przeciętnego w kraju nasileniu budownictwa mieszkaniowego. W 2011 roku wskaźnik wykorzystywany do badania nasilenia budownictwa mieszkaniowego, liczony liczbą oddanych do użytkowania mieszkań na tysiąc mieszkańców, wynosił 2,9 w regionie przy średniej krajowej 3,4. Taka relacja do średniej krajowej utrzymuje się w regionie od lat i daje województwu lubelskiemu 14. pozycję w kraju. Rysunek 3. Wskaźnik nasilenia budownictwa mieszkaniowego (liczba mieszkań oddanych do użytkowania na 1 tys. mieszkańców) w województwie lubelskim i w Polsce w latach 2005-2011 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Średni czas trwania budowy budynków mieszkalnych ulega systematycznemu skróceniu, co jest tendencją ogólnokrajową. Dla budynków jednorodzinnych wynosił w 2011 roku 58 miesięcy, dla wielorodzinnych 19,5 miesiąca. 20 Por. Jarosz-Angowska A., Angowski M., op. cit., str. 31. 22

W 2011 roku wydano na terenie województwa lubelskiego 8,8 tysiąca pozwoleń na budowę, co oznaczało znaczny (14,4%) wzrost w stosunku do roku poprzedniego, niemal trzykrotnie większy niż średnio w skali kraju. Wzrost ten dokonał się przede wszystkim w sektorze deweloperskim. Budownictwo niemieszkalne Również w obszarze budownictwa niemieszkalnego, branża budowlana na terenie województwa lubelskiego przeżywa dynamiczny wzrost od 2009 roku. W 2011 roku w regionie oddano do użytku 1,2 tysiąca nowych budynków niemieszkalnych, co stanowi 5,8% łącznej produkcji w Polsce. Zakończono również rozbudowę 219 budynków już istniejących. W całości oddanych do eksploatacji budynków niemieszkalnych 30% stanowiły budynki handlowo-usługowe, 18% budynki gospodarstw rolnych, 14% zbiorniki, silosy i magazyny, 9% budynki przemysłowe, 6,5% budynki biurowe i 4,4% hotele. W 2011 roku wydano 2,4 tysiąca pozwoleń na budowę 2,8 tysiąca nowych budynków niemieszkalnych. Rysunek 3. Liczba nowych i rozbudowanych budynków niemieszkalnych oddanych do użytku w latach 2005-2011 w województwie lubelskim (prawa oś) i w Polsce (lewa oś) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Powiązania obszaru z kapitałem ludzkim Produkcja budowlana jest źródłem pracy 30 tysięcy mieszkańców województwa lubelskiego. Podnoszenie produktywności pracowników jest efektem podnoszenia jakości kapitału ludzkiego. Ze względu na wysokie koszty kształcenia studentów, na terenie województwa tylko jedna uczelnia wyższa oferuje studentom kierunek związany bezpośrednio z budownictwem. Jest to Politechnika Lubelska, która uzyskała 14. miejsce w kraju w kategorii kierunków związanych z architekturą i budownictwem (na 20 notowanych uczelni). Ostatnie lata (2004-2011) to okres dynamicznego wzrostu liczby zainteresowanych studiami na kierunkach związanych z budownictwem. Choć roczna liczba studentów wzrosła z 2100 do 3400, to budownictwo nadal pozostaje kierunkiem niszowym: jego udział w ogóle studentów wynosi 3,5%. W tym samym okresie zainteresowanie pozostałymi kierunkami technicznoinżynieryjnymi malało. W porównaniu do 2004 roku liczba studentów spadła o 1,5 tysiąca. Rysunek 3. Liczba studentów na kierunkach związanych z budownictwem i ich udział w ogóle studentów w latach 2004-2011 w województwie lubelskim Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. 23

3.2.3. Energetyka i górnictwo Obszar energetyki skupia gałęzie: górnictwo, przetwórstwo przemysłowe, budownictwo, transport, gospodarkę magazynową i łączność oraz obsługę nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej (sekcje: C, D, F, I oraz K 21 ). Wartości współczynników pełnych nakładów informują, że wzrost popytu finalnego na produkty branży energetycznej o jednostkę skutkuje wzrostem produkcji w gałęziach gospodarki regionalnej wchodzących w skład wytypowanego obszaru kooperacji odpowiednio: przetwórstwa przemysłowego o 0,145 jednostki, budownictwa o 0,108 jednostki, górnictwa o 0,159 jednostki, usług związanych z nieruchomościami i prowadzeniem działalności gospodarczej o 0,108 jednostki. Powiązania występujące w ramach wytypowanego obszaru współpracy i kooperacji przedstawia poniższy wykres. Rysunek 3. Obszar energetyki - wartości współczynników pełnych nakładów Źródło: opracowanie własne. Charakterystyka obszaru energetyki w regionie Zgodnie z wnioskami zawartymi w Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006-2020 22 zasobność województwa w liczne surowce, w tym surowce energetyczne (węgiel, gaz) oraz stosunkowo wysoki poziom zabezpieczenia energetycznego (w tym bogate zasoby energetyczne) są jedną z mocnych stron regionu. Na terenie Lubelskiego Zagłębia Węglowego udokumentowano istnienie 11 złóż węgla kamiennego (9288 mln ton), które stanowią ponad jedną piątą wszystkich zasobów krajowych. Działają tu dwie kopanie węgla kamiennego. Zasoby gazu ziemnego wynoszą niemal 4 mld m 3 (2,6% łącznych krajowych zasobów). W województwie działają trzy elektrociepłownie, a pod względem ilości wytworzonej energii elektrycznej województwo pozostaje na dalekim 14. miejscu w kraju (produkcja energii wyniosła w 2011 roku 2030,9 GWh, co stanowiło 1,24% łącznej krajowej produkcji). Program Rozwoju Energetyki dla Województwa Lubelskiego 23 przewiduje budowę nowych elektrociepłowni (zlokalizowanej w okolicach Łęcznej i przy ZA Puławy) i 21 Sekcje Polskiej Klasyfikacji Działalności 2004. 22 Zarząd Województwa Lubelskiego, op. cit. 23 Biuro Planowania Przestrzennego w Lublinie, Program Rozwoju Energetyki dla Województwa Lubelskiego, Lublin 2009. 24

rozbudowę największej spośród istniejących (Lublin-Wrotków). W górnictwie zatrudnionych jest ponad 5 tysięcy mieszkańców województwa (2010, liczba ta wzrosła o jedną trzecią w porównaniu do 2005 roku), a produktywność ich pracy jest przytłaczająco wyższa niż w innych gałęziach (niemal 1,3 mln zł na jednego pracownika). Łączna wartość dodana górnictwa wyniosła w 2010 roku 6,54 mld zł i stanowiła 13,7% całości wartości dodanej brutto generowanej przez gospodarkę regionu. Gałąź regionalnej gospodarki związana z samym wytwarzaniem i zaopatrywaniem w wodę, gaz i energię elektryczną nie ma szczególnie dużych rozmiarów w województwie lubelskim: 211 przedsiębiorstw zatrudnia niemal 15 tysięcy mieszkańców (2010) i generuje 549 mln zł wartości dodanej (2010), co stanowi niewiele ponad 1% całości. Produktywność pracy mierzona wartością dodaną branży przypadającą na jednego zatrudnionego jest stosunkowo niska i wynosi 36,8 tys. zł (2010). Jednocześnie regionalna produkcja tej gałęzi nie jest w stanie zaspokoić zgłaszanego w województwie popytu produkcyjnego na jej produkty. Mówią o tym najniższe wartości ilorazów lokacyjnych dla sekcji E (wytwarzanie i zaopatrywanie w wodę, gaz i energię elektryczną) i ściśle z nią powiązaną sekcją C (Górnictwo), równe odpowiednio 0,702 i 0,633. Mimo tego obszar energetyczny został wytypowany jako jeden z czterech obszarów szczególnej współpracy i kooperacji w województwie lubelskim ze względu na liczne i silne powiązania tej branży z innymi. Rozwój gałęzi energetyki jest ściśle powiązany z dynamiką rozwoju licznych innych gałęzi regionalnej gospodarki. Powiązania obszaru z kapitałem ludzkim Żadna ze szkół wyższych na terenie województwa lubelskiego nie ma w swojej ofercie kierunku związanego bezpośrednio z energetyką. Na terenie województwa lubelskiego działają natomiast szkoły ponadgimnazjalne o profilu górniczym, m. in. Zespół Szkół Górniczych w Łęcznej (Technikum Górnicze, edukacja dorosłych) i Zespół Szkół w Ostrowie Lubelskim (Technikum Zawodowe, Zasadnicza Szkoła Zawodowa, Centrum Kształcenia Ustawicznego, Ośrodek Dokształcania i Doskonalenia Zawodowego). 3.2.4. Usługi okołobiznesowe Obszar usług okołobiznesowych skupia następujące gałęzie: przetwórstwo przemysłowe, handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów i urządzeń, transport, gospodarka magazynowa i łączność oraz obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z 25

prowadzeniem działalności gospodarczej (sekcje D, G, I oraz K 24 ). Szczególnie w trzech ostatnich sekcjach Polskiej Klasyfikacji Działalności spośród wymienionych klasyfikowane są podmioty gospodarcze, których działalność jest jakby smarem w trybach gospodarki zapewniają one sprawne działanie jej niemal wszystkich obszarów. Fakt ten odzwierciedlają bardzo wysokie wartości współczynników pełnych nakładów, które osiągają najwyższe wartości w grupie czterech wytypowanych sekcji PKD. Na poniższym wykresie zaprezentowano siłę tych interakcji. Rysunek 3. Obszar usług okołobiznesowych - wartości współczynników pełnych nakładów Źródło: opracowanie własne. Wzrost produkcji w branżach transportowej, magazynowej, handlowej i usługowej (naprawy pojazdów i urządzeń) wiąże się ze wzrostem popytu na produkty przetwórstwa przemysłowego oraz usług związanych z obsługą i wynajmem nieruchomości oraz pozostałymi usługami otoczenia biznesu. O sile tych powiązań świadczą bardzo wysokie wartości współczynników pełnych nakładów. Charakterystyka obszaru usług około biznesowych w regionie W dwóch głównych branżach wchodzących w skład omawianego obszaru współpracy i kooperacji (sekcje G oraz I 25, oznaczone na powyższym wykresie na czerwono) działa ponad 60 tysięcy podmiotów (w tym 49 tysięcy w branży handlowej, z których większość zajmuje się handlem detalicznym), co stanowi ponad jedną trzecią wszystkich podmiotów zarejestrowanych w regionie. Zatrudnienie znajduje tu prawie 128 tysięcy mieszkańców województwa lubelskiego (w tym 96 tys. w handlu i usługach naprawczych). O roli branży handlowej świadczyć może największy spośród wszystkich gałęzi udział tej branży w łącznej wartości dodanej tworzonej w regionie (ponad 20% w 2010 roku). Branża handlowa charakteryzuje się również wysokim wskaźnikiem wartości dodanej na jednego zatrudnionego równym ponad 100 tys. zł. Na jednego pracownika branży transportowej przypada 17,5 tys. zł wartości dodanej rocznie, co czyni tę gałąź gospodarki regionalnej stosunkowo mało produktywną. Pod względem wartości sprzedaży detalicznej na jednego mieszkańca województwo lubelskie zajmuje w Polsce 11. miejsce z wartością 10388 zł (2011). Warto 24 Sekcje Polskiej Klasyfikacji Działalności 2004. 25 J. w. 26

zaznaczyć, że istnieje silny związek pomiędzy średnim wynagrodzeniem mieszkańców a wartością sprzedaży detalicznej. Mieszkańcy województwa lubelskiego kupują towary detaliczne o wartości tylko 66% przeciętnej krajowej, podczas gdy średnio zarabiają 97% średniego wynagrodzenia brutto w skali kraju. Powiązania obszaru z kapitałem intelektualnym Omawiany w niniejszym rozdziale obszar gospodarki regionalnej jest bardzo szeroki i obejmuje podmioty świadczące różnorodne usługi wspierające prowadzenie działalności gospodarczej. Z tego powodu niezmiernie trudno jest zdefiniować jednoznacznie granice tego obszaru oraz wyodrębnić grupy zawodowe pracujące w tym obszarze i w efekcie jego powiązania z kapitałem intelektualnym. Jakość poszczególnych elementów kapitału intelektualnego (zbadanych nie w ujęciu gałęziowym, ale ogólnie dla całego regionu), tj. społecznego, indywidualnego i strukturalnego ma niewątpliwie pozytywny wpływ na kształtowanie się współpracy pomiędzy przedsiębiorcami. Wysoki poziom zaufania społecznego i kultury biznesowej umożliwia podejmowanie efektywnej współpracy z innymi podmiotami, zasoby wiedzy i umiejętności przedsiębiorców oraz pracowników (kapitał ludzki) podnosi celowość i skuteczność ich działań, a liczne istniejące i działające na terenie Lubelszczyzny Instytucje Otoczenia Biznesu usprawniają podejmowanie kooperacji między przedsiębiorcami. Czynniki te są szczególnie ważne w przypadku wyjątkowego obszaru, jakim są usługi okołobiznesowe. 4. Rekomendowane rozwiązania Z pewnością, aby dokonać szczegółowych rekomendacji należy doprecyzować badanie przy zastosowaniu bardziej precyzyjnych metod badawczych. Ważnym składnikiem analizy i trudnym do zastąpienia, a umożliwiającym porównania międzygałęziowe byłaby informacja dotycząca branży, w której pracują lub zdobyli wykształcenie przebadani w ramach projektu ankietowani. Taka informacja umożliwiłaby analizę szerokiej gamy zjawisk badanych w ankietach, również w ujęciu gałęziowym. W obecnym, zagregowanym formacie, dane te mają bardzo ograniczone zastosowanie. 27