6 fot. A. Łukawska 25. Spotkanie Sadownicze Sandomierz 2016 27 i 28 stycznia 2016 r. odbyło się jubileuszowe, 25. Spotkanie Sadownicze Sandomierz 2016. W tym roku swoją ofertę zaprezentowało około 100 wystawców producentów i dystrybutorów środków ochrony roślin, nawozów oraz maszyn, urządzeń i innych produktów przydatnych w sadownictwie. Jak co roku, wystawie towarzyszyła konferencja sadownicza. Podczas pierwszego dnia wykłady odbyły się pod hasłem Wyznaczamy kierunki nowoczesnej produkcji, natomiast drugi dzień dedykowany był uprawie czereśni (czytaj nr 1/2016 Czereśnia dodatek do nr 2/2016 MPS SAD oraz w kolejnym nr MPS SAD ). Trwałość cieczy roboczej ś.o.r. Szczególnym zainteresowaniem cieszył się wykład dotyczący trwałości cieczy roboczej ś.o.r. Jak informowała dr Joanna Klepacz-Baniak (fot. 1) z wydawnictwa Plantpress, parametry fizykochemiczne cieczy roboczej są czynnikiem w dużej mierze decydującym o skuteczności działania substancji czynnej środków ochrony roślin. Przy sporządzaniu roztworu cieczy roboczej należy wziąć pod uwagę nie tylko temperaturę rozpuszczalnika, czyli wody, ale także jej odczyn. Kwaśny lub obojętny odczyn rozpuszczalnika jest odpowiedni dla przygotowywania większości roztworów cieczy użytkowej insektycydów i fungicydów (ale też herbicydów). Środowisko zasadowe (ph powyżej 7) powoduje szybszą degradację substancji czynnej, przez co jej skuteczne działanie zostaje ograniczone lub zahamowane ulega ona rozkładowi. Tak więc im bardziej zasadowa jest woda użyta do sporządzenia roztworu cieczy roboczej, tym szybciej substancja czynna takiego roztworu ulega degradacji. Skuteczność zabiegu wykonanego takim roztworem może zmniejszyć się drastycznie, a nawet taki zabieg może być nieskuteczny. Do substancji czynnych bardzo wrażliwych na odczyn środowiska należy kaptan (tab.). Okres półtrwania dla tej substancji w kwaśnym odczynie rozpuszczalnika (ph 5) wynosi 32 godziny, przy obojętnym 8 godzin, a w zasadowym (ph 8) zaledwie 10 minut! Czy w tak krótkim czasie można wykonać zabieg i oczekiwać jego skuteczności?
7 Jubileuszowe, 25. Spotkanie Sadownicze w Sandomierzu było okazją do uhonorowania jego pomysłodawcy i organizatora Marka Kawalca, który został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi, natomiast Srebrny Krzyż Zasługi otrzymał Krzysztof Kulawik, a brązowy Andrzej Szmid. Odznaczenia w imieniu Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy wręczyła wojewoda świętokrzyski Agata Wojtyszek. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi przyznał również odznaki Zasłużony dla Rolnictwa : Jarosławowi Komarowi, Krzysztofowi Gasparskiemu, Krzysztofowi Krupie i Markowi Sudółowi. Historia Spotkań Sadowniczych w Sandomierzu to historia rozwoju sadownictwa, nie tylko w rejonie Sandomierza, ale w całej Polsce. Dlatego dziękuję wszystkim, który przybywali na nie w celu przekazania wiedzy, a także tym, którzy z niej korzystali. Dziękuję też wszystkim zaangażowanym w organizację tych spotkań przez ostatnie 25 lat powiedział M. Kawalec, rozpoczynając Spotkanie Sadownicze w Sandomierzu. Każdy jubileusz jest niezwykłym świętem i wydarzeniem. Ta wyjątkowa okoliczność skłoniła nas do refleksji, Marek Kawalec został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi, natomiast Srebrny Krzyż Zasługi otrzymał Krzysztof Kulawik, a brązowy Andrzej Szmid. Odznaczenia w imieniu Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy wręczyła wojewoda świętokrzyski Agata Wojtyszek Odznaki Zasłużony dla Rolnictwa otrzymali: Jarosław Komar, Krzysztof Gasparski, Krzysztof Krupa i Marek Sudół fot. M. Strużyk fot. M. Strużyk wspomnień, podsumowań tego, co udało się osiągnąć, oraz snucia planów na przyszłość. Lista zrealizowanych przedsięwzięć udział w intensywnym rozwoju sadownictwa nie tylko na terenie Sandomierszczyzny, budowanie jego pozytywnego wizerunku jest dowodem na to, że nasze spotkania były naprawdę owocne. Sadownikom umożliwiły udział w wykładach przygotowanych przez przedstawicieli świata nauki, doradców sadowniczych zarówno z Polski, jak i zagranicy, natomiast firmom zaprezentowanie nowoczesnych rozwiązań przydatnych w produkcji sadowniczej kontynuował M. Kawalec. Fot. 1. Jak informowała dr Joanna Klepacz-Baniak z wydawnictwa Plantpress, parametry fizykochemiczne cieczy roboczej są czynnikiem w dużej mierze decydującym o skuteczności działania substancji czynnej środków ochrony roślin Zdarza się, że sadownicy, postępując wbrew prawu, wykorzystują środki ochrony roślin zarejestrowane dla upraw rolniczych. Takie działanie tłumaczą rzekomo identycznym składem produktów i niższą ceną środków tzw. rolniczych. Czas degradacji wybranych substancji czynnych w zależności od ph rozpuszczalnika (wg m.in. Bearda R., Deera H. M., Meszki B.) Substancja czynna Okres połowicznego rozpadu w zależności od odczynu rozpuszczalnika (wody) ph 5 ph 7 ph 8 kaptan 32 godziny 8 godzin 10 minut mankozeb 20 dni 17 godzin 34 godziny chlorpiryfos 63 dni 35 dni 1,5 dnia chlofentezyna 34 godziny 4,8 godziny (ph 9) Dwuwentylatorowy Opryskiwacz Sadowniczy z odwróconym ciągiem Wyróżniony na Targach Hort Technika 2015. Sprawdzony w polskich sadach. Dostosowany do indywidualnych potrzeb klienta. Skontaktuj się z nami, prześlemy pełną ofertę. NOWOŚĆ W swojej ofercie posiadamy: maszyny sadownicze, rolnicze i komunalne. FMR Lisicki Janusz Lisicki biuro@lisickirawa.pl tel. 602 146 107 ul. Wałowska 2 96-200 Rawa Mazowiecka www.lisickirawa.pl
8 Jubileuszowe Jednak różnice w przygotowaniu preparatów czy użycie dodatkowych komponentów sprawiają, że działanie środków rolniczych może być zupełnie inne na potraktowanej roślinie niż tych przeznaczonych do upraw ogrodniczych. Rośliny ogrodnicze najczęściej dostarczają żywności do bezpośredniego spożycia, z kolei produkty spożywcze pochodzące z roślin rolniczych są wysoce przetworzone. Dlatego środki ogrodnicze muszą być inaczej przygotowane, szybciej się rozkładać do neutralnych związków, aby nie stanowić zagrożenia dla zdrowia konsumentów. Ponadto użycie do ochrony roślin ogrodniczych środka rolniczego czy tzw. zbożowego, czyli o wzmożonym przyleganiu, może np. wywoływać niekorzystne reakcje w roślinie ujawniające się nadwrażliwością na długo działający związek chemiczny. W efekcie powstają różnej wielkości nekrozy czy plamistości, ograniczające chociażby powierzchnię asymilacyjną liści. Nie warto więc ryzykować i stosować do ochrony roślin ogrodniczych środków zarejestrowanych dla upraw rolniczych. Oszczędność związana z zakupem tańszego środka rolniczego jest tylko pozorna, gdyż ten nieco mniejszy wydatek może spowodować znaczne straty w postaci uszkodzeń roślin czy stwierdzenia w plonie nadmiernych pozostałości substancji czynnej (więcej na Fot. 2. O zmianach klimatu i ich wpływ na uprawy informował dr hab. Jerzy Kozyra, klimatolog z Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach temat trwałości cieczy roboczej ś.o.r. w nr 4/2016 MPS SAD ). Zmiany klimatu i ich wpływ na uprawy Przez ostatnie 100 lat klimat na świecie znacznie się ocieplił, widać to wyraźniej w oceanach niż na lądach. Sadownicy muszą wiedzieć o zachodzących zmianach i dostosowywać do nich swoje uprawy powiedział dr hab. Jerzy Kozyra (fot. 2), klimatolog z Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach. Przez ostatnie lata średnia suma opadów atmosferycznych w niektórych rejonach Polski była taka sama jak w Hiszpanii. Różnica polega na tym, że w Polsce jest chłodniej i mniejsze jest parowanie wody z gleby. Według prelegenta za zmiany klimatyczne wywołujące efekt cieplarniany odpowiedzialny jest głównie człowiek, ponieważ zmiany na Słońcu powinny wywoływać raczej ochłodzenie się klimatu. Jego globalne ocieplenie wpływa na wzrost częstotliwości i intensywności występowania ekstremalnych zjawisk atmosferycznych. Zjawisko to obserwowane jest od lat 50. ub. wieku, a polega na podwyższeniu średniej temperatury atmosfery przy powierzchni oceanów i lądów, co wynika z zaburzenia równowagi radiacyjnej Ziemi. Efekt cieplarniany najlepiej obrazuje przykład szklarni, w której temperatura jest wyższa niż na zewnątrz. Od połowy ub. wieku obserwowany jest także wzrost stężenia CO 2 w atmosferze. Jak poinformował dr hab. J. Kozyra, limit naturalnego poziomu tego gazu dawno został już przekroczony. Jabłonie potrzebują 500 1000 godzin z temperaturą poniżej 7 C, a optymalna dla ich rozwoju wynosi 15 C. Jest wiele rejonów na świecie, gdzie z uwagi na zbyt wysoką jej wartość zimą uprawa tego gatunku nie jest możliwa powiedział dr J. Kozyra. Skutkami zmian klimatycznych są: wzrost średniej rocznej temperatury, deficyt opadów atmosferycznych, rozwój gatunków inwazyjnych (większa liczba pokoleń), także pochodzących z cieplejszych rejonów świata, i występowanie ekstremalnych zjawisk atmosferycznych. Wydłuża się też okres wegetacyjny i przyspiesza rozwój roślin wiosną. Przebieg warunków atmosferycznych zaczyna sprzyjać uprawie gatunków ciepłolubnych. W ostatnich kilkudziesięciu latach w rejonie Sandomierza średnia temperatura wzrosła o około 1 C. Nie jest to wiele, ale warunki klimatyczne w tym rejonie zbliżyły się do panujących w cieplejszych obszarach Europy. Jest to szczególnie widoczne w miesiącach letnich, dla których średnia temperatura wzrosła nawet o 2 C i spłaszczyła się amplituda wahań Urządzenia Chłodnicze CHŁODNICTWO PŁUCZKI CO 2 GENERATORY AZOTU www.vegachlodnictwo.pl Urządzenia Chłodnicze Spółka z o.o. ul. Chłopickiego 53, 04-275 Warszawa 601 200 887 e-mail: biuro@vegachlodnictwo.pl
10 Jubileuszowe temperatury w latach. Zimą ta różnica także jest obserwowana. Dodatkowo zmiany te uwidacznia brak okrywy śnieżnej i szybkie rozpoczynanie się wiosny. Ostatni rok był ekstremalny z uwagi na wysoką temperaturę latem i brak opadów. Takie lata będą się powtarzać, dlatego należy pomyśleć o zamontowaniu nawadniania w sadach, ale system taki musi być oszczędny, aby nie wpływał na zubożenie zasobów wodnych. Kiedyś susza była notowana co 5 lat, teraz zdarza się co 2 lata dodał dr hab. J. Kozyra. Jak zaznaczył, nawadnianie upraw musi być wykonywane w oparciu o pomiar wilgotności gleby i małymi dawkami, wówczas zapewnimy właściwe warunki do rozwoju roślin i ograniczymy straty wody. Obecnie oczekiwana będzie hodowla odmian wytrzymałych na suszę. Sadownicy będą potrzebowali też wsparcia koncepcyjnego i materialnego, m.in. nowoczesnych systemów wspomagania decyzji, dogodnych ubezpieczeń upraw, dostępu do kredytów na instalacje oszczędnych systemów nawodnieniowych. Fot. 3. O tym jakie wyzwania stoją obecnie przed europejskimi sadownikami mówił Gerard Poldervaart z European Fruitgrowers Magazine Przyszłość sadownictwa w Europie Obecnie przed sadownikami stoi wiele wyzwań, m.in. sprostanie oczekiwaniom konsumentów, zmiany w strukturze handlu i eksporcie, w produkcji sadowniczej, w tym w doborze odmian i w ochronie roślin. Nie bez znaczenia są także zmiany klimatyczne. W ich wyniku pojawiły się w ostatnim czasie problemy związane z częstszym występowaniem takich zjawisk jak susza i opady gradu. Mamy również do czynienia ze szkodnikami i chorobami, które do tej pory w danym regionie nie występowały. Pozytywnym aspektem ocieplenia klimatu może być jednak to, że być może niedługo będziemy mogli z powodzeniem uprawiać takie odmiany jak sadownicy na południu Europy mówił Gerard Poldervaart (fot. 3) z European Fruitgrowers Magazine. W ostatnich latach spożycie jabłek zmniejsza się w Europie Zachodniej, a także w USA, natomiast wzrost konsumpcji tych owoców notuje się w krajach azjatyckich, Federacji Rosyjskiej, Ameryce Łacińskiej, Afryce i Azji Południowej. Zdaniem G. Poldervaarta jednym ze sposobów zwiększenia konsumpcji owoców jest ich promocja poprzez dostępne media. Jako przykład podał nagłośnienie problemu zbytu polskich jabłek i zachęcanie do ich spożywania po wprowadzeniu embarga przez FR. Aby jednak znalazły one nabywców, muszą spełniać ich oczekiwania. Obecnie większość konsumentów oczekuje jabłek słodkich, o czerwonej skórce, muszą być one też wysokiej jakości i spełniać coraz bardziej rygorystyczne wymagania co do wysokości pozostałości w nich substancji aktywnych środków ochrony roślin. Produkcja jabłek rozwija się nie tylko w Europie, lecz także w innych rejonach świata, a ich producenci poszukują nowych rynków zbytu, m.in. w Chinach, Wietnamie czy Hongkongu. Należy jednak pamiętać, że konsumenci z tych krajów preferują jabłka o czerwonej skórce, takich odmian jak Gala i Red Delicious. Owoce te w większości są jednak produkowane na południu Europy, w Hiszpanii, we Włoszech, mniej ich pochodzi z krajów północno-zachodniej Europy. Dlatego też powstaje pytanie: czy owoce odmian uprawianych
11 Innym problemem na który zwrócił uwagę G. Poldervaart są ciągłe zmiany w rejestrze środków ochrony roślin. Wprowadzane są nowe substancje, ale też co jest znacznie istotniejsze dla producentów skraca się lista substancji aktywnych dopuszczonych do stosowania w sadach. W efekcie zwalczanie niektórych patogenów jest już lub niedługo będzie niemożliwe. Ponadto supermarkety (a warto pamiętać, że przez nie sprzedawana jest większość owoców) stawiają coraz wyższe wymagania pod względem jakości i bezpieczeństwa owoców. Normy przez nie ustalane są znacznie bardziej rygorystyczne niż zawarte w przepisach UE. Fot. 4. Miniaturowe jabłka Rockit w Europie Zachodniej będą spełniały oczekiwania nowych, wymagających rynków, a może należy zacząć produkować owoce innych odmian, które spełnią te wymagania? zastanawiał się G. Poldervaart. Kwestia doboru odmian to jedno, innym problemem jest spadek cen owoców produkowanych w dużych ilościach w Europie Zachodniej, co wpływa na dochodowość tamtejszych gospodarstw. Dlatego też tamtejsi sadownicy coraz częściej decydują się na wprowadzenie w gospodarstwie do uprawy nowych gatunków lub uprawę odmian niszowych klubowych lub o specyficznych cechach, np. jabłek o niedużej średnicy Rockit (fot. 4) czy o czerwonym miąższu (fot. 5). Za te owoce mogą uzyskać bowiem znacznie wyższe ceny, np. w supermarkecie w Holandii jabłka o czerwonym miąższu są trzy razy droższe niż odmian tradycyjnych. Hodowla Jeszcze przed 20 laty większość badań dotyczących produkcji ogrodniczej finansowana była ze środków rządowych. Teraz wiele badań jest zlecanych i finansowanych przez firmy prywatne. Dlatego sadownicy powinni zdawać sobie sprawę, że ich wyniki mogą być nieobiektywne. To samo dotyczyło wprowadzania nowych odmian. Kiedyś państwowe jednostki, które planowały wprowadzić nową odmianę do Fot. 5. Jabłka o czerwonym miąższu Redlove
12 Jubileuszowe produkcji, nie robiły tego dopóty, dopóki w 100% nie miały pewności o jej przydatności. Obecnie badania prowadzone są znacznie krócej, a nowe odmiany wprowadzane są na rynek bez poprzedzających testów sprawdzających przydatność w jednostkach badawczych. Dopiero po kilku latach sadownicy są w stanie ocenić, czy dana odmiana nadaje się do produkcji w danych warunkach glebowo-klimatycznych, czy też nie. Na przykład po wprowadzeniu do uprawy przed 50 laty w Holandii odmiany Golden Delicious okazało się, że najlepsze warunki do produkcji tych jabłek ma Francja i trudno konkurować z wyprodukowanymi tam owocami. Jak informował G. Poldervaart, 90% jabłek na świecie zbiera się w krajach Fot. 6. Fuji (Kiku ) Fot. 7. Cripps Pink (Pink Lady ) o cieplejszym klimacie niż panujący w zachodnio-północnej Europie czy Polsce. Dlatego nowe odmiany wyhodowane w tamtejszych warunkach nie zawsze będą sprawdzały się w naszym klimacie. Wśród nich są m.in.: Fuji (Kiku fot. 6), Cripps Pink (Pink Lady fot. 7), Delblush (Tentation ), Scrifresh (Jazz ), Scilate (Envy ), Ambrosia fot. 8, Nicoter (Kanzi fot. 9), CIVG198 (Modi fot. 10), Coop 38 (Goldrush fot. 11), Coop 39 (Crimson Crisp fot. 12), Inored (Story fot. 13), MC 38 (Crimson Snow fot. 14) czy Fot. 8. Ambrosia Cripps Red (Joya ). Tylko niewiele z nowych odmian okazało się przydatnych do uprawy w klimacie zachodnio-północnej Europy, np. Red Jonaprince, Pinova fot. 15, Fresco (Wellant fot. 16), Milwa (Junami ) czy SQ-159 (Natyra fot. 17). Nowe odmiany są wprowadzane na rynek jako ogólnodostępne lub też szczególnie te wydające się najbardziej atrakcyjne jako odmiany klubowe, tzw. Club Tight (np. Pink Lady, Kanzi ). W tym ostatnim przypadku jednostka, która wprowadza taką odmianę, dysponuje zazwyczaj odpowiednim budżetem umożliwiającym szybkie jej wypromowanie,
13 Fot. 9. Nicoter (Kanzi ) powiedzenia. Musi dostosować się do warunków, jakie stawia jej producent wymagania jakościowe, sposób przygotowania i zbytu owoców. Są także systemy tzw. Club Light, w których sadownik ma więcej do powiedzenia, np. może sprzedawać owoce swoimi kanałami albo korzystać z pomocy oferowanej przez wprowadzających odmiany. W takim systemie produkuje się np. owoce Kiku, Lola, Xenia mówił G. Poldervaart. Alternatywą lub też dodatkowym źródłem dochodu może być uprawa Fot. 10. CIVG198 (Modi ) Fot. 11. Coop 38 (Goldrush ) Fot. 12. Coop 39 (Crimson Crisp ) Fot. 13. Inored (Story ) ale też liczy na szybki zwrot poniesionych kosztów, no i na zysk. Natomiast sadownik, który decyduje się na uprawę odmiany klubowej, ma niewiele do innych gatunków, np. gruszy lub czereśni. Obecnie w Holandii i Belgii zainteresowanie produkcją gruszek jest większe niż w przypadku jabłek. Wzrasta również
14 Jubileuszowe powierzchnia plantacji winorośli, a także minikiwi, jagody kamczackiej i borówki wysokiej. W niektórych krajach zachodniej Europy uprawia się coraz więcej czereśni. W Holandii mamy tradycje w uprawie śliwy, ale w ostatnich latach wzrasta zainteresowanie uprawą głównie śliw japońskich zaletą ich są wysokie plony i bardzo dobrej jakości owoce, należy jednak pamiętać, że śliwy te kwitną bardzo wcześnie i są wrażliwe na przymrozki, tak jak morele. Dużą popularnością cieszy się też uprawa borówki wysokiej, ale w jej przypadku nie ma obawy zaprzestania na jej rzecz produkcji jabłek. Podejmują się jej najczęściej osoby dotychczas niezwiązane z sadownictwem, np. inwestor z Włoch założył w ub. roku na 24 ha plantację borówki wysokiej i w tym roku zamierza powiększyć ją o kolejne 24 ha informował G. Poldervaart. W Holandii, ale nie tylko, problemem jest podejmowanie produkcji sadowniczej przez kolejne pokolenia. Wiele z gospodarstw przejmują sąsiedzi, w wyniku czego zmniejsza się liczba gospodarstw, natomiast zwiększa się ich powierzchnia, a takie są jeszcze trudniejsze do przejęcia przez dzieci lub do sprzedaży, np. w Wielkiej Brytanii 15 20% gospodarstw sadowniczych odpowiada za 60% całej produkcji owoców. Na dochodowość gospodarstw ogromny wpływ ma cena zbytu wyprodukowanych w nich owoców. Uważam, że przyczyną niskiej ceny uzyskiwanej przez producenta owoców jest polityka supermarketów. Mają one zbyt dużą wyłączność na rynku i to one dyktują ceny. Obecnie w większości krajów UE 70 80% owoców sprzedawane jest przez sieci. Producenci nie mają jednak bieżących informacji dotyczących wielkości produkcji owoców oraz gwarancji ceny. W wyniku tego produkują coraz większe ilości owoców na coraz Fot. 14. MC 38 (Crimson Snow ) Fot. 15. Pinova Fot. 16. Wellant większych powierzchniach, aby cena oferowana przez sieci pokryła koszty ich produkcji. Według mnie nie jest to dobre rozwiązanie. Nie powinniśmy zwiększać produkcji, a obniżać jej koszty i uzyskiwać opłacalne ceny. Niestety, niemożliwa jest wymarzona sytuacja, kiedy pośrednik w sprzedaży owoców będzie miał na uwadze korzyść zarówno dla producenta, jak i odbiorcy owoców. Obecnie bardziej liczy się zaspokojenie potrzeb i oczekiwań supermarketów, a jedyną metodą jest obniżenie ceny oferowanej producentowi Fot. 17. SQ-159 (Natyra ) fot. 1 17 M. Strużyk owoców. Dochodzimy więc do tego, że bardziej liczy się wielkość niż wartość sprzedaży mówił G. Poldervaart. W ubiegłym wieku w Holandii dobrze działał system aukcyjny owoce sprzedawano po cenach zadawalających dla wszystkich. W efekcie popyt i podaż współgrały. W systemie tym pominięta była jednak rola pośrednika. Obecnie takim korzystnym rozwiązaniem jest platforma handlowa. Przed czterema laty założyło ją kilkunastu holenderskich sadowników wprowadzili wirtualną aukcję, na której mogli sprzedać owoce. Platforma ta jest niezależna, mogą z niej korzystać wszyscy zainteresowani obrotem owoców, zarówno producenci, jak odbiorcy i eksporterzy. W 2015 r. obroty owocami w tym systemie wynosiły 50 tys. ton. Platforma ta działa też w innych krajach, np. w Belgii, w Polsce Service2Fruit. Pośredniczy w nawiązywaniu kontaktów pomiędzy sprzedawcami i kupującymi. Jej ogromną zaletą jest dostęp przez internet do globalnego rynku przez całą dobę, 7 dni w tygodni, przez cały rok. Użytkownicy mają dostęp do aktualnych cen owoców, a opłaty pobierane są dopiero, kiedy dojdzie do transakcji. Uważam, że jest to bardzo dobre rozwiązanie dla wszystkich, a wykorzystane na szerszą skalę pozwoliłoby uzyskiwać wyższe ceny mówił. G. Poldervaart. Joanna Klepacz-Baniak Anita Łukawska Monika Strużyk