Załącznik nr 1 Szkolnego Programu Profilaktycznego (Rok szkolny 2013/2014) Raport z diagnozy ryzyka uzależnienia od komputera, Internetu i innych mediów cyfrowych Zespół Szkół Publicznych w Czerniejewie wrzesień 2013
Diagnoza ryzyka uzależnienia od komputera, Internetu i innych mediów cyfrowych została przeprowadzona wśród wszystkich uczniów szkoły podstawowej i gimnazjum (obecnych w szkole) za pomocą anonimowej ankiety maju 2013 r. O wypełnienie ankiety poproszono również rodziców uczniów podczas szkolnej wywiadówki (kwiecień 2013 r.). Rzeczywista liczba osób ankietowanych wyniosła: 96 uczniów klas I-III szkoły podstawowej; 108 uczniów klas IV-VI szkoły podstawowej; 105 uczniów klas I-III gimnazjum; 88 rodziców uczniów klas I-III szkoły podstawowej; 98 rodziców uczniów klas IV-VI szkoły podstawowej; 86 rodziców uczniów klas I-III gimnazjum; I) Uczniowie klas I-III szkoły podstawowej udzielili następujących odpowiedzi: 1. W odpowiedzi na pytanie: Jak najczęściej spędzasz swój wolny czas po szkole?, ponad 1/3 uczniów jako najczęstszą formę spędzania czasu wolnego wymieniła: gry komputerowe (34%; 25% dziewcząt i 42% chłopców) oraz Internet (34%; 30% dziewcząt i 38% chłopców). 2. Na pytanie: Czy lubisz korzystać z komputera/internetu? aż 94% dzieci odpowiedziało twierdząco (w tym 86% dziewcząt oraz 100% chłopców). 3. Kolejne pytanie pozwoliło uzyskać odpowiedź na pytanie jaki odsetek uczniów korzysta z: - domowego komputera 92% (91% dziewcząt i 92% chłopców); - komputera w szkole 72% (70% dziewcząt i 73% chłopców); - własnego telefonu komórkowego 71% (64% dziewcząt i 77% chłopców).
4. W odpowiedzi na pytanie: Jak często spędzasz czas wolny korzystając z Internetu/komputera?, większość uczniów wskazała odpowiedź: kilka razy w tygodniu (61%; 64% dziewcząt i 60% chłopców). Ponad 1/3 uczniów przyznała, że codziennie korzysta z Internetu lub komputera (35%; 30% dziewcząt i 40% chłopców). Tylko 3% ankietowanych zdeklarowało, że wcale nie korzysta z Internetu/komputera (3 dziewczynki). 5. Kolejne pytanie pozwoliło uzyskać odpowiedź na pytanie: Ile czasu w ciągu dnia uczniowie spędzają korzystając z komputera lub Internetu? Odpowiedzi przedstawiały się w następujący sposób: - około 1 godziny 55% uczniów (64% dziewcząt i 48% chłopców); - 2-3 godziny 30% uczniów (30% dziewcząt i 31% chłopców); - 4 i więcej godzin 15% uczniów (7% dziewcząt i 21% chłopców). 6. Następne pytanie pozwoliło zauważyć, iż prawie połowie uczniów zdarza się korzystać z Internetu/komputera dla własnej przyjemności w późnych godzinach wieczornych i nocnych 48% uczniów (27% dziewczynek i 65% chłopców). 7. Ponad połowa uczniów ustaliła z rodzicami ile czasu może spędzać przed komputerem 58% uczniów (w tym 61% dziewcząt i 56% chłopców). Dla większości z nich limit ten wynosi 1 godzinę (82% uczniów; 89% dziewcząt i 76% chłopców). Dla 2% uczniów (tylko dziewczęta) limit ten wynosi 30 minut, natomiast dla 16% (w tym 7% dziewcząt i 24% chłopców) 2 i więcej godzin. Ponadto 55% uczniów, którym rodzice wyznaczyli w/w limit czasu przyznaje, że zdarza im się dłużej korzystać z komputera (48% dziewcząt i 62% chłopców). 8. 34% uczniów (34% dziewcząt i 35% chłopców) przyznało, że są źli i smutni gdy rodzice zabraniają im korzystać z komputera lub Internetu. 9. W odpowiedzi na pytanie: Co najczęściej robisz po szkole?, 20% uczniów (11% dziewcząt i 27% chłopców) przyznało, że bardzo często korzysta z mediów elektronicznych (komputer, Internet, telefon komórkowy). Natomiast odpowiedź czasami wskazało 28% uczniów (27% dziewcząt i 29% chłopców).
10. Odpowiedzi na pytanie: W jaki sposób najczęściej korzystasz z komputera lub Internetu? przedstawiały się w następujący sposób: gry komputerowe: 88% badanych (w tym 77% dziewcząt i 96% chłopców). oglądanie bajek/filmów: 84% badanych (w tym 79% dziewcząt i 88% chłopców); nauka/programy edukacyjne: 68% badanych (w tym 66% dziewcząt i 69% chłopców); rozmowa/kontaktowanie się z innymi osobami: 71% badanych (w tym 64% dziewcząt i 77% chłopców). II) Uczniowie klas IV-VI szkoły podstawowej udzielili następujących odpowiedzi: 1. W odpowiedzi na pytanie: Jak najczęściej spędzasz swój wolny czas po szkole? (z możliwością zaznaczenia kilku odpowiedzi), ponad połowa uczniów jako najczęstsze formy spędzania czasu wolnego wymieniła: spotkania z przyjaciółmi oraz sport (odpowiednio 56% i 51% uczniów). Ponad ¼ uczniów przyznała, że najczęściej swój wolny czas spędza z rodziną i korzystając z Internetu (odpowiednio 25% i 27% uczniów). Oglądanie telewizji i gry komputerowe wymieniło odpowiednio 21% i 19%. 2. Na pytanie: Czy korzystasz z komputera/internetu? aż 99% ankietowanych odpowiedziało twierdząco. 3. Kolejne pytanie wymagało dokończenia zdania: Korzystam z przy pomocy jednego, dwóch, trzech bądź czterech wariantów odpowiedzi. Oto jak odpowiadali uczniowie klas IV-VI: - domowego komputera 92% uczniów; - komputera u znajomych, rodziny lub w innym miejscu 19%; - Internetu za pośrednictwem komputera 33%; - Internetu za pośrednictwem telefonu komórkowego 24%.
4. W odpowiedzi na pytanie: Jak często spędzasz czas wolny korzystając z Internetu/komputera?, prawie połowa uczniów wskazała odpowiedź: prawie codziennie (42%). Około 1/3 uczniów przyznała, że codziennie korzysta z Internetu lub komputera (30%). 19% ankietowanych zdeklarowało, że korzysta z Internetu/komputera kilka razy w tygodniu, a 10% - kilka razy w miesiącu. Żaden uczeń nie wskazał odpowiedzi nie korzystam wcale. 5. Kolejne pytanie pozwoliło uzyskać odpowiedź na pytanie: Ile czasu w ciągu dnia uczniowie spędzają korzystając z komputera lub Internetu? Odpowiedzi przedstawiały się w następujący sposób: - około 1 godziny 43% uczniów; - 2-3 godziny 42% uczniów; - 4 i więcej godzin 15% uczniów. 6. Następne pytanie pozwoliło zauważyć, iż prawie połowie uczniów zdarza się czasami korzystać z Internetu/komputera dla własnej przyjemności w późnych godzinach wieczornych i nocnych (po 22:00) 44% uczniów. Odpowiedź bardzo często wskazało 16% uczniów, a nigdy 40%. 7. Nieco ponad ¼ uczniów ustaliła z rodzicami ile czasu może spędzać przed komputerem 26%. Dla 46% z nich limit ten wynosi 1 godzinę, natomiast dla 54% 2 i więcej godzin. Ponadto, 55% uczniów, którym rodzice wyznaczyli w/w limit czasu przyznaje, że zdarza im się go przekraczać ( bardzo często 7%; czasami 48%; nigdy 45%). 8. Aż 70% uczniów przyznało, że przebywanie w sieci (Internecie) wpływa na poprawę ich nastroju. 9. Zdaniem 19% uczniów od czasu uzyskania dostępu do komputera/internetu ich oceny szkolne się pogorszyły. 10. Na pytanie: Czy zdarza Ci się przebywać w sieci/internecie lub korzystać z komputera dłużej niż sobie wcześniej zaplanowałeś? Ponad połowa ankietowanych - 53% odpowiedziało twierdząco. Taki sam odsetek uczniów przyznał, iż zdarza im się stracić poczucie czasu podczas korzystania z Internetu/komputera.
11. 31% ankietowanych przyznało, że czują się smutni lub zdenerwowani, gdy nie mają możliwości skorzystania z Internetu/komputera (z powodu np. braku prądu, braku telefonu komórkowego, zakazu rodziców). 12. Ponad 1/3 uczniów (36%) uważa, że życie bez Internetu/komputera byłoby nudne, puste i pozbawione radości, a prawie połowa ankietowanych (48%) nie wyobraża sobie życia bez dostępu do Internetu/komputera. 13. Kolejny zestaw pytań pozwolił uzyskać informacje dotyczące częstotliwości okoliczności towarzyszących korzystaniu uczniów z Internetu/ komputera. Poniższa tabela ukazuje odsetek uczniów, którzy spośród pięciu wariantów odpowiedzi wybrali częstotliwość: bardzo często, często lub czasami (pozostałe dwa warianty to: rzadko i nigdy): Pytanie a) Jak często wybierasz kontakt Internetowy z przyjaciółmi zamiast osobistego? b) Jak często z powodu czasu spędzanego w Internecie/przed komputerem zdarza Ci się zaniedbywać obowiązki szkolne lub domowe? c) Jak często uciekasz do Internetu/ komputera, by poprawić sobie nastrój, zapomnieć o codziennych problemach? d) Jak często się nie wysypiasz z powodu korzystania z Internetu do późna w nocy? e) Jak często złościsz się, jeśli ktoś ci przeszkadza, gdy korzystasz z Internetu/komputera? f) Jak często zdarza Ci się mówić jeszcze tylko chwilę, kiedy korzystasz z Internetu/komputera? g) Jak często wolisz przeznaczyć czas na Internet/ komputer niż na inne rozrywki np. jazdę na rowerze? h) Jak często najpierw logujesz się w Internecie, a dopiero później zajmujesz się swoimi obowiązkami? i) Jak często inni narzekają, że spędzasz za dużo czasu w Internecie/przed komputerem? % uczniów (bardzo często, często, czasami) 58% 18% 53% 19% 44% 61% 43% 33% 26% 14. Ostatnie pytanie pozwoliło określić częstotliwość z jaką uczniowie wykonują poszczególne czynności korzystając z komputera/internetu. Poniżej odsetek uczniów, którzy spośród pięciu wariantów odpowiedzi wybrali częstotliwość: bardzo często, często lub czasami (pozostałe dwa warianty to: rzadko i nigdy):
Czynność % uczniów (bardzo często, często, czasami) a) Odwiedzanie stron Internetowych. 83% b) Prowadzenie rozmów (chat, GaduGadu, Skype, itp.) 62% c) Granie w dostępne w Internecie gry on-line. 62% d) Granie w gry dostępne na płytach CD/DVD. 55% e) Odwiedzanie portali społecznościowych (Facebook, Nasza 77% Klasa, Twitter, MySpace, itp.) f) Pisanie komentarzy na forach, blogach, portalach społecznościowych (np. Facebook). 56% g) Dokonywanie zakupów przez Internet. 31% h) Słuchanie muzyki, oglądanie filmów (np. YouTube). 84% i) Korzystanie z poczty elektronicznej (e-mail). 42% j) Korzystanie z Internetu przy pomocy telefonu komórkowego. 53% k) Korzystanie z programów edukacyjnych (słowniki, encyklopedie, atlasy multimedialne). l) Tworzenie własnych kont na różnych portalach (zamieszczanie zdjęć, pisanie komentarzy lub bloga, itp.) 44% 66% III) Uczniowie klas I-III gimnazjum udzielili następujących odpowiedzi: 1. W odpowiedzi na pytanie: Jak najczęściej spędzasz swój wolny czas po szkole? (z możliwością zaznaczenia kilku odpowiedzi), ponad połowa uczniów jako najczęstsze formy spędzania czasu wolnego wymieniła: spotkania z przyjaciółmi oraz Internet (odpowiednio 68% i 51% uczniów). Około ¼ uczniów przyznała, że najczęściej swój wolny czas spędza z rodziną i na sportowo (odpowiednio 24% i 32% uczniów). Oglądanie telewizji i gry komputerowe wymieniło odpowiednio 13% i 15%. 2. Na pytanie: Czy korzystasz z komputera/internetu? - 97% ankietowanych odpowiedziało twierdząco.
3. Kolejne pytanie wymagało dokończenia zdania: Korzystam z przy pomocy jednego, dwóch, trzech bądź czterech wariantów odpowiedzi. Oto jak odpowiadali uczniowie gimnazjum: - domowego komputera 81% uczniów; - komputera u znajomych, rodziny lub w innym miejscu 7%; - Internetu za pośrednictwem komputera 58%; - Internetu za pośrednictwem telefonu komórkowego 38%. 4. W odpowiedzi na pytanie: Jak często spędzasz czas wolny korzystając z Internetu/komputera?, ponad połowa uczniów wskazała odpowiedź: codziennie (56%). Ponad 1/4 uczniów przyznała, że prawie codziennie korzysta z Internetu lub komputera (29%). 10% ankietowanych zdeklarowało, że korzysta z Internetu/komputera kilka razy w tygodniu, 3% - kilka razy w miesiącu, a 2% wskazało odpowiedź - nie korzystam wcale. 5. Kolejne pytanie pozwoliło uzyskać odpowiedź na pytanie: Ile czasu w ciągu dnia uczniowie spędzają korzystając z komputera lub Internetu? Odpowiedzi przedstawiały się w następujący sposób: - około 1 godziny 20% uczniów; - 2-3 godziny 55% uczniów; - 4 i więcej godzin 25% uczniów. 6. Następne pytanie pozwoliło zauważyć, iż większości uczniów zdarza się korzystać z Internetu/komputera dla własnej przyjemności w późnych godzinach wieczornych i nocnych (po 22:00). Odpowiedź bardzo często wskazało 40% uczniów, czasami 45%, natomiast nigdy 15%. 7. Tylko 14% gimnazjalistów ustaliło z rodzicami ile czasu może spędzać przed komputerem.. Dla 13% z nich limit ten wynosi 1 godzinę, natomiast dla 87% 2 i więcej godzin. Ponadto, 87% uczniów, którym rodzice wyznaczyli w/w limit czasu przyznaje, że zdarza im się go przekraczać ( bardzo często 27%; czasami 60%; nigdy 13%). 8. Aż 72% uczniów przyznało, że przebywanie w sieci (Internecie) wpływa na poprawę ich nastroju.
9. Zdaniem 15% uczniów od czasu uzyskania dostępu do komputera/internetu ich oceny szkolne się pogorszyły. 10. Na pytanie: Czy zdarza Ci się przebywać w sieci/internecie lub korzystać z komputera dłużej niż sobie wcześniej zaplanowałeś? ponad 3/4 ankietowanych - 76% odpowiedziało twierdząco, natomiast 62% uczniów przyznało, że zdarza im się stracić poczucie czasu podczas korzystania z Internetu/komputera. 11. 33% ankietowanych przyznało, że czują się smutni lub zdenerwowani, gdy nie mają możliwości skorzystania z Internetu/komputera (z powodu np. braku prądu, braku telefonu komórkowego, zakazu rodziców). 12. Prawie połowa uczniów (44%) uważa, że życie bez Internetu/komputera byłoby nudne, puste i pozbawione radości, a ponad połowa ankietowanych (52%) nie wyobraża sobie życia bez dostępu do Internetu/komputera. 13. Kolejny zestaw pytań pozwolił uzyskać informacje dotyczące częstotliwości okoliczności towarzyszących korzystaniu uczniów z Internetu/ komputera. Poniższa tabela ukazuje odsetek uczniów, którzy spośród pięciu wariantów odpowiedzi wybrali częstotliwość: bardzo często, często lub czasami (pozostałe dwa warianty to: rzadko i nigdy): Pytanie a) Jak często wybierasz kontakt Internetowy z przyjaciółmi zamiast osobistego? b) Jak często z powodu czasu spędzanego w Internecie/przed komputerem zdarza Ci się zaniedbywać obowiązki szkolne lub domowe? % uczniów (bardzo często, często, czasami) 70% 36%
c) Jak często uciekasz do Internetu/ komputera, by poprawić sobie nastrój, zapomnieć o codziennych problemach? d) Jak często się nie wysypiasz z powodu korzystania z Internetu do późna w nocy? e) Jak często złościsz się, jeśli ktoś ci przeszkadza, gdy korzystasz z Internetu/komputera? f) Jak często zdarza Ci się mówić jeszcze tylko chwilę, kiedy korzystasz z Internetu/komputera? g) Jak często wolisz przeznaczyć czas na Internet/ komputer niż na inne rozrywki np. jazdę na rowerze? h) Jak często najpierw logujesz się w Internecie, a dopiero później zajmujesz się swoimi obowiązkami? i) Jak często inni narzekają, że spędzasz za dużo czasu w Internecie/przed komputerem? 56% 29% 42% 72% 39% 63% 50% 14. Ostatnie pytanie pozwoliło określić częstotliwość z jaką uczniowie wykonują poszczególne czynności korzystając z komputera/internetu. Poniżej odsetek uczniów, którzy spośród pięciu wariantów odpowiedzi wybrali częstotliwość: bardzo często, często lub czasami (pozostałe dwa warianty to: rzadko i nigdy): Czynność % uczniów (bardzo często, często, czasami) a) Odwiedzanie stron Internetowych. 97% b) Prowadzenie rozmów (chat, GaduGadu, Skype, itp.) 83% c) Granie w dostępne w Internecie gry on-line. 43% d) Granie w gry dostępne na płytach CD/DVD. 48% e) Odwiedzanie portali społecznościowych (Facebook, Nasza 89% Klasa, Twitter, MySpace, itp.) f) Pisanie komentarzy na forach, blogach, portalach społecznościowych (np. Facebook). 80% g) Dokonywanie zakupów przez Internet. 44% h) Słuchanie muzyki, oglądanie filmów (np. YouTube). 89% i) Korzystanie z poczty elektronicznej (e-mail). 62% j) Korzystanie z Internetu przy pomocy telefonu komórkowego. 72% k) Korzystanie z programów edukacyjnych (słowniki, encyklopedie, atlasy multimedialne). l) Tworzenie własnych kont na różnych portalach (zamieszczanie zdjęć, pisanie komentarzy lub bloga, itp.) 46% 69%
IV) Odpowiedzi rodziców prezentują się w następujący sposób: Pytanie/obszar diagnostyczny Odpowiedzi rodziców I-III SP IV-VI SP I-III G. Moje dziecko spędza przed komputerem/w 15% 26% 50% Internecie zbyt dużo czasu. Od czasu uzyskania dostępu do komputera/ 5% 13% 20% Internetu oceny mojego dziecka pogorszyły się. Moje dziecko na zakaz korzystania z komputera/internetu reaguje w następujący sposób: a) jest rozdrażnione; 11% 14% 23% b) odczuwa silny niepokój; 2% 3% 2% c) jest przygnębione i smutne; 17% 16% 16% d) próby ograniczenia czasu spędzanego przed 6% 3% 13% komputerem napotykają na jego silny opór; e) próby ograniczenia czasu spędzanego przed 0% 2% 2% komputerem wywołują nawet agresję; f) nie zauważyłam/em żadnego z powyższych 59% 60% 49% zachowań. Mojemu dziecku zdarza się rezygnować dla 44% 47% 56% komputera z innych form spędzania czasu wolnego. Odkąd moje dziecko ma dostęp do komputera/internetu zauważyłam/em, że: a) ma problemy z koncentracja uwagi; 13% 5% 5% b) śpi nerwowo, często budzi się w nocy; 1% 1% 2% c) spędza coraz więcej czasu przed komputerem; 5% 5% 9% d) trudno mu opuścić sieć; często mówi zaraz nie przerywając połączenia; e) przestaje utrzymywać kontakty z rówieśnikami, bo w Internecie ma innych przyjaciół; f) zaprzestanie korzystania z Internetu powoduje u dziecka złe samopoczucie, rozdrażnienie, a nawet wybuch niekontrolowanej agresji; g) nie zwraca uwagi na szkody jakie przynosi spędzanie czasu w Internecie: problemy z nauką, zaniedbywanie obowiązków, osłabienie więzi z rodziną. 18% 23% 36% 0% 2% 5% 1% 1% 6% 9% 5% 14%
Podsumowanie diagnozy ryzyka uzależnienia od komputera, Internetu i innych mediów cyfrowych Celem diagnozy było określenie ryzyka wystąpienia uzależnienia od komputera, Internetu i innych mediów cyfrowych wśród uczniów ZSP w Czerniejewie. Badanie za pomocą ankiety przeprowadzono we wszystkich klasach I, II i III etapu edukacyjnego oraz wśród rodziców uczniów klas szkoły podstawowej i gimnazjum. Analiza ankiet pozwoliła wyodrębnić odsetek uczniów zagrożonych uzależnieniem od komputera/internetu. Zgodnie z kryteriami przyjętymi przez Instytut Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego takie ryzyko pojawia się wówczas, gdy spełnione są cztery warunki: codzienne lub prawie codzienne korzystanie z Internetu dla własnej przyjemności ; przebywanie w sieci - dla własnej przyjemności - 4 lub więcej godzin dziennie; korzystanie z Internetu w godzinach nocnych (po 22.00); odczuwanie przymusu bycia w sieci dla poprawy własnego nastroju. Dokładna analiza ankiet przeprowadzonych wśród uczniów naszej szkoły pozwoliła stwierdzić, iż w/w warunki spełnia: 10% uczniów klas I-III szkoły podstawowej, 17% uczniów klas IV-VI szkoły podstawowej oraz aż 24% uczniów klas I-III gimnazjum. Można zauważyć, iż odsetek uczniów zagrożonych uzależnieniem od komputera/internetu wzrasta wraz z wiekiem uczniów problem ten w największym stopniu dotyczy gimnazjalistów. Tę tendencję można zauważyć też analizując odpowiedzi udzielone przez uczniów na poszczególne pytania: Pytanie/obszar diagnostyczny Odpowiedzi uczniów I-III SP IV-VI SP I-III G. Codzienne/prawie codzienne korzystanie z 35% 72% 85% komputera/internetu. 2-3 godz. dziennie przed komputerem. 30% 42% 55% 4 godz. i więcej dziennie przed komputerem. 15% 15% 25% Korzystanie z komputera/internetu po 22:00. 48% 60% 85% Życie bez Internetu byłoby nudne, puste i pozbawione radości. Nie wyobrażam sobie życia bez dostępu do Internetu/komputera. brak danych 36% 44% brak danych 48% 52%
Przebywanie w sieci/korzystanie z komputera brak danych 53% 76% dłużej niż zaplanowano. Utrata poczucia czasu podczas korzystania z brak danych 53% 62% Internetu/komputera. Problem braku snu. brak danych 19% 29% Najpierw Internet, potem obowiązki. brak danych 33% 63% Odwiedzanie stron Internetowych. brak danych 83% 97% Prowadzenie rozmów przez Internet. brak danych 62% 83% Korzystanie z Internetu przy pomocy telefonu komórkowego. brak danych 53% 72% Powyższa tabela prezentuje tylko wybrane obszary spośród wszystkich przebadanych; jednakże zauważalne jest zwiększanie się prawdopodobieństwa wystąpienia ryzyka uzależnienia od mediów cyfrowych wraz z wiekiem uczniów. Być może wpływ na to ma zmniejszenie się kontroli ze strony rodzica; jak bowiem pokazała analiza ankiet: im starsze dziecko, tym większa swoboda korzystania przez nie z komputera/internetu. Tylko 14% gimnazjalistom rodzice określili limit czasu jaki mogą spędzać korzystając z komputera/internetu. Dla porównania odsetek ten wyniósł w przypadku klas IV-VI SP 26%, natomiast I-III SP 58%. Analiza ankiet przeprowadzonych wśród rodziców również potwierdza fakt, iż najbardziej narażoną na uzależnienie od komputera/internetu grupą jest młodzież gimnazjalna. Połowa rodziców uczniów klas gimnazjalnych jest zdania, że ich dziecko zbyt dużo czasu spędza przed komputerem. Odsetek ten w przypadku rodziców uczniów klas IV-VI szkoły podstawowej wyniósł 26%, a klas I-III szkoły podstawowej 15%. Ponadto, według rodziców, aż 36% gimnazjalistów trudno jest opuścić sieć (często mówią zaraz nie przerywając połączenia). Dla porównania w przypadku uczniów klas I-III szkoły podstawowej odsetek ten jest dwukrotnie niższy. opracowała Edyta Łachowska