Pracownicy transgraniczni z Polski w Brandenburgii W skrócie Wprowadzenie dla nowych krajów członkowskich UE swobody przepływu pracowników w dniu 1 maja 2011 roku przyczyniło się do zwiększenia poziomu zatrudnienia polskich pracowników w Brandenburgii. Ilość osób zatrudnionych objętych obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym (sozialversicherungspflichtige Beschäftigte) oraz wyłącznie zatrudnionych w niewielkim wymiarze (geringfügig Beschäftigte) była w okresie poprzedzającym otwarcie rynku pracy niewielka, a po jego otwarciu znacznie wzrosła. W czerwcu 2010 roku w Brandenburgii zatrudnionych było 3.700 Polaków. Ich liczba wzrosła do 11.800 w czerwcu 2013 roku. Pomimo znacznego, procentowego wzrostu udział polskich zatrudnionych w ogóle zatrudnionych w Brandenburgii wynosi jedynie 1,5%. Spośród osób posiadających polskie obywatelstwo i zatrudnionych w Brandenburgii w połowie roku 2013 3.849 osób posiadało swoje miejsce zamieszkania w Polsce. W sumie liczba pracowników transgranicznych wyniosła 4.041 osób, ponieważ dodatkowo 161 Niemców oraz 31 osób nie będących Polakami dojeżdża z Polski do Brandenburgii do pracy. Pracownicy transgraniczni pracują w większości przypadków w dużych zakładach pracy i na cały etat, choć daje się odnotować w tym zakresie tendencję spadkową. Wśród tej grupy kobiety i osoby starsze stanowią znaczącą mniejszość. W oparciu o dostępne informacje można stwierdzić, iż pracownicy przygraniczni wykonują głównie prace o charakterze pomocniczym. Zatrudnieni są przeważnie w zawodach z branży transportowej i logistycznej oraz przy produkcji. Szczególnie atrakcyjne są dla nich silnie rozwinięte gospodarczo regiony położone na południe od Berlina. Regiony przygraniczne plasują się niewiele wyżej ponad przeciętną. 1 Baza danych Z pomocą statystyk zatrudnienia sporządzanych przez Federalny Urząd Pracy (Bundesagentur für Arbeit) możliwe jest dokonanie oceny rozwoju liczby zatrudnionych przyjeżdżających do pracy z Polski do Brandenburgii. Dane dotyczące zatrudnienia obejmują okres do 30 czerwca 2013 roku 1. Odnoszą się one do zatrudnienia objętego obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym i zatrudnienia w niewielkim wymiarze. 1 Stan na dzień 31.12.2013. 1
Mianem pracowników transgranicznych lub pracowników przygranicznych określane są w niniejszym opracowaniu osoby, które mieszkają po stronie polskiej, a pracują w Brandenburgii. Po drodze do pracy i z pracy przekraczają one regularnie granicę. Zbierane dane statystyczne nie rozróżniają pracowników pod względem częstotliwości przekraczania przez nich granicy (np. podróże codzienne lub raz w tygodniu). 2 Rozwój ogólnej liczby zatrudnionych, posiadających obywatelstwo polskie od momentu wprowadzenia swobody przepływu pracowników w maju 2011 roku Na terenie całych Niemiec po wprowadzeniu pełnej swobody przepływu pracowników odnotowuje się wzrost liczby zatrudnionych posiadających polskie obywatelstwo. Rysunek nr 1 obrazuje rozwój liczby polskich pracowników (objętych obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym i zatrudnionych w niewielkim wymiarze) w okresie od 2008 do 2013 roku. W ciągu roku daje się zauważyć znaczące, sezonowe wahania, które wiążą się z zatrudnieniem w takich branżach, jak rolnictwo. W okresie od 2008 do 2010 roku, kiedy to dostęp Polaków do rynku pracy był silnie reglamentowany, poziom ich zatrudnienia był relatywnie stały. Od czerwca 2010 roku do czerwca 2011 roku liczba zatrudnionych wzrosła o 22,0% do 187.464 osób. Było to związane z wprowadzeniem nieograniczonej swobody przepływu pracowników. Do czerwca 2013 roku powyższa liczba wzrosła jeszcze bardziej do 291.080 osób. W stosunku do 2011 roku jest to wzrost o 103.616 zatrudnionych lub 55,3%. Rys. 1: Osoby posiadające polskie obywatelstwo, zatrudnione w Niemczech w okresie od stycznia 2008 do czerwca 2013 350.000 Kwiecień 2011 = ostatni miesiąc przed wprowadzeniem Nieograniczonej swobody przepływu pracowników 300.000 250.000 200.000 150.000 Ogólna liczba zatrudnionych + 49.032 100.000 50.000 Poniżej: liczba zatrudnionych objętych obowiązkowym ubezp. społ. - - 50.000 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Źródło: statystyka Federalnego Urzędu Pracy/Bundesagentur für Arbeit Bezwzględna zmiana w stosunku do poprzedniego roku: zatrudnieni ogółem 2
W Brandenburgii liczba zatrudnionych posiadających polskie obywatelstwo pozostawała w okresie poprzedzającym wprowadzenie swobody przepływu pracowników na relatywnie stałym poziomie. Wyraźnie daje się zaobserwować sezonowy charakter tego zatrudnienia. Jest ono dwukrotnie większe niż na terytorium całych Niemiec. W okresie od czerwca 2010 do czerwca 2011 zatrudnienie wzrosło o 43,9% i osiągnęło liczbę 5.309 osób (Rys. 2). Jego wzrost był więc znacznie silniejszy niż na terenie całych Niemiec. Do czerwca 2012 roku liczba zatrudnionych wzrosła o dalsze 122,1% i osiągnęła poziom 11.792 osób. Z tego 67,5% stanowili zatrudnieni objęci obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym (7.955 osób), a 32,5% zatrudnieni w niewielkim wymiarze (3.837 osób). W sumie na przestrzeni ostatnich pięciu lat znaczenie zatrudnionych w Brandenburgii posiadających polskie obywatelstwo (objętych obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym i zatrudnionych w niewielkim wymiarze) w odniesieniu do całości zatrudnionych Polaków w Niemczech wzrosło. Ich udział w czerwcu 2008 roku wyniósł jedynie 2,4%, a w 2013 roku 4,1%. Również udział zatrudnionych posiadających polskie obywatelstwo w ogóle zatrudnionych w Brandenburgii wzrósł z początkowo bardzo niskiego poziomu. W styczniu 2013 1,1% zatrudnionych w Brandenburgii posiadało polskie obywatelstwo. Na początku 2008 roku ich udział stanowił jedynie 0,3%. Bazując na danych dotyczących zatrudnienia z połowy roku, w których uwidacznia się zatrudnienie sezonowe, można stwierdzić wzrost udziału polskich zatrudnionych w Brandenburgii w latach 2008-2013 z poziomu 0,4% do 1,5%. Rys. 2: Osoby posiadające polskie obywatelstwo, zatrudnione w Brandenburgii w okresie od stycznia 2008 do czerwca 2013 roku 14.000 Kwiecień 2011 = ostatni miesiąc przed wprowadzeniem nieograniczonej swobody przepływu pracowników 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 Liczba zatrudnionych ogółem + 3.679 2.000 poniżej: liczba pracowników objętych obowiązkowym ubezp. społ. - - 2.000 Źródło: statystyka Federalnego Urzędu Pracy/Bundesagentur für Arbeit - 150 Bezwzględna zmiana w stosunku do poprzedniego roku: zatrudnieni ogółem 2008 2009 2010 2011 2012 2013 3
Poniższa analiza odnosi się do pracowników transgranicznych, tzn. osób zatrudnionych posiadających miejsce zamieszkania w Polsce, a miejsce pracy w Brandenburgii. Prawie jedna trzecia zatrudnionych w Brandenburgii, posiadających polskie obywatelstwo to pracownicy transgraniczni (3.849). Wśród grupy pracowników transgranicznych występują także Niemcy zamieszkali w Polsce i pracujący w Brandenburgii (161) oraz 31 osób z obywatelstwem innych krajów lub obywatelstwem nieustalonym. W sumie liczba pracowników transgranicznych, dojeżdżających do pracy z Polski do Brandenburgii, wynosi 4.041 osób. Rozwój liczby pracowników transgranicznych Otwarcie brandenburskiego rynku pracy w roku 2011 przyczyniło się do zwiększenia liczby pracowników transgranicznych z Polski. Od czerwca 2010 do czerwca 2011 roku bezwzględna liczba wszystkich pracowników transgranicznych z Polski, zatrudnionych w brandenburskich powiatach, powiększyła się prawie dwukrotnie (+454 osób do 1.003 osób lub o 82,7%) (Rys. 3). Do czerwca 2013 liczba ta dalej rosła do 4.041 osób (+302,9%). W 2013 roku 95,2% wszystkich zatrudnionych pracowników transgranicznych posiadało obywatelstwo polskie, a 4% niemieckie. Udział polskich pracowników transgranicznych znacząco wzrósł od 2010 roku (z 86,7 do 95,2%). Odsetek pracowników transgranicznych, posiadających niemieckie obywatelstwo, zmniejszył się z 13,1 do 4%. 4
Rys. 3: Rozwój liczby pracowników transgranicznych z Polski, pracujących w Brandenburgii w latach 2010-2013 4.000 Pracownicy transgraniczni - - wartości bezwzględne 3.500 3.000 2.500 2.000 Zatrudnieni objęci obowiązkowym ubezpieczeniem społ. 1.500 1.000 500 Zatrudnieni w niewielkim wymiarze - 31. 03. 2010 30. 06. 2010 30. 09. 2010 31. 12. 2010 31. 03. 2011 30. 06. 2011 30. 09. 2011 31. 12. 2011 31. 03. 2012 30. 06. 2012 30. 09. 2012 31. 12. 2012 31. 03. 2013 30. 06. 2013 Pracownicy transgraniczni - zmiana w % w stosunku do poprzedniego kwartału 120 100 80 60 Zatrudnieni objęci obowiązkowym ubezpieczeniem społ. 40 20 0-20 -40 Zatrudnieni w niewielkim wymiarze 31. 03. 2010 30. 06. 2010 30. 09. 2010 31. 12. 2010 31. 03. 2011 30. 06. 2011 30. 09. 2011 31. 12. 2011 31. 03. 2012 30. 06. 2012 30. 09. 2012 31. 12. 2012 31. 03. 2013 30. 06. 2013 Źródło: statystyka Federalnego Urzędu Pracy/Bundesagentur für Arbeit Wśród pracowników transgranicznych w czerwcu 2013 roku prawie 90% stanowili pracownicy objęci obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym, a ponad 10% osoby o niskich zarobkach (z tego większość to pracownicy zatrudnieni wyłącznie w niewielkim wymiarze). W porównaniu z czerwcem 2010 roku wzrosło przede wszystkim zatrudnienie objęte obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym: o 3.188 osób (wartość bezwzględna) lub 753,7% do 3.611 osób. Zatrudnienie w niewielkim wymiarze uległo zwiększeniu o 304 osoby (wartość bezwzględna) lub 241,3% do 430 osób. 5
Poniższa analiza odnosi się do pracowników transgranicznych objętych obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym (SvB). Pracownicy transgraniczni według wymiaru pracy (pełny etat/część etatu) i wielkości zakładu pracy Podczas gdy w 2010 roku ponad 88% pracowników transgranicznych objętych obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym pracowała w pełnym wymiarze czasu pracy, to do 2013 roku ich odsetek spadł do 75%. Tym samym udział pracowników pracujących na część etatu wzrósł z 11,6% do prawie jednej czwartej (24,8%). Wzrost ten jest częściowo przeceniany ze względu na przeprowadzoną zmianę procedury dokonywania zgłoszeń 2. W przypadku pracowników zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy udział mężczyzn wyniósł w czerwcu 2013 roku 67,7% (kobiet 32,3%). W niepełnym wymiarze czasu pracy pracuje nieco więcej mężczyzn (54,7%) niż kobiet (45,3%). Jest to związane z faktem, iż wśród pracowników transgranicznych znacząco przeważają mężczyźni. W czerwcu 2010 roku prawie 50% pracowników transgranicznych pracowało w zakładach pracy zatrudniających poniżej 50 pracowników. Do czerwca 2013 roku ich udział spadł o prawie połowę (26,8 %). Dało się natomiast zaobserwować silny wzrost zatrudnienia w zakładach pracy zatrudniających od 100 do 499 pracowników (z 26,7% do 48,9%). Udział dużych zakładów z ponad 500 pracownikami wzrósł z 3,3% do 17,4%. Pracownicy transgraniczni według płci i wieku Udział kobiet wśród pracowników transgranicznych wzrósł znacząco na przestrzeni ostatnich lat. W okresie pomiędzy czerwcem 2010, a czerwcem 2013 roku liczba kobiet w obrębie tej grupy wzrosła w sposób ponadproporcjonalny. Ich udział wzrósł od czerwca 2010 o 12,6% do poziomu 35,5% (czerwiec 2013). Niezależnie od płci daje się zauważyć spadek liczby starszych pracowników transgranicznych, tzn. pracowników w wieku powyżej 50 lat. Udział osób starszych zmalał od 2010 roku o połowę do 11,4%, a pracowników w wieku 55 lat i więcej o prawie 10% do poziomu 3,5%. Odsetek młodszych pracowników wśród pracowników transgranicznych uległ natomiast zwiększeniu. W 2013 roku 18,3% pracowników transgranicznych miało mniej niż 25 lat (+10,7% w stosunku do czerwca 2010 roku). Pracownicy transgraniczni według poziomu kwalifikacji i wymagań 2 Ze względu na zmianę procedury dokonywania zgłoszeń do ubezpieczenia społecznego nie jest możliwe pozyskanie danych dotyczących czasu pracy dla konkretnych dat po 30.06.2011 i przed 31.12.2012. Przy porównywaniu danych z okresu po 31.12.2012 z danymi wcześniejszymi należy zwrócić uwagę, iż pracodawcy w wyniku zmiany procedury dokonywania zgłoszeń często przeprowadzali korekty czasu pracy zatrudnianych pracowników. Okoliczność ta przyczyniła się do znacznego wzrostu udziału pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy o cztery punkty procentowe w ujęciu całego kraju. 6
Zatrudnienie w Brandenburgii, a zamieszkiwanie w Polsce wydaje się być szczególnie atrakcyjne dla pracowników o niższych kwalifikacjach. Godnym uwagi aspektem, dającym się zaobserwować na podstawie analizy struktury kwalifikacji pracowników transgranicznych, jest wysoki odsetek osób niskowykwalifikowanych w ogóle pracowników transgranicznych. Rynek pracy w Brandenburgii oferuje osobom o niższych kwalifikacjach możliwości zatrudnienia, które nie występują w wystarczającej ilości po stronie polskiej. Oprócz (częściowo) lepszych możliwości zarobkowych w Niemczech, dodatkowym bodźcem do poszukiwania pracy poza granicami kraju i ponoszenia kosztów mobilności jest brak w kraju ojczystym zabezpieczenia socjalnego na wypadek bezrobocia lub jego ograniczony zakres. Na potrzeby poniższej analizy wyróżniono trzy grupy kwalifikacji: bez wykształcenia zawodowego (osoby o niskich kwalifikacjach), z wykształceniem zawodowym (osoby wykwalifikowane), absolwenci wyższej szkoły zawodowej lub szkoły wyższej (osoby o wysokich kwalifikacjach) oraz wykształcenie nieznane, brak danych. Analiza danych umożliwia jedynie wskazanie ogólnych tendencji, gdyż dla około 70% pracowników transgranicznych w zgłoszeniach brakuje stosownych informacji. W czerwcu 2013 roku przeciętnie prawie 18% wszystkich pracowników transgranicznych posiadało wykształcenie zawodowe, 3,4% było absolwentami szkół wyższych lub wyższych szkół zawodowych. Prawie 8% nie mogło wykazać się wykształceniem zawodowym. Pozostała, brakująca do 100% część to pracownicy transgraniczni, których wykształcenie jest nieznane (71%). W przeciwieństwie do struktury kwalifikacji informacje statystyczne dotyczące poziomu wymagań w zakresie wykonywanej pracy są miarodajne. Struktura kwalifikacji koresponduje z reguły z poziomem wymagań wykonywanej pracy. Według pozyskanych danych dwie trzecie pracowników transgranicznych wykonuje prace pomocnicze, jedna czwarta jest zatrudniona jako kadra fachowa, a ok. 5% to specjaliści lub eksperci. Należy jednakże zaznaczyć, że zebrane dane nie pozwalają w sposób wiarygodny stwierdzić, czy pracownicy transgraniczni rzeczywiście wykonują w Niemczech pracę odpowiadającą ich formalnym kwalifikacjom. Pracownicy transgraniczni według grup zawodowych i działów gospodarki Oprócz struktury kwalifikacji badano również wykonywane w 2013 roku przez pracowników transgranicznych zawody. Szczególnie w przypadku prac o charakterze pomocniczym i niskim profilu wymagań udział pracowników transgranicznych był bardzo wysoki. Najczęściej wykonywane zawody odzwierciedlają tendencję odnośnie tego poziomu wymagań. Największą popularnością cieszą się wśród pracowników transgranicznych zawody skupione w obszarze transportu, logistyki, ochrony i bezpieczeństwa. To właśnie je wykonuje dwie trzecie pracowników transgranicznych, przy czym dominują zawody z branży transportowej i logistyki. Kolejną grupą w rankingu są zawody przy wydobyciu surowców, produkcji i 7
wytwarzaniu wyrobów (15,1%). Zawody z branży produkcyjnej i przetwórstwa spożywczego stanowią ponad 30% w obrębie tej grupy. Po nich z dużym odstępem plasują się zawody z branży rolniczej (6,8%) i budowlanej (5,5%). Warto również wspomnieć o mniej popularnych zawodach: zawodach z branży ochrony zdrowia (1,4%) oraz turystyki, hotelarstwa i gastronomii (2,0%). Struktura zawodowa odzwierciedla się również w strukturze branżowej. Polscy pracownicy transgraniczni byli głównie zatrudnieni w obszarze pozostałych usług gospodarczych 3 oraz w obszarze transportu i magazynowania. W obrębie pozostałych usług gospodarczych znacząca część zatrudnionych objętych obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym pracowała w obszarze leasingu pracowniczego (prawie 50% wszystkich zatrudnionych pracowników transgranicznych) 4. Kolejne branże ze znaczną stratą do lidera pod względem liczby zatrudnionych to przetwórstwo, rolnictwo i rybołówstwo oraz budownictwo. Handel, gastronomia oraz ochrona zdrowia mają dla pracowników transgranicznych relatywnie niskie znaczenie. W 2010 roku zatrudnieni pracowali głównie w sektorze rolniczym i w budownictwie. Do 2013 roku relacje zatrudnienia przesunęły się w kierunku pozostałych usług gospodarczych i transportu/logistyki. Struktura branżowa osób zatrudnionych w niewielkim wymiarze różni się od struktury zatrudnionych podlegających obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu. Wykonują oni przede wszystkim prace w obszarze transportu/logistyki, rolnictwa i gastronomii. Ta struktura nie uległa na przestrzeni ostatnich lat znaczącym zmianom. Koncentracja pracowników transgranicznych w powiatach przygranicznych oraz powiatach rozwiniętych gospodarczo na południowym zachodzie Brandenburgii Zróżnicowana analiza regionów (na szczeblu powiatowym), w których zatrudnieni są pracownicy transgraniczni, pozwala na zaobserwowanie ciekawego układu regionalnego. W 2013 roku położone na południowym zachodzie od Berlina powiaty Teltow Fläming (25,9%), Potsdam Stadt (17,9%) oraz Potsdam-Mittelmark (8,9%) stanowiły główne regiony pracy pracowników transgranicznych (w sumie prawie 53%). Ponadto, zgodnie z oczekiwaniami, wśród polskich pracowników transgranicznych popularnością cieszyły się powiaty położone przy granicy (Uckermark, Frankfurt/Oder, Oder-Spree, Märkisch-Oderland). W tych siedmiu powiatach zatrudnienie znalazło 86% wszystkich polskich pracowników przygranicznych. Na 3 Dziedzina gospodarki N. Świadczenie pozostałych usług gospodarczych składa się z następujących działów gospodarczych: 77 Wynajem rzeczy ruchomych, 78 Pośrednictwo pracy i leasing pracowniczy, 79 Biura podróży, operatorzy turystyczni i świadczenie pozostałych usług rezerwacyjnych, 80 Usługi ochroniarskie i detektywistyczne, 81 Konserwacja budynków; architektura ogrodów i krajobrazu oraz 82 Świadczenie usług gospodarczych na rzecz przedsiębiorstw i osób prywatnych (Źródło: Federalny Urząd Statystyczny: Gliederung der Klassifikation der Wirtschaftszweige, wydanie 2008). 4 Dla zatrudnionych w branży Leasing pracowniczy nie ma możliwości wyodrębnienia ich właściwego profilu pracy, gdyż w statystyce zatrudnienia ujęta jest jedynie agencja pośrednictwa pracy, a nie rzeczywisty obszar pracy zatrudnionych przez nią pracowników tymczasowych. 8
tej podstawie można stwierdzić, iż dla pracowników transgranicznych zarówno atrakcyjne są powiaty silnie rozwinięte gospodarczo, jak i te położone bezpośrednio przy granicy (Rys. 4). Powiat Teltow-Fläming posiada na swoim terenie wiele rozwiniętych branż. W gminie Ludwigsfelde rozwija się przede wszystkim przemysł samochodowy. Znajduje się tam fabryka Daimler Benz. Również Thyssen AG, jako poddostawca, posiada tam swoją lokalizację. Firma MTU reprezentuje tamtejszą branżę lotniczą. W gminie Großbeeren znajduje się duże centrum logistyczne. W tamtejszym centrum transportu towarowego (Güterverkehrszentrum-GVZ) swoje siedziby ma obecnie 70 przedsiębiorstw zatrudniających około 6.000 pracowników 5. W branży logistycznej szansę na znalezienie pracy mają także osoby bez wykształcenia. W branży samochodowej i lotniczej poszukiwani są głównie fachowcy. Branża logistyczna wydaje się dlatego być atrakcyjnym pracodawcą dla pracowników transgranicznych z Polski. Rys. 4: Brandenburskie powiaty docelowe, w których zatrudnienie znaleźli pracownicy transgraniczni z Polski 2013 Uckermark Prignitz Ostprignitz-Ruppin Oberhavel Barnim Havelland Potsdam Märkisch-Oderland Brandenburg an der Havel Brandenburg Potsdam-Mittelmark Teltow-Fläming Frankfurt (Oder) Oder-Spree Dahme-Spreewald Cottbus Polscy pracownicy transgraniczni w Brandenburgii na dzień 30.06.2013 Elbe-Elster 80 330 575 1.000 Spree-Neiße Oberspreewald-Lausitz Źródło: statystyka Federalnego Urzędu Pracy/Bundesagentur für Arbeit 5 ZukunftsAgentur Brandenburg GmbH (2013): Sprawozdanie roczne 2012, s. 38. 9