SPECYFIKA OKRESU DOJRZEWANIA Dojrzewanie (definicja wg. Wikipedii ) okres życia między dzieciństwem a dorosłością, charakteryzujący się przeobrażeniami w budowie i wyglądzie ciała ( dojrzewanie biologiczne ), w psychice kształtowanie osobowości ( dojrzewanie psychiczne ), w postawach wobec własnej i drugiej płci ( dojrzewanie psychoseksualne ), pełnieniu roli społecznej ( dojrzewanie społeczne ). Dojrzewanie jest uzależnione od czynników genetycznych, płciowych, środowiskowych, klimatycznych, kulturowych. Nazywane jest również adolescencją i moratorium psychospołecznym. W psychologii polskiej najczęściej stosuje się nazwę wiek dorastania obejmując nią zarówno dojrzewanie biologiczne, jak i związany z nim rozwój psychiczny oraz społeczny. Niektórzy badacze, jak na przykład M. Przetacznikowa Gierowska, widzą konieczność wyodrębnienia dwóch faz wieku dorastania, wydzielając średni wiek szkolny, przypadający na lata 11 15 r.ż. i następujące po nim dorastanie. Natomiast I. Obuchowska terminem dorastanie obejmuje wiek od około 11 12 r.ż. do około 18 19 r.ż. przy indywidualnych odchyleniach tak w jedną jak i w drugą stronę. Wyróżnia w tym okresie dwie fazy, które w przybliżeniu oddziela 16 r.ż. We współczesnym społeczeństwie lepsze warunki odżywiania i pielęgnacji rozwijającego się organizmu dziecka, a także inne czynniki powodują, że biologicznie dojrzewa ono z pokolenia na pokolenie nieco szybciej. Zjawisko to nosi nazwę akceleracji rozwoju. Przy rozważaniu zagadnień dorastania należy zwrócić uwagę na różnice związane płcią, a mianowicie szybsze, o około dwa lata, dojrzewanie dziewcząt od chłopców. W pierwszej fazie dorastania, niezależnie od różnic związanych z płcią występuje ogólne niezrównoważenie emocjonalne, wyrażające się w nadmiernej pobudliwości. Dorastający stają się drażliwi, niespokojni ruchowo. Dziewczęta często mają złe humory, są nadąsane, płaczliwe. Chłopcy bywają agresywni, miewają wybuch złości. Zarówno dziewczęta, jak i chłopców cechuje zmienność motywacji. Dorastający już nie przyjmują bezkrytycznie informacji o świecie zewnętrznym, jakie podają im dorośli, lecz bacznie je oceniają, rozważają i selekcjonują. Wzrost krytycyzmu nie wynika z niechęci do dorosłych ani ze złej woli. To rozwinęły się możliwości ich umysłu, zwiększyła się ich reaktywność uczuć, a działania nabrały perspektywy zarówno pod względem czynników pochodzących z wewnątrz organizmu, jak i środowiskowych. Niezrównoważenie młodzieży w pierwszej fazie dorastania przejawia się w pewnej anarchii życia psychicznego, w chaosie przeżyć i działań, w szybko po sobie następujących stanach: energii i lenistwa, radości i smutku, brawury i nieśmiałości, towarzyskości i pragnienia samotności. Znajdują się w stanie wewnętrznego konfliktu pomiędzy potrzebą bycia dorosłym i samodzielnym a pragnieniem zachowania przywilejów dziecka. Jej wiek psychiczny zmienia się niekiedy z dnia na dzień. Konflikt pogłębiają dorośli jeśli wypowiadają opinię w rodzaju: już jesteś dosyć dorosły, żeby tego nie robić oraz jeszcze nie jesteś dość dorosły żeby to robić. Kim więc jestem? zadają pytanie dorastający. Poszukiwanie własnej tożsamości, wokół której zdaniem wielu badaczy skupiają 1
się problemy psychiczne w tym wieku, odbywa się chaotycznie, metodą prób i błędów, nie zawsze w sposób uświadomiony. Faza ta jest okresem intensywnego eksperymentowania ze sobą i z innymi, poszukiwania celów i ich odrzucania. Potrzeba bycia sobą, posiadania własnej odrębności miesza się z uległością, potrzeba autorytetu z jego odrzuceniem, a potrzeba wzorców identyfikacyjnych ze stopniowym zmniejszanie się ich wpływu. Powstają różnorodne trudności, z którymi boryka się młodzież, a i dorosłym nie zostają one oszczędzone. Zarówno symptomy nerwicowe, jakie występowały w okresie dzieciństwa, jak i różne problemowe zachowania uwidaczniają się z całą jaskrawością. Można wręcz powiedzieć, że skutki błędów wychowawczych popełnionych przez rodziców w stosunku do dziecka młodszego ujawniają się często dopiero w tej fazie życia. W okresie dorastania występuje rozwój fizyczny, umysłowy, emocjonalny, społeczny, seksualny, moralny, światopoglądu, tożsamości, motywacji. Rozwój fizyczny W rozwoju fizycznym następuje przyrost wzrostu i wagi ciała. Zmienia się sylwetka, zaczyna funkcjonować układ rozrodczy. Występują zmiany skórne, nadmierne pocenie się. Zasadnicze zmiany w budowie i czynnościach ciała, które stanowią biologiczną granicę oddzielającą dzieciństwo od młodości, przejawiają się w tzw. skoku pokwitaniowym. Pojawienie się go, natężenie oraz czas trwania jest różny u chłopców i dziewcząt, a także u poszczególnych osób tej samej płci. U chłopców skok pokwitaniowy występuje przeciętnie w wieku 12 i pół roku 15 lat a u dziewcząt rozpoczyna się około 2 lata wcześniej. W skoku pokwitaniowym rozwijają się mięśnie i wydłużają kości, nawet głowa u większości dorastających nieco się powiększa. W sposób widoczny zmienia się wygląd twarzy, zaznacza się przyspieszenie wzrastania nosa. Ponadto u chłopców pojawia się zarost oraz widoczny jest rozrost krtani. Powoduje to powolne obniżanie się głosu, zwane mutacją. Rozwija się układ naczyniowo sercowy oraz nerwowy. Zmiany w układzie nerwowym powodują początkowo zachwianie procesów pobudzania nad hamowaniem, co przejawia się drażliwością, nerwowością, niepokojem. Po pewnym czasie organizm powraca do układu nerwowego i innych czynności fizjologicznych. Rozwój umysłowy Obejmuje intensywny rozwój wszystkich funkcji intelektualnych. Następuje rozwój pamięci logicznej. Spostrzeżenia stają się dokładniejsze, bogatsze w szczegóły, wielostronne, świadomie ukierunkowane. Sprawność zmysłów osiąga swój szczytowy rozwój a równocześnie doskonalenie się uwagi dowolnej i procesów myślenia umożliwia dokładną analizę i syntezę spostrzeganej rzeczywistości. Myślenie staje się abstrakcyjne, jego rozwój pozwala na lepsze rozumienie zapamiętanego materiału. Pobudzona jest fantazja i wyobraźnia, ale także krytycyzm, dotyczący najczęściej najbliższego otoczenia. Rozwój emocjonalny Rozwój emocjonalny jest wynikiem przemian fizjologicznych oraz jakościowo nowych możliwości umysłu związanych możliwości umysłu. Nasilone jest pobudzenie emocjonalne oraz przeżywanie różnych emocji, które nazywane są uczuciami. Życie uczuciowe jest szczególnie intensywne a uczucia dorastających są chwiejne, sprzeczne i bezprzedmiotowe. Łatwo przechodzą od uczuć 2
o zabarwieniach pozytywnych do negatywnych. W tych samych sytuacjach odczuwają raz radość a raz smutek. Wyróżnia się trzy grupy uczuć: 1. Stany agresywne złość, nienawiść, wrogość, zazdrość. 2. Stany obronne strach, niepokój, smutek, żal. 3. Stany pozytywne entuzjazm, radość, wzruszenie, pobudzenie. Mimo gwałtowności przeżyć emocjonalnych młodzi ludzie często starają się je ukryć pod pozorem obojętności. Odkrywają w tym czasie swój świat psychiczny, swoją indywidualność, odrębność. Następuje rozwój zdolności do samooceny i oceny innych, na początku daleki od obiektywizmu. Rozwój woli przybiera początkowo formę przekory i negatywizmu, co często prowadzi do konfliktów nawet z błahych powodów. Rozwój woli łączy się z potrzebą czynów sprzyjających wyładowaniu energii, wykazaniem odwagi, bohaterstwa. Po negatywnym etapie woli przychodzi etap świadomych wysiłków zmierzających do kształtowania swojego charakteru. Rozwój społeczny Dochodzi do rozluźnienia więzów rodzinnych. Pozycja rodziców ulega osłabieniu, a nawet staje się obiektem krytyki. Trudności w porozumiewaniu się z dorosłymi, łamanie reguł, niechęć do sprawdzonych metod rozwiązywania problemów opisują odkrycia neuronauk. Dotyczą one rozwoju ośrodkowego układu nerwowego, wyjaśniają wiele zjawisk dotyczących zachowań nastolatków. Naukowcy proponują spojrzenie na konflikt pokoleń przez pryzmat podłoża biologicznego. Według nich konflikt pokoleń jest nie tylko zrozumiały, ale wręcz konieczny. Napięcie pomiędzy ludźmi będącymi na różnym etapie rozwoju jest tu siłą, która właściwie wykorzystana służy interesom obu stron. Kontaktów i zrozumienia młodzi ludzie zaczynają szukać wśród rówieśników, którzy przeżywają podobne problemy. Znajduje to wyraz w tworzeniu związków rówieśniczych, które mogą być trojakiego rodzaju: 1. Paczki ( kliki ), czyli małe, blisko ze sobą zżyte grupy, złożone najpierw z osób tej samej płci, później z różnej. Członkowie paczki są zazwyczaj w tym samym wieku, mają zbliżone zainteresowania i pochodzą z podobnego środowiska społecznego. 2. Grupy, które są liczniejsze i mają charakter mniej określony, a ich członkowie łączą się na zasadzie zainteresowań. 3. Związki przyjaźni obejmują zazwyczaj jednego lub dwoje bliskich przyjaciół, z którymi kontakty są intensywne i bliskie, oparte na lojalności i pełnym zaufaniu. Rozwój seksualny Wraz z dojrzewaniem płciowym i powodowanymi przez nie zmianami pojawiają się nowe odczucia i pragnienia. Dotyczą one w znacznej mierze sfery seksualnej. W okresie młodzieńczym potrzeba seksualna krystalizuje się ukierunkowując dążenia ku osobie przeciwnej płci i pojawia się pełne 3
uświadomienie swoich pragnień. Różnice indywidualne są pod tym względem duże, przy czym pragnienia seksualne są zazwyczaj silniejsze u chłopców niż u dziewcząt. Rozwój moralny Następuje wzrost zainteresowania problemami natury moralnej, w moralnym ocenianiu postępowania cudzego, a także własnego. Istotne znaczenie ma zdobywanie bezpośredniego doświadczenia moralnego podczas rozwiązywania własnych konfliktów. Pierwszym analitykiem rozwoju moralnego był J. Piaget. Stwierdził on, że po charakterystycznym dla dzieciństwa stadium realizmu moralnego, następuje stadium autonomii moralnej, w którym postępowanie określa się od uniezależnia się od opinii otoczenia, natomiast wyznaczają je intencje wynikające z subiektywnej odpowiedzialności. Rzeczywistą siłą kształtującą rozwój moralny jest współdziałanie z rówieśnikami, w wyniku którego powstaje wewnętrzna potrzeba traktowania innych ludzi w taki sam sposób, w jaki sami chcieli być traktowani. Inny badacz rozwoju moralnego L. Kohlberg w nawiązaniu do koncepcji J. Piageta wyróżnił przypadający na wczesny okres dorastania tzw. konwencjonalny poziom rozwoju moralnego, w którym jednostka kieruje się standardami należącymi do innych, np. do rodziców. Wyróżnił dwa stadia. W pierwszym stadium ocena zachowania wynika z aprobaty społecznej, przy czym ważną rolę odgrywa aprobata rówieśników. W drugim stadium ocena zachowania oparta jest na prawie i porządku, przy czym odczuwany jest szacunek dla autorytetów. Rozwój światopoglądu Właściwości myślenia dorastających oraz ich zwiększające się doświadczenie społeczne wpływają na to, że poddają oni ocenie postępowanie innych, a także własne. Wpływa to na kształtowanie postaw i przekonań dorastających, które stopniowo stają się coraz bardziej stabilne, przyjmując postać światopoglądu. Przemiany psychiczne w okresie dorastania powodują, że światopogląd ma wtedy swoją specyficzną barwę młodości. Bywa burzliwy, ofensywny, zmienny, a jego funkcje dopiero zaczynają się rozwijać. Światopogląd młodzieży jest wyrazem nie tylko intelektualnego ujmowania świata, ale także jego oceną i zachętą do działania. Jest więc nierozerwalnie związany z moralnością człowieka. Rozwój tożsamości Okres dorastania jest czasem intensywnego poszukiwania własnej tożsamości i prób jej określenia. Jednak rozwój tożsamości jest procesem długotrwałym, którego początek wiąże się ze zjawiskiem przywiązania i poczuciem własnej odrębności. Dorastający szuka wiedzy o sobie samym przez refleksję. Poszukiwaniom towarzyszy czasem niepokój, poczucie zagubienia, ale także radość i poczucie autonomii. Ta ambiwalencja uczuć jest charakterystyczna początku poszukiwania własnej tożsamości. Rozwój motywacji Specyficzną własnością tego okresu życia jest poszerzanie się zakresu motywacji i działalności wskutek wchodzenia w nowe środowisko społeczne a także poznawanie nowych obszarów wiedzy. Po okresie burzliwej motywacji w drugiej fazie dorastania zainteresowania młodzieży stopniowo stabilizują się, rozwija się umiejętność dokonywania wyborów. Kierunek aktywności pokrywa się w coraz większym stopniu z uzdolnieniami. Kształtuje się psychiczna dojrzałość młodego człowieka 4
polegająca na umiejętności stawiania sobie samemu celów nie tylko dalekich, ale i uspołecznionych, których realizacji poświęcone będą lata młodzieńcze i wiek dojrzały. Typowe problemy przeżywane przez młodzież 1. Naruszenie równowagi psychofizycznej. 2. Huśtawka uczuć przejawiająca się w przesadnych, prowokujących zachowaniach. 3. Przejściowe zaburzenia koncentracji uwagi i zdolności do długotrwałego wysiłku umysłowego prowadzące czasem do pogorszenia się wyników w nauce. 4. Kryzys autorytetu dorosłych, bunt przeciwko nakazom, manifestacja niezależności. 5. Brak umiejętności radzenia sobie z problemami. 6. Autodestrukcyjne zachowania używki, ucieczki z domu, anoreksja, bulimia, próby samobójcze. Sposoby radzenia sobie w trudnych sytuacjach Najbardziej popularnym sposobem rozwiązywania trudnych sytuacji jest kara. Jednak często nie potrafimy stosować metod wychowawczych: nagrody i kary. W wychowaniu nie ma środków uniwersalnych, dlatego stosowanie metody kary wymaga dużej umiejętności. Wychowanie nie może odbywać się bez kary, jednak nagroda powinna być na pierwszym miejscu, ponieważ utrwala ona pozytywne postępowanie o wiele silniej, niż kara i zdolna jest wygasić zachowanie niepożądane. W okresie dojrzewania potrzebna jest przede wszystkim szczera rozmowa, która jednak możliwa jest tylko wtedy, gdy wcześniejsze postępowanie w procesie wychowawczym było właściwe i stwarzało podstawy do wzajemnego zaufania. Rozmowa powinna wyrażać zrozumienie a nie być oskarżeniem, krytyką i udzielaniem rad albo wścibstwem. Ciekawe przykłady rozmów w konkretnych sytuacjach dnia codziennego można znaleźć w książce Adele Faber pt. Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały i jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły. Oto przykłady: 1. Aby pomóc dziecku, by radziło sobie z własnymi uczuciami: - słuchaj go bardzo uważnie, - zaakceptuj jego uczucia słowami np. rozumiem, acha, itp. - określ i nazwij te uczucia, - wszystkie uczucia można zaakceptować, pewne działania należy ograniczyć np. widzę, że jesteś na kolegę, ale spróbuj to załatwić spokojnie a nie impulsywnie. 2. Aby zachęcić dziecko do współpracy: - opisz co widzisz, przedstaw problem, - udziel informacji, - opisz co czujesz. 3. Zamiast karania: - wyraź swoje uczucia nie atakując dziecka, - określ swoje oczekiwania, 5
- wskaż dziecku, jak może naprawić zło, - zaproponuj wybór, - przejmij inicjatywę, - wspólnie rozwiąż problem. 4. Uwolnienie się od dopasowywania do konkretnych, narzuconych ról: - stwarzaj warunki, aby dziecko mogło spojrzeć inaczej na własną osobę, - wykorzystaj rozmowę jako możliwość do pokazania dziecku, że nie jest tym za kogo się uważa, - pokaż zachowanie, które jest godne powielania, - mów dziecku w sposób pozytywny, aby mogło słuchać o sobie dobre rzeczy, - jeśli dziecko postępuje według swoich dawnych nawyków, wyrażaj oczekiwania oraz uczucia z tym związane, - w ważnych sytuacjach bądź dla dziecka osobą, która udzieli wszystkich informacji. Porozumiewanie z nastolatkami ułatwi dorosłym znajomość 10 podstawowych zasad postępowania z dorastającymi dziećmi: 1. Zasada akceptacji każdy nastolatek ma prawo do własnego życia, nie jest projekcją naszych oczekiwań, marzeń. 2. Zasada wiarygodności bycie wiarygodnym w tym, co się mówi i co się robi, unikanie sprzeczności między deklarowanymi słowami i zachowaniem. 3. Zasada poszanowania intymności szanowanie tajemnic nastolatka, dyskrecja, obserwowanie go z dużym wyczuciem i taktem. 4. Zasada równych zobowiązań konsekwencja w egzekwowaniu zobowiązań nastolatka. 5. Zasada stabilności uporządkowany plan dnia między innymi regularność posiłków, snu. 6. Zasada prośby unikanie rozkazywania i grożenia, nic tak nie motywuje nastolatka jak prośba dorosłego, której ma prawo odmówić. 7. Zasada konsekwencji skutki postępowania lub przyjętej postawy powinny być znane. 8. Zasada otwartości na informację nie obawianie się krytyki, jeśli jest zasadna. 9. Zasada humoru pomaga skutecznie rozładować napięcie, wytwarza dystans wobec problemów. 10. Zasada współdecydowania udział w dyskusjach i podejmowanych decyzjach dotyczących problemów społeczności klasowej, szkolnej, środowiska lokalnego. Stosowanie powyższych zasad wspomaga kształtowanie u wychowanków odporności psychicznej, rozwija umiejętność kontrolowania swoich zachowań i rozważnego pokonywania trudności. Odporność psychiczna jest niezbędnym warunkiem funkcjonowania w dzisiejszym świecie. 6 Opracowała: Joanna Szota
Literatura: 1. I. Obuchowska Drogi dorastania. Psychologia rozwojowa okresu dorastania dla rodziców i wychowawców. WSiP W-wa 1996. 2. B. Harwas-Napierała, J. Trempała Psychlogia rozwoju człowieka. Tom 2, PWN W-wa 2000. 3. M. Kaczmarzyk Szkoła neuronów. O nastolatkach, kompromisach i wychowaniu. Dobra Literatura Słupsk 2012. 4. A. Faber, E. Mazlish Jak mówić żeby dzieci nas słuchały, jak słuchać żeby dzieci do nas mówiły. Media Rodzina 2013. 7