DIAGNOZA SPOŁECZNA 2009 r r t> WARUNKI I JAKOSC ŻYCIA POLAKÓW RAPORT redakcja Janusz Czapiński Tomasz Panek Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego 29.11.2009
Diagnoza snoleczna 2009 Spis treści 1. WSTĘP JANUSZ CZAPIŃSKI 13 1.1. Cel i ogólne założenia projektu 13 1.2. Problematyka badania 14 2. GŁÓWNE WYNIKI I WNIOSKI 16 3. METODA BADANIA TOMASZ PANEK, JANUSZ CZAPIŃSKI, IRENA E. KOTOWSKA, ANITA ABRAMOWSKA-KMON 31 3.1. Schemat, procedura i przebieg badania 31 3.2. Schemat doboru próby do badania i zasady jej ważenia 31 3.2.1. Zasady zdefiniowania próby panelowej 32 3.2.2. Systemy ważenia próby 33 3.2.2.1. Przesłanki stosowania wag w badaniach panelowych 33 3.2.2.2. Wagi przekrojowe 33 3.2.2.3. Wagi longitudinalne 34 3.3. Podstawowe pojęcia i klasyfikacje 34 3.4. Charakterystyka próby według głównych klasyfikacji 36 3.4.1. Charakterystyka próby gospodarstw domowych 36 3.4.2. Charakterystyka próby członków gospodarstw domowych 37 4. WARUNKI ŻYCIA GOSPODARSTW DOMOWYCH 43 4.1. Dochody i sposób gospodarowania dochodami 43 4.1.1. Wysokość i zróżnicowanie dochodów gospodarstw domowych TOMASZ PANEK 43 4.1.2. Strategie radzenia sobie z trudnościami finansowymi i pomoc społeczna 46 4.1.2.1. Strategie radzenia sobie w trudnej sytuacji finansowej TOMASZ PANEK 46 4.1.2.2. Zmiana strategii radzenia sobie w dłuższym okresie JANUSZ CZAPIŃSKI 49 4.1.2.3. Pomoc społeczna JANUSZ CZAPIŃSKI 52 4.2. Wyżywienie 55 4.2.1. Sytuacja w 2009 r. i jej zmiana w ostatnich dwóch latach TOMASZ PANEK 55 4.2.2. Zmiana w zaspokojeniu potrzeb żywnościowych w latach 2000-2009 JANUSZ CZAPIŃSKI 57 4.3. Zasobność materialna 58 4.3.1. Sytuacja w 2009 r. i jej zmiana w ostatnich dwóch latach TOMASZ PANEK 58 4.3.2. Zmiana zasobności materialnej w latach 2000-2009 JANUSZ CZAPIŃSKI 68 4.3.3. Aktywność gospodarstw domowych na rynku finansowym PIOTR BIAŁOWOLSKI, IRENA E. KOTOWSKA 74 4.3.3.1. Czynniki wpływające na posiadanie oszczędności i zobowiązań 74 4.3.3.2. Przeciętna wielkość oszczędności polskich gospodarstw domowych według form oszczędzania.. 76 4.3.3.3. Przeciętna wielkość zobowiązań polskich gospodarstw domowych według źródła pochodzenia.. 77 4.3.3.4. Segmentacja gospodarstw domowych ze względu na cele oszczędzania 78 4.3.3.5. Segmentacja gospodarstw domowych ze względu na przeznaczenie posiadanych zobowiązań...80 4.4. Warunki mieszkaniowe 83 4.4.1. Sytuacja w 2009 r. i jej zmiana w minionych dwóch latach TOMASZ PANEK 83 4.4.2. Zmiana warunków mieszkaniowych w latach 2000-2009 JANUSZ CZAPIŃSKI 87 4.5. Edukacja 88 4.5.1. Status edukacyjny członków gospodarstw domowych IZABELA GRABOWSKA, IRENA E. KOTOWSKA.88 4.5.1.1. Zaangażowanie członków gospodarstw domowych w aktywność edukacyjną 88 4.5.1.2.Formy aktywności edukacyjnej osób dorosłych 91 4.5.1.3. Korzystający z usług edukacyjnych według statusu na rynku pracy 91 4.5.1.4. Podsumowanie, 92 4.5.2 Kapitał ludzki DOROTA WĘZIAK-BIAŁOWOLSKA, IRENA E. KOTOWSKA 92 4.5.2.1. Pomiar kapitału ludzkiego 93 4.5.2.2. Kapitał ludzki społeczeństwa polskiego - lata 2007 i 2009 94 4.5.2.3. Zróżnicowanie kapitału ludzkiego według grup spoleczno-ekonomicznych 95 4.5.2.4. Podsumowanie : 99 4.5.3. Kształcenie dzieci TOMASZ PANEK 100 4.5.4. Migracje edukacyjne IRENA E. KOTOWSKA, IZABELA GRABOWSKA 101 4.6. Kultura i wypoczynek 102 4.6.1. Kultura TOMASZ PANEK, JANUSZ CZAPIŃSKI 102 4.6.2. Wypoczynek TOMASZ PANEK 106 4.7. Opieka zdrowotna: korzystanie, finansowanie i opinie społeczne JANUSZ CZAPIŃSKI 107 4.7.1. Korzystanie z opieki zdrowotnej 107
Diaenoza snoleczna 2009 10_ 4.7.2. Rezygnacje z opieki zdrowotnej 111 4.7.3. Wydatki ponoszone przez gospodarstwa domowe na świadczenia medyczne 112 4.7.4. Ocena zmian w zaspokajaniu potrzeb zdrowotnych 114 4.8. Porównanie warunków życia gospodarstw domowych w układzie wojewódzkim TOMASZ PANEK 114 4.9. Rynek pracy PAWEŁ STRZELECKI, IRENA E. KOTOWSKA 116 4.9.1. Rynek pracy - ogólne tendencje 116 4.9.2. Determinanty aktywności zawodowej 119 4.9.3. Potencjał generacji wyżu demograficznego 120 4.9.4. Godzenie posiadania dzieci z pracą zawodową 121 4.9.5. Emigracja zarobkowa PAWEŁ STRZELECKI, IRENA E.KOTOWSKA 123 4.9.5.1. Charaktery'styka emigrantów 123 4.9.5.2. Zamiary dotyczące migracji zarobkowej 125 4.9.6. Doskonalenie zawodowe a status na rynku pracy IZABELA GRABOWSKA, IRENA E. KOTOWSKA 127 4.9.6.1. Zasięg dokształcania zawodowego 127 4.9.6.2. Formy dokształcania zawodowego 129 4.9.6.3. Kwalifikacje zawodowe a status na tynku pracy: lata 2000-2007 i 2005-2009 130 4.9.6.4. Inne przyczyny pozostawania kiedykolwiek bez pracy w latach 2000-2007 i 2005-2009 131 4.9.6.5. Aktywność edukacyjna osób dorosłych a dynamika rynku pracy 133 4.9.6.6. Aktywność edukacyjna a zmiana dochodów gospodarstw domowych osób pracujących 135 4.9.6.7. Indywidualne determinanty aktywności edukacyjnej dorosłych 137 4.10. Niepełnosprawność PIOTR BŁĘDOWSKI, IZABELA BUCHOWICZ, PAWEŁ KUBICKI 138 4.10.1. Charakterystyka gospodarstw domowych z osobami niepełnosprawnymi 138 4.10.2. Aktywność ekonomiczna osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej 141 4.10.3. Szansę i bariery aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych 143 4.10.4. Zasobność materialna gospodarstw domowych z osobą niepełnosprawną 145 4.10.5. Sytuacja dochodowa gospodarstw z osobami niepełnosprawnymi 146 4.10.6. Przyczyny niepełnosprawności i korzystanie z pomocy 148 4.10.7. Warunki mieszkaniowe 150 5. INDYWIDUALNA JAKOŚĆ ŻYCIA 151 5.1. Ogólny dobrostan psychiczny JANUSZ CZAPIŃSKI 151 5.1.1. Dane dla całych prób 151 5.1.2. Dane dla prób panelowych z lat 2000-2009 152 5.2. Zadowolenie z poszczególnych dziedzin i aspektów życia JANUSZ CZAPIŃSKI 153 5.2.1. Dane dla całych prób 154 5.2.2. Dane dla próby panelowej 155 5.3. Waga wybranych wyznaczników warunków życia dla subiektywnej jakości życia JANUSZ CZAPIŃSKI... 156 5.4. Teorie szczęścia w świetle danych z Diagnozy Społecznej JANUSZ CZAPIŃSKI 163 5.4.1. Hedonizm i eudajmonizm 163 5.4.2. Weryfikacja cebulowej teorii szczęścia 169 5.5. Finanse osobiste i zaufanie do instytucji finansowych 175 5.5.1. Osobiste dochody bieżące i spodziewane za dwa lata JANUSZ CZAPIŃSKI 175 5.5.2. Stosunek do instytucji finansowych TADEUSZSZUMLICZ 180 5.5.3. Stopa zwrotu z inwestowania w wykształcenie na poziomie wyższym JANUSZ CZAPIŃSKI 184 5.6. Zdrowie - objawy psychosomatyczne JANUSZ CZAPIŃSKI 186 5.7. Stres życiowy Janusz Czapiński 188 5.8. Strategie radzenia sobie z problemami i trudnościami JANUSZ CZAPIŃSKI 192 5.9. Wsparcie społeczne JANUSZ CZAPIŃSKI 194 5.10. Cechy osobowości i styl życia JANUSZ CZAPIŃSKI 196 5.10.1. System wartości 196 5.10.2. Styl atrybucji przyczynowej '. 199 5.10.3. Praktyki religijne 200 5.10.4. Zachowania autodestrukcyjne 208 5.10.4.1. Palenie papierosów 208 5.10.4.2. Nadużywanie alkoholu 209 5.10.4.3. Zażywanie narkotyków 214 5.10.5. Sprawcy i ofiary łamania prawa 216 5.10.6. Ogólne orientacje życiowe 228 5.11. Ocena przemian systemowych i wpływu na życie Polaków ANTONI SUŁEK 230 5.11.1. Ogólna ocena reform i jej zróżnicowanie społeczne 230 5.11.2. Czynniki kształtujące ogólną ocenę reform 232
Diasnoza społeczna 2009 11 5.11.3. Dynamika ocen w latach 1997-2009 234 5.12. Polak przed telewizorem JANUSZ CZAPIŃSKI 236 5.13. Społeczno-psychologiczny portret wybranych zawodów JANUSZ CZAPIŃSKI 240 6. STAN SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO 257 6.1. Postawy i relacje społeczne 257 6.1.1. Postawy wobec dobra wspólnego JANUSZ CZAPIŃSKI 257 6.1.2. Dominacja społeczna i egalitaryzm JANUSZ CZAPIŃSKI 260 6.2. Doświadczenie i kompetencje obywatelskie Polaków ANTONI SUŁEK 265 6.2.1. Zrzeszanie się i wspólne działanie 265 6.2.2. Udział w zebraniach 267 6.2.3. Udział w wyborach \ 268 6.2.4. Wpływ akceptacji demokracji i zaufania do ludzi na aktywność obywatelską 269 6.2.5. Podsumowanie 270 6.3 Kapitał społeczny JANUSZ CZAPIŃSKI 270 7. KORZYSTANIE Z TECHNOLOGII INFORMACYJNO-KOMUNIKACYJNYCH DOMINIK BATORSKI 281.7.1. Nowe technologie w gospodarstwach domowych 281 7.1.1. Komputery i dostęp do internetu 281 7.1.2. Inne technologie w gospodarstwach domowych 283 7.1.3. Uwarunkowania obecności nowych technologii w gospodarstwach domowych 284 7.1.4. Przyczyny braku technologii 1CT w gospodarstwach domowych 286 7.2. Dwie Polski - użytkownicy internetu i osoby niekorzystające 288 7.2.1. Polacy a nowe technologie 288 7.2.2. Kto korzysta z internetu? 289 7.2.3. Korzystanie z różnych technologii 295 7.2.4. Zmiany w powszechności korzystania z internetu 296 7.2.5. Uwarunkowanie korzystania z technologii 297 7.2.6. Problem cyfrowego wykluczenia 300 7.2.7. Aktywność zawodowa internautów i osób niekorzystających z dostępu do sieci 301 7.2.8. Relacje i zaangażowanie społeczne a internet 301 7.2.9. Spędzanie czasu wolnego, uczestnictwo w kulturze i religijność 302 7.2.10. Zadowolenie z życia 303 7.2.11. Podsumowanie 303 7.3. Umiejętności i sposoby korzystania z komputerów i internetu 303 7.3.1. Umiejętności korzystania z komputerów 303 7.3.2. Cele korzystania z komputerów 305 7.3.3. Sposoby korzystania z internetu 307 8. WYKLUCZENIE SPOŁECZNE 310 8.1. Ubóstwo i nierówności dochodowe TOMASZ PANEK 310 8.1.1. Metoda pomiaru i analizy ubóstwa 310 8.1.2. Wyniki analizy sfery ubóstwa i nierówności 310 8.1.2.1. Zasięg i głębokość ubóstwa 310 8.1.2.2. Trwałość ubóstwa 315 8.1.2.3. Determinanty ubóstwa 317 8.2. Bezrobocie JANUSZ CZAPIŃSKI 320 8.2.1. Kategorie bezrobotnych 320 8.2.2. Dynamiczny model bezrobocia 322 8.3. Dyskryminacja społeczna JANUSZ CZAPIŃSKI 328 8.3.1. Czy kobiety są w Polsce dyskryminowane? 328 8.3.2. Kto czuje się dyskryminowany? 330 8.4. Niepełnosprawność Janusz Czapiński 333 8.5. Rodzje wykluczenia społecznego JANUSZ CZAPIŃSKI 337 8.5.1. Zakres wykluczenia w różnych grupach społecznych 339 8.5.2. Wykluczenie a dobrostan psychiczny 341 8.5.3. Społeczne funkcjonowanie wykluczonych 342 9. PODSUMOWANIE JANUSZ CZAPIŃSKI 345 9.1. Jakość życia różnych grup społeczno-demograficznych : 346 9.2. Czy polskie społeczeństwo staje się coraz bardziej rozwarstwione? 352 LITERATURA 357
Diagnoza społeczna 2009 12_ ANEKSY 361 Aneks 1. Kwestionariusze i instrukcja dla ankieterów 362 1. Kwestionariusz gospodarstwa domowego 362 2. Kwestionariusz indywidualny 375 3. Instrukcja dla ankieterów 388 Aneks 2. Zasady zdefiniowania próby panelowej 399 1. Podstawowe reguły określania statusu osób podlegających badaniu panelowemu 399 2. Zasady identyfikacji gospodarstw domowych podlegających badaniu panelowemu 399 3. Zasady identyfikacji osób podlegających badaniu w kolejnych rundach panelu 400 Aneks 3. Metody analizy kapitału ludzkiego i przepływów na rynku pracy 401 Aneks 4. Taksonomiczna miara warunków życia 403 Aneks 5. Metodologia analizy ubóstwa 407 1. Identyfikacja sfery ubóstwa 407 /./. Podejście obiektywne 407 1.2. Podejście subiektywne 407 2. Skale ekwiwalentności 407 2.1. Podejście obiektywne 407 2.2. Podejście subiektywne 408 3. Agregatowe indeksy ubóstwa 408 4. Trwałość ubóstwa 409 5. Determinanty ubóstwa 410 Aneks 6. Ranking 147 grup społeczno-demograficznych i zawodowych na ośmiu wymiarach jakości życia w 2009 r 411