Alokacja środków unijnych na cele WPR pomiędzy kraje Unii Europejskiej w kontekście zrównoważonego rozwoju 1

ANDRZEJ CZYŻEWSKI AGNIESZKA POCZTA-WAJDA Alokacja środków unijnych na cele WPR pomiędzy kraje Unii Europejskiej w kontekście zrównoważonego rozwoju 1 1. Wstęp Prof. zw. dr hab. Andrzej Czyżewski Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Katedra Makroekonomii i Gospodarki Żywnościowej Dr Agnieszka Poczta-Wajda Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Katedra Makroekonomii i Gospodarki Żywnościowej Dr Agnieszka Sapa Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Katedra Makroekonomii i Gospodarki Żywnościowej Wspólna polityka rolna jest jedną z najstarszych polityk wspólnotowych Unii Europejskiej. Sformułowane ponad 50 lat temu cele WPR nie uległy zmianie, chociaż przez lata zmieniało się ich znaczenie. W pierwszym okresie funkcjonowania tej polityki, nakierowana była ona na stosowanie instrumentów rynkowych, które miały na celu stabilizowanie rynków rolnych poprzez podtrzymywanie cen produktów. W wyniku kolejnych reform WPR wzmacnianiu ulegały instrumenty wspierające rozwój obszarów wiejskich i uwzględniające kwestie rozwoju zrównoważonego w aspekcie ekonomicznym, społecznym i środowiskowym (por. rys. 1). W procesie ewolucji WPR wykształciły się dwa komplementarne filary. Pierwszy z nich obejmuje grupę instrumentów z zakresu polityki rynkowo-cenowej (m.in. płatności obszarowe, subsydia eksportowe), które mają zapewniać podstawowe wsparcie dochodów rolników dostarczających produkty rolne na 1 Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/D/HS4/01954 oraz DEC-2011/01/B/HS4/01056 Alokacja środków unijnych na cele WPR pomiędzy kraje Unii Europejskiej w kontekście zrównoważonego rozwoju 1022

WYDAJNOŚĆ Pierwsze lata (1957-1968) Bezpieczeństwo żywnościowe Poprawa wydajności Stabilizacja rynku Wsparcie dochodów Rysunek 1. Ewolucja priorytetów wspólnej polityki rolnej KONKURENCYJNOŚĆ ZRÓWNOWAŻENIE Okres kryzysu (1869-1991) Reforma 1992 Agenda 2000 Reforma WPR 2003 Nadprodukcja Wzrost wydatków Międzynarodowe konflikty Instrumenty strukturalne Redukcja nadwyżek Środowisko Stabilizacja dochodów Stabilizacja budżetu Pogłębianie procesu reform Konkurencyjność Rozwój obszarów wiejskich Orientacja rynkowa Ochrona konsumenta Rozwój obszarów wiejskich Środowisko Uproszczeni Zgodność z wymogami WTO Źródło: European Commission 2011a, s. 2 Health Check 2008 Wzmocnienie reform (2003) Nowe wyzwania Zarządzanie ryzykiem 1023 ANDRZEJ CZYŻEWSKI AGNIESZKA POCZTA-WAJDA

rynek. Natomiast drugi filar wspiera rolnictwo i obszary wiejskie jako dostarczyciela dóbr publicznych i obejmuje między innymi takie instrumenty jak: renty strukturalne, wsparcie gospodarstw niskotowarowych, wspieranie przedsięwzięć rolno-środowiskowych, wsparcie obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania. Można zaryzykować stwierdzenie, że proces tworzenia i reformowania tych filarów był nie tylko odpowiedzią na wyzwania związane z rozszerzaniem Unii Europejskiej oraz problemy globalne, ale również na postulowany przez organizacje międzynarodowe rozwój zrównoważony. aktywnie działa na rzecz rozwoju zrównoważonego poprzez szukanie nowych rozwiązań w obszarze polityki rolnej w zakresie instrumentów, sposobu ich implementacji i ewaluacji. Te działania znajdują swoje odzwierciedlenie w strukturze budżetu pod kątem dwóch filarów wspólnej polityki rolnej, jak i podziału środków pomiędzy poszczególne kraje członkowskie. Celem niniejszego artykułu jest określenie miejsca krajów członkowskich (ze szczególnym uwzględnieniem krajów Europy Środkowo-Wschodniej 2 ) w podziale środków unijnych odzwierciedlających realizację rozwoju zrównoważonego oraz dynamiki i asymetrii w tym zakresie. 2. Wydatki z unijnego budżetu rolnego na cele I i II filara WPR Do 2006 roku źródłem finansowania wspólnej polityki rolnej był Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOiGR). Oba filary polityki finansowane były ze środków Sekcji Gwarancji EFOiGR oraz środków krajowych przeznaczonych na ten cel w ustawach budżetowych. Główne działania strukturalne na obszarach wiejskich były natomiast realizowane przede wszystkim w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich, który finansowany był przez Sekcję Orientacji EFOiGR. W 2007 roku w miejsce dotychczasowego funduszu utworzono dwa nowe fundusze 3, z których każdy finansuje jeden z dwóch filarów WPR. Działania z obszaru pierwszego filaru finansowane są ze środków Europejskiego Funduszu Rolniczego Gwarancji (EFRG). Natomiast źródłem finansowania rozwoju obszarów wiejskich (tj. drugiego filaru) jest Europejski Fundusz Rolniczy na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). W latach 2004-2010 wydatki na oba filary WPR wzrosły z poziomu ponad 48 mld w 2004 roku euro do 58,2 mld euro (w sumie łącznie wydano około 2 Kraje Europy Środkowo-Wschodniej obejmują -8 (Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Słowacja, Słowenia, Węgry kraje członkowskie od 2004 roku) oraz -10 (-8 plus kraje członkowskie od 2007 roku tj. Bułgaria i Rumunia) 3 Rozporządzenie Rady (WE) nr 1290/2005 z 21 czerwca 2005 r. w sprawie finansowania wspólnej polityki rolnej. DZ.U.L 209/1, z 11.08.2005 Alokacja środków unijnych na cele WPR pomiędzy kraje Unii Europejskiej w kontekście zrównoważonego rozwoju 1024

377 mld euro). W tym samym czasie dla krajów Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW) przeznaczono ponad 48,9 mld euro czyli blisko 13% zrealizowanych wydatków z wymienionych wyżej funduszy. Udział wydatków w unijnym budżecie rolnym dla nowych członków Unii Europejskiej wzrastał systematycznie z poziomu 4,6% w 2004 roku do 19% w 2010 roku. Warto zauważyć, że w analizowanym okresie zdecydowanie niższy był udział krajów EŚW w wydatkach z Sekcji Gwarancji EFOiGR oraz EFRG (pierwszy filar) w porównaniu do ich udziału w wydatkach z Sekcji Orientacji EFOiGE i EFRROW (drugi filar). W ramach wydatków pierwszego filaru, dla krajów EŚW przeznaczono od 3,9% w 2004 roku do 12% w 2010 roku oraz odpowiednio od 13,9% do 19% wydatków drugiego filaru (por. tabela 1). Biorąc pod uwagę wszystkie kraje, w latach 2004-2010 (-25 w latach 2004-2006 i -27 w latach 2007-2010) dominowały wydatki realizowane w ramach pierwszego filaru (por. rys. 2). Ich udział w rolnym budżecie unijnym obniżył się jednak z poziomu 92,4% w latach 2004-2006 do poziomu 76,4% w latach 2007-2010, przy średniorocznym kształtowaniu się na poziomie 83%. Systematycznie wzrastał natomiast udział wydatków w ramach II filaru (Sekcja Orientacji EFOiGR oraz EFRROW) z poziomu 7,6% w 2004 roku do 25,1% w 2010 roku (średniorocznie 17% w latach 2004-2010). Świadczy to o ewolucji struktury wydatków WPR w kierunku wspierania rozwoju obszarów wiejskich, co uznać można za przejaw zrównoważenia tej polityki. Tabela 1. Wielkość i udział wydatków z EFOiGR (2004-2006) i EFRG i EFRROW (2007-2010) do państw Europy Środkowo-Wschodniej w odpowiednich wydatkach ogółem (w mln euro, %) Kraje 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 EFOiGR Sekcja Gwarancji EFRG 1) (a) -8 dla 2004-2006 2) -10 dla 2007-2009 (b) 3) -25 dla 2004-2006 -27 dla 2007-2009 1720,8 3900,5 4408,0 2509,4 3526,8 4483,2 5382,9 44382,7 48670,2 49573,7 41784,1 41674,3 43007,5 43602,1 % udział (a) w (b) 3,9 8,0 8,9 6,0 8,5 10,4 12,4 EFOiGR Sekcja Orientacji 4) EFRROW 4) (c) -8 dla 2004-2006 -10 dla 2007-2009 (d) 3) -25 dla 2004-2006 -27 dla 2007-2009 507,4 720 924,1 3766,4 5662,3 5703,7 5691,1 3660,4 3959,5 4187 9513,4 14635,4 13721,6 14587,6 1025 ANDRZEJ CZYŻEWSKI AGNIESZKA POCZTA-WAJDA

% udział (c) w (d) 13,9 18,2 22,1 39,6 38,7 41,6 39,0 % udział: (a+c) /(b+d ) 4,6 8,8 9,9 12,2 16,3 18,0 19,0 1) W przedstawionych w tabeli wydatkach EFRG nie są ujęte środki na Fundusz Restrukturyzacji Cukrownictwa. Wydatki te w latach 2007-2010 wynosiły odpowiednio: 551,4 mln euro; 1284,1 mln euro; 3017,7 mln euro; 330,3 mln euro. 2) -8 to: Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Słowacja, Słowenia, Węgry; -10 to -8 plus Bułgaria i Rumunia 3) Wydatki ogółem, odpowiednio dla -25 w latach 2004-2006 i -27 w latach 2007-2010, nie obejmują wydatków bezpośrednio realizowanych przez Komisję przeznaczonych na pomoc techniczną 4) Wydatki środków na zobowiązania Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zawartych w: European Commission 2011b, s. 132; Komisja Wspólnot Europejskich 2011, s. 40; Komisja Wspólnot Europejskich 2009, s. 5-6; Komisja Europejska 2010, s. 6-7; Komisja Europejska 2011, s. 6-7. Nieco inaczej relacje te wyglądały w przypadku państw Europy Środkowo- -Wschodniej. Średniorocznie w latach 2004-2010 dominowały również wydatki na działania w ramach pierwszego filaru, chociaż ich udział był na wyraźnie niższym poziomie (53%) niż dla wszystkich krajów członkowskich. Różnice w priorytetach finansowania poszczególnych filarów są bardziej widoczne, jeżeli uwzględni się poszczególne perspektywy finansowe. W latach 2004-2006 zdecydowanie dominowały wydatki w ramach pierwszego filaru i stanowiły ponad 82% wydatków ogółem dla państw EŚW. Natomiast w latach 2007-2010 blisko 57% wydatków ogółem dla państw EŚW stanowiły wydatki na działania w obszarze drugiego filaru. Uwzględniając przedstawione powyżej kształtowanie się wydatków z unijnego budżetu rolnego można stwierdzić, że w strukturze wydatków unijnych na wspólną politykę rolną odzwierciedlono uwzględnianie w coraz większym stopniu instrumentów z zakresu II filaru. Można to potraktować jako przejaw wspierania rozwoju zrównoważonego, efekt reform WPR oraz odpowiedzi na wyzwania globalnej gospodarki rynkowej. Wzajemnie uzupełniające się instrumenty zawarte w pierwszym i drugim filarze WPR oddziałują na sferę ekonomiczną, społeczną oraz środowiskową. Działania w ramach I filaru wspierają głównie dochody producentów rolnych czym oddziałują przede wszystkim na aspekt ekonomiczny i środowiskowy (np. poprzez wymogi cross-compliance przy płatnościach bezpośrednich) rozwoju zrównoważonego. Z kolei instrumenty z II filaru WPR odgrywają istotną rolę w modernizacji Alokacja środków unijnych na cele WPR pomiędzy kraje Unii Europejskiej w kontekście zrównoważonego rozwoju 1026

100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Rysunek 2. Udział wydatków z unijnego budżetu rolnego1 na I i II filar wspólnej polityki rolnej z uwzględnieniem grupy krajów -8/102 oraz 25/273 w latach 2004-2010 8/10 25/27 8/10 25/27 8/10 25/27 8/10 25/27 8/10 25/27 8/10 25/27 8/10 25/27 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1 Unijny budżet rolny obejmuje odpowiednio w latach 2004-2006: EFOiGR Sekcję Orientacji i Gwarancji, w latach 2007-2010 EFRG i EFRROW 2-8/10-8 w latach 2004-2006 i -20 w latach 2007-2010 II filar I filar Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: jak w tabeli 1 1027 ANDRZEJ CZYŻEWSKI AGNIESZKA POCZTA-WAJDA

60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% Rysunek 3. Udział poszczególnych krajów w wydatkach unijnych na cele WPR w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w latach 2004-20101 (w %) BUŁGARIA CZECHY ESTONIA LITWA ŁOTWA POLSKA RUMUNIA SŁOWACJA SŁOWENIA WĘGRY 2007-2010 2004-2006 1 Dla lat 2004-2006 dane obejmują -8, a dla lat 2007-2010 obliczenia przeprowadzone zostały dla -10 (zob. źródło tabela 1) Źródło: obliczenie własne na podstawie danych jak w tabeli 1 Alokacja środków unijnych na cele WPR pomiędzy kraje Unii Europejskiej w kontekście zrównoważonego rozwoju 1028

i restrukturyzacji sektora rolnego, co zwiększa konkurencyjność sektora rolno-żywnościowego. Ponadto instrumenty te wychodzą naprzeciw oczekiwaniom społecznym, w których akcentuje się potrzebę polityki rolnej harmonijnie połączonej z polityką na rzecz obszarów wiejskich oraz uwzględniającą kwestie związane z jakością i zdrowotnością żywności oraz bioróżnorodnością krajobrazu przyrodniczego (Czyżewski, Stępień 2011). Tym samym, działania te wspierają głównie aspekty: ekonomiczny, społeczny i środowiskowy, będące składowymi rozwoju zrównoważonego. W podziale środków unijnego budżetu rolnego zauważa się jednak asymetrię znaczenia dwóch filarów WPR. W starych krajach członkowskich większe znaczenie przypisuje się bowiem wciąż instrumentom z I filaru. Asymetria alokacji środków z unijnego budżetu rolnego w ujęciu ogólnym, jak i w podziale na filary występuje również, jeżeli uwzględni się tylko kraje Europy Środkowo-Wschodniej. Największym beneficjentem w ujęciu globalnych wydatków z unijnego budżetu rolnego jest Polska. W latach 2004-2010 do Polski napłynęło ponad 20,2 mld euro, co stanowiło w sumie ponad 41% odpowiednich środków przeznaczonych dla krajów EŚW (-8 w latach 2004-2006 i -10 w latach 2007-2010). W latach 2004-2006 udział wydatków dla Polski stanowił blisko 49% środków przeznaczonych dla krajów EŚW i 3,8% dla -25. Transfery do Węgier stanowiły wtedy odpowiednio 16,7% i 1,3%, a dla Czech 10,8% i 0,9%. Najniższe wydatki poniesiono na rzecz Estonii, tj. odpowiednio 2,2% i 0,2%. Z kolei w latach 2007-2010 udział Polski w wydatkach rolnych był na poziomie blisko 39% wydatków dla państw EŚW i 6,4% dla -27. Rumunia była odbiorcą 15,8% wydatków dla -10 i 2,6% dla -27, a Węgry odpowiednio 13,2% i 2,2%. Najniższy udział stanowiły wydatki na rzecz Estonii tj. 1,6% wydatków dla - 10 i 0,3% dla -27 (por. rys. 3). Biorąc pod uwagę bezwzględną wartość transferów skierowanych do sektora rolno-żywnościowego w Polsce i ich udział w odpowiednich wydatkach można uznać, że Polska na tle pozostałych nowych członków krajów Europy Środkowo-Wschodniej, jest ich największym odbiorcą i tym samym odpowiada za wysoce asymetryczny podział środków z unijnego budżetu rolnego. Ocena taka ulega zmianie, jeżeli w analizie uwzględni się strukturę sektora rolnego w poszczególnych krajach. Analizę taką można przedstawić na przykładzie przyznanych środków unijnych przeznaczonych na finansowanie działań w ramach PROW w odniesieniu do powierzchni użytków rolnych, liczby gospodarstw rolnych oraz zatrudnionych w rolnictwie w poszczególnych krajach. 1029 ANDRZEJ CZYŻEWSKI AGNIESZKA POCZTA-WAJDA

3. Środki unijne w finansowaniu drugiego filaru WPR w poszczególnych krajach Kraje Europy Środkowo-Wschodniej wstępując do Unii Europejskiej w 2004 roku zostały objęte instrumentami wspólnej polityki rolnej i mogły wykorzystywać tzw. środki towarzyszące WPR czyli instrumenty z drugiego filaru WPR. W pierwszych latach członkostwa osiem nowych krajów członkowskich z EŚW korzystało z tych instrumentów w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004-2006, a w perspektywie finansowej 2007-2013 środki towarzyszące dostępne są w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Celem PROW jest wspieranie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, czyli realizowanie ekonomicznych, społecznych i środowiskowych aspektów rozwoju gospodarczego. W ramach PROW 2007-2013 na realizację polityki rozwoju obszarów wiejskich przeznaczono w unijnym budżecie ponad 96 mld euro, z czego ponad 37 mld trafiło do krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Największy udział wśród nowych państw członkowskich, bo na poziomie prawie 36%, będą miały środki z EFRROW przeznaczone na finansowanie PROW w Polsce ponad 13 mld. Udział Polski w łącznych wydatkach na cele PROW wynosi prawie 14%. Dla Rumunii wskaźniki te kształtują się odpowiednio na poziomie 21% i 8%. Najmniej środków w grupie państw EŚW przewidziano dla Estonii, Słowenii i Łotwy. Z kolei największym beneficjentem spośród tzw. starych krajów członkowskich są Niemcy, których łączny udział w środkach PROW 2007-2013 wynosi 9%, a także Włochy, Hiszpania i Francja, których udziały wynoszą około 8%. Biorąc pod uwagę bezwzględną wartość planowanych środków w ramach PROW 2007-2013 Polska jest również ich największym beneficjentem (Czyżewski 2007-2012). Jednak ocena alokacji środków istotnie się zmienia przy uwzględnieniu struktur wytwórczych w poszczególnych krajach. Przyznane środki finansowe w ramach PROW są najbardziej zróżnicowane w odniesieniu do liczby gospodarstw rolnych w poszczególnych krajach. W latach 2007-2013 wartość środków PROW przypadająca na gospodarstwo rolne w Rumunii wynosi 2067 euro, natomiast w Czechach 72526 euro, co oznacza ponad 35-krotną różnicę (por. tabelę 2). Dla Polski wartość ta kształtuje się na poziomie 5604 euro, czyli blisko 13 razy mniej niż w Czechach i 2,7 razy więcej niż w Rumunii. Średniorocznie, szacuje się, że na polskie gospodarstwo rolne będzie przypadało ponad 800 euro tj. więcej niż w perspektywie 2004-2006, kiedy poziom ten szacowano na 546 euro. Tak duże zróżnicowanie w tym zakresie jest wynikiem znacznych różnic w przeciętnej wielkości gospodarstwa w krajach. Alokacja środków unijnych na cele WPR pomiędzy kraje Unii Europejskiej w kontekście zrównoważonego rozwoju 1030

Biorąc pod uwagę zatrudnienie w rolnictwie, najwięcej środków PROW 2007-2013 z budżetu przypada na jednego zatrudnionego w Szwecji i Finlandii (prawie 30 tys. euro), natomiast najmniej w Holandii (3593 euro) i Rumunii (3684 euro). Wśród krajów EŚW najwięcej środków z PROW 2007-2013 przypada na jednego zatrudnionego w Estonii (22567 euro) i na Słowacji (21874 euro), a najmniej w Rumunii (3684). Dla Polski wartość ta kształtuje się na poziomie 5920 euro czyli ponad 3,8 razy mniej niż w przypadku Estonii. Tabela 2. Unijne środki na rozwój obszarów wiejskich w ramach PROW 2007-2013 w wybranych państwach członkowskich w euro oraz na ha UR, gospodarstwo rolne i zatrudnionego w rolnictwie Kraj PROW 2007-2013 euro/gos. rol. 1) euro/o.z. w rol. 2) euro/ha UR 3) Belgia 487 484 306 10154 7431 355 Bułgaria 2 642 248 596 5358 5344 866 Czechy 2 857 506 354 72526 20811 812 Dania 577 918 796 12952 10346 217 Niemcy 9 079 695 055 24508 14902 536 Estonia 723 736 855 31008 22567 798 Irlandia 2 494 540 590 19452 16908 603 Grecja 3 906 228 424 4541 6869 958 Hiszpania 8 053 077 799 7714 8322 324 Francja 7 584 497 109 14382 9426 276 Włochy 8 985 781 883 5350 6901 705 Cypr 164 563 574 4102 6349 1127 Łotwa 1 054 373 504 9785 10062 594 Litwa 1 765 794 093 7668 9802 667 Luksemburg 94 957 826 41286 25322 726 Węgry 3 860 091 392 6163 9568 913 Malta 77 653 355 7047 18401 7517 1031 ANDRZEJ CZYŻEWSKI AGNIESZKA POCZTA-WAJDA

Holandia 593 197 167 7730 3593 310 Austria 4 025 575 992 24335 24647 1262 Polska 13 398 928 156 5604 5920 866 Portugalia 4 134 023 028 15028 12229 1190 Rumunia 8 124 198 745 2067 3684 591 Słowenia 915 992 729 12158 10941 1874 Słowacja 1 996 908 078 28945 21874 1031 Finlandia 2 155 018 907 31585 29770 940 Szwecja 1 953 061 954 26898 29831 626 Wielka Brytania 4 612 120 420 15382 13511 286 27 96 319 174 687 7030 8235 558 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych zawartych w: European Union 2010, ss. 59,137 1) gospodarstwo rolne 2) osoba zatrudniona w rolnictwie 3) ha użytków rolnych Bardziej miarodajnym wskaźnikiem jest relacja środków na cele PROW 2007-2013 przypadających na jeden ha użytków rolnych. Zaobserwować można, że środki przeznaczone na finansowanie instrumentów z drugiego filaru w obecnej perspektywie finansowej w przeliczeniu na ha UR kształtują się na wyższym poziomie w krajach o niższym poziomie PKB per capita, czyli przede wszystkim w krajach EŚW (por. rys. 4). W krajach tych na jeden ha UR przypada przeciętnie około 900 euro, podczas gdy średnia dla 27 wynosi 558 euro. W przypadku Polski kwota ta kształtuje się na poziomie 866 euro, czyli średniorocznie około 124 euro. Potwierdza to wcześniejszą hipotezę o większym znaczeniu środków z II filara WPR w krajach EŚW i nacisku tej polityki na rozwój obszarów wiejskich oraz aspekty środowiskowe i społeczne. Przyznane z środki finansowe w odniesieniu do wybranych struktur wytwórczych odzwierciedlają zróżnicowanie sektora rolnego w poszczególnych nowych krajach członkowskich po rozszerzeniu w 2004 roku. Jednak efektywne wykorzystanie przyznanych kwot, uzależnione jest nie tylko od poziomu Alokacja środków unijnych na cele WPR pomiędzy kraje Unii Europejskiej w kontekście zrównoważonego rozwoju 1032

2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 Rysunek 4. Poziom PKB per capita (w euro, 2009 rok) i środki z PROW 2007-2013 przypadające na ha (w euro) w poszczególnych krajach członkowskich Słowenia Bułgaria Polska Litwa Rumunia Łotwa Słowacja Węgry Austria Portugalia Cypr Grecja Czechy Finlandia Estonia Włochy Irlandia Szwecja 27 Niemcy Belgia Hiszpania Holandia Wielka Brytania Dania Francja 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000 45000 PKB per capita Uwaga: Na rysunku pominięto Maltę i Luksemburg ze względu na skrajne wysokości PKB per capita iśrodków z PROW na ha Źródło: obliczenia własne na podstawie danych jak w tabeli 2 oraz danych Eurostat http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/statistics/search_database UR / PROW 1033 ANDRZEJ CZYŻEWSKI AGNIESZKA POCZTA-WAJDA

przyznanych środków, ale również ich podziału i skuteczności rozwiązań instytucjonalnych, które będzie można ocenić w dłuższej perspektywie. 4. Podsumowanie Prezentacja wybranych unijnych transferów na rzecz sektora rolnego i obszarów wiejskich w krajach pozwala stwierdzić, że: 1. Udział nowych członków w wydatkach z EFOiGR w latach 2004-2006 i EFGR i EFRROW w latach 2007-2009 systematycznie wzrastał (na co też wpływ miało poszerzenie o dwa nowe kraje Bułgarię i Rumunię). W strukturze unijnych wydatków rolnych w obecnej perspektywie finansowej blisko 60% wydatków dla grupy krajów EŚW przeznaczona jest na finansowanie drugiego filaru, co odzwierciedla kierunek zmian WPR. W tym samym okresie odpowiedni udział dla -27 wyniósł blisko 23%, co tym samym jest przejawem asymetrycznej struktury finansowania różnych państw członkowskich z punktu widzenia dwóch filarów WPR. 2. W wymiarze absolutnym Polska otrzymuje najwięcej transferów z unijnego budżetu rolnego na cele drugiego filaru, czyli w ramach PROW 2007-2013. W wymiarze absolutnym Polska tym samym była największym beneficjentem unijnych transferów przeznaczonych na rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich. 3. Korzyści polskich rolników nie są już tak jednoznacznie największe w porównaniu z innymi krajami, w tym również krajami Europy Środkowo Wschodniej, jeżeli uwzględni się struktury wytwórcze sektora rolnego w poszczególnych krajach. Przykładowo w perspektywie finansowej 2007-2013, najwięcej, bo blisko 36% środków w ramach PROW dla krajów EŚW zaplanowano dla Polski. Przyznane środki w przeliczeniu na ha (866 euro/ha UR) są mniejsze niż odpowiednie kwoty dla Słowenii, Słowacji i Węgier. Jeżeli chodzi o kwotę PROW przypadającą na gospodarstwo rolne w Polsce to kształtuje się ona na poziomie 5604 euro, czyli blisko 13 razy mniej niż w Czechach i 2,7 razy więcej niż w Rumunii. W przypadku transferów PROW przypadających na osobę zatrudnioną w rolnictwie dla Polski szacuje się je na poziomie 5920 euro, tj. więcej niż dla Rumunii i Bułgarii i ponad 3,5 razy mniej niż dla Słowacji czy Estonii. 4. Zróżnicowanie poziomu wsparcia rolnictwa obserwuje się nie tylko w podziale na stare i nowe kraje członkowskie Unii Europejskiej. Różnice te widoczne są również w grupie krajów Europy Środkowo-Wschodniej, co determinuje tam możliwości rozwojowe sektora rolno-żywnościowego i warunki konkurowania. W świetle powyższego i zgłaszanych propozycji renacjonalizacji finansowania WPR po 2013 roku pozytywne są porozumienia z 2003 roku Alokacja środków unijnych na cele WPR pomiędzy kraje Unii Europejskiej w kontekście zrównoważonego rozwoju 1034

i 2008 roku, na bazie których pozostawiono WPR jako politykę wspólnotową. W zamian zaproponowano korzystniejsze z punktu widzenia bogatszych państw członkowskich określenie zasad modulacji, która obowiązuje do 2013 roku, oraz odejście od kryterium kohezji przy podziale środków pochodzących z modulacji (Czyżewski, Stępień 2009, ss. 451-452). Summary The Allocation of the EU CAP Funds Among the Member States in the Context of Sustainable Development This paper deals with the issue of the common agricultural policy (CAP) funds allocation among the Member States under the two pillars of this policy. Its goal is to determine the significance of the Member States in the context of the EU funds distribution, which reflects the implementation of sustainable development, as well as dynamics and asymmetry of this distribution. The analysis indicates that in the structure of EU CAP funds, instruments from second pillar, that is the measures for rural development, are gaining increasing importance. This can be seen as a consideration in the EU s agricultural policy objectives of the sustainable development. Taking into account the absolute value of the planned measures under the second pillar in the RDP 2007-2013, Poland is the biggest beneficiary. However, this opinion may change if one takes into account the production structures in different countries. Advantages of Polish farmers are not so clear in comparison with other countries, including CEE countries, especially if one looks at the number of households, persons engaged in agriculture, and the number of hectares of agricultural land. Streszczenie Alokacja środków unijnych na cele WPR między kraje Unii Europejskiej w kontekście zrównoważonego rozwoju W artykule poruszono problem alokacji środków wspólnej polityki rolnej pomiędzy poszczególne kraje członkowskie w ramach dwóch filarów tej polityki. Jego celem było określenie znaczenia krajów członkowskich w kontekście podziału środków unijnych odzwierciedlających realizację rozwoju zrównoważonego i wskazanie występowania dynamiki i asymetrii w tym zakresie. Przeprowadzona analiza wskazuje, że w strukturze wydatków unij- 1035 ANDRZEJ CZYŻEWSKI AGNIESZKA POCZTA-WAJDA

nych na wspólną politykę rolną coraz większe znaczenie zyskują instrumenty z zakresu II filaru, czyli środki na rozwój obszarów wiejskich. Można to potraktować jako przejaw uwzględniania w unijnej polityce rolnej założeń rozwoju zrównoważonego. Biorąc pod uwagę bezwzględną wartość planowanych środków w ramach II filaru, czyli wydatki na PROW 2007-2013, Polska jest ich największym beneficjentem. Jednak ocena alokacji środków istotnie się zmienia przy uwzględnieniu struktur wytwórczych w poszczególnych krajach. Przewagi polskich rolników nie są już tak jednoznaczne w porównaniu z innymi krajami, w tym również krajami EŚW, jeżeli spojrzy się na przyznane środki z perspektyw liczby gospodarstw, osób pracujących w rolnictwie, a szczególnie liczby ha użytków rolnych. Literatura 1. Czyżewski A. (2007-2012), Opinia o Projektach Ustaw Budżetowych w zakresie Rolnictwa, rozwoju wsi, rynków rolnych i rybołówstwa z lat 2007-2012 sporządzone dla Senackiej Komisji Rozwoju Wsi i Rolnictwa, Biuro Analiza i Dokumentacji Kancelarii Senatu, Warszawa. 2. Czyżewski A., Stępień S. (2009), Zmiany mechanizmów Wspólnej Polityki Rolnej a oczekiwania Polski, Ekonomista nr 4. 3. Czyżewski A., Stępień S. (2011), Wspólna polityka rolna po 2013 a racje polskiego rolnictwa, Ekonomista nr 1. 4. European Commission (2011a), The CAP in perspective: from market intervention to policy innovation, Agricultural Policy Perspectives Briefs, Agriculture and Rural Development, Brief n o 1 rev, January. 5. European Commission (2011b), Agriculture in the EU. Statistical and Economic Information. Report 2010, Agriculture and Rural Development, Luxembourg, March 2011. 6. European Union (2010), Rural Development in the European Union, Statistical and Economic Information. Report 2010, Directorate-General for Agriculture and Rural Development, December. 7. Komisja Europejska (2010), Sprawozdanie Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady. Trzecie sprawozdanie finansowe Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady z realizacji finansowej Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). Rok budżetowy 2009, KOM(2010)497 wersja ostateczna, Bruksela, 23.09.2010. 8. Komisja Europejska (2011), Sprawozdanie Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady. Czwarte sprawozdanie finansowe Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady z realizacji finansowej Europejskiego Alokacja środków unijnych na cele WPR pomiędzy kraje Unii Europejskiej w kontekście zrównoważonego rozwoju 1036

Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). Rok budżetowy 2010, KOM(2011)672 wersja ostateczna, Bruksela, 21.10.2011. 9. Komisja Wspólnot Europejskich (2009), Sprawozdanie Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady. Drugie sprawozdanie finansowe z realizacji finansowej Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). Rok budżetowy 2008, KOM(2009)547 wersja ostateczna, Bruksela, 21.10.2009. 10. Komisja Wspólnot Europejskich (2011), Sprawozdanie Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady. Czwarte sprawozdanie finansowe Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczące Europejskiego Funduszu Rolniczego Gwarancji za rok obrotowy 2010, KOM(2011) 673 wersja ostateczna, Bruksela, 21.10.2011, Annex 24. 11. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1290/2005 z 21 czerwca 2005 r. w sprawie finansowania wspólnej polityki rolnej. DZ.U.L 209/1, z 11.08.2005. 12. Strona internetowa bazy danych FADN: http://ec.europa.eu/agriculture/rica/database/database_en.cfm 1037 ANDRZEJ CZYŻEWSKI AGNIESZKA POCZTA-WAJDA