:: TEMAT :: WPROWADZENIE Owady należą do najliczniejszej grupy organizmów zamieszkujących naszą planetę. Do dziś nie zostały sklasyfikowane jeszcze wszystkie gatunki, ale już teraz znamy ich ponad 1 mln. Szacunkowo naukowcy podejrzewają, że liczba ta może być znacznie większa i dochodzić nawet do 100 milionów gatunków! Taka liczebność niesie za sobą olbrzymią różnorodność. Poza wspólną cechą posiadania sześciu odnóży, owady cały czas zadziwiają mnogością kształtów, barw czy wreszcie zachowań. Ewolucyjnie są organizmami niezwykle starymi, a zdolność do lotu posiadły dużo wcześniej niż ptaki. Przystosowały się do bytowania nawet w tak ekstremalnych warunkach jak naturalne wypływy ropy naftowej czy gorące źródła. CELE OGÓLNE:» zapoznanie z rolą owadów w otaczającym nas środowisku,» wdrażanie do aktywnych działań na rzecz ochrony zwierząt. W Polsce występuje około 0 tys. gatunków owadów z kilkunastu rzędów m.in. modliszek, widelnic, chrząszczy, chruścików, błonkówek, muchówek, motyli, pluskwiaków. Spora część owadów to gatunki ginące, bowiem stanowią one niezwykle wrażliwy składnik środowiska naturalnego. Zanikanie niektórych biotopów lub brutalna ingerencja człowieka np. objawiająca się używaniem insektycydów, doprowadza do szybkiego wymierania całych populacji owadów nie tylko tych uznawanych za szkodniki, ale także pożytecznych. Wiele gatunków owadów żyje w pobliżu człowieka, często przysparzając kłopotów i problemów. Chrząszcz kołatek domowy może czynić spustoszenia w drewnianych konstrukcjach i meblach. Zbiorów naszej biblioteki chętnie skosztują pustosz kradnik oraz rybik cukrowy. Zapasami w kuchni mogą pożywiać się larwy mącznika młynarka, a w szafie szkody wyrządzą larwy motyla mola futrzanego. Gdy do tego dodamy komary, osy, mrówki, pchły to nasze zdanie o owadach może być z góry negatywne. Jednak nie możemy zapominać, że przy takiej różnorodności nie mogą one być zbędnym elementem natury. Wystarczy wspomnieć o roli żądłówek (do których należą m.in. udomowione pszczoły, ale też i osy) w rozmnażaniu roślin (zapylanie kwiatów) czy niektórych chrząszczy np. z rodziny omarlicowatych, które w postaci młodocianej żywią się martwymi zwierzętami, stanowiąc swoistą służbę sanitarną. Biedronki wspomagają nas w ogrodach regulując ilość mszyc, biegacze skutecznie zmniejszają liczbę gąsienic motyli żerujących na drzewach owocowych, mrówki transportując budulec na mrowiska przyczyniają się bardzo często do przemieszczania na większe odległości nasion roślin. Spróbujmy zaprzyjaźnić się z owadami, są tego warte. CELE OPERACYJNE: Uczestnik wykona następujące czynności:» potrafi rozróżnić co najmniej cztery gatunki owadów,» poda różnice pomiędzy budową ciała owadów i innych zwierząt,» potrafi powiedzieć, jaką pożyteczną rolę odgrywają w środowisku owady. FORMA PRACY:» indywidualna, zbiorowa WIEK: 5-6 lat MATERIAŁY: Klej, papier biały A, papier kolorowy (żółty, jasnoniebieski, pomarańczowy), pisaki, plastelina, pędzle, nożyczki, dziurkacz, gąbka, rurki do napojów, szklane spodki, płaskie pojemniki, drewniane patyczki do szaszłyków, dojrzałe owoce (jabłka, gruszki, śliwki, arbuz), dżem, miód, zagęszczony sok owocowy, cukier w kostkach, przewodniki i klucze do oznaczania owadów. 1
:: TEMAT :: ZAJĘCIA 1. CZASEM BRZĘCZĄ, CZASEM BZYCZĄ... MIEJSCE: SALA PRZYGOTOWANIA WSTĘPNE 1. Zgromadź potrzebne materiały biurowe: pisaki, nożyczki, klej, czyste kartki papieru. 2. Przygotuj fotografie lub rysunki owadów. Możesz posłużyć się kluczami i przewodnikami do oznaczania tej grupy zwierząt. 3. Sporządź odpowiednią liczbę kopii arkuszy pracy ucznia A i B. PRZEBIEG ZAJĘĆ A. PRZYGOTOWANIA 1. Rozłóż na podłodze ilustracjami do dołu przewodniki, rysunki oraz fotografie kilku gatunków owadów. 2. Zapytaj dzieci jakie owady są im znane? Zapisuj wszystkie odpowiedzi drukowanymi literami na kartkach papieru. 3. Odwróć ilustracje i postarajcie się razem dopasować napisy do obrazów.. Poproś aby uczestnicy zajęć wskazali cechy odróżniające owady od innych zwierząt (np. budowa ciała, liczba odnóży). Zwróć uwagę, że poszczególne grupy owadów wyraźnie różnią się od siebie i wpływają na to różne czynniki min. sposób lokomocji, zdobywania pożywienia. 5. Wskaż wyraźną rolę kolorów w świecie owadów. Żółto-czarne pasy na odwłokach os informują o posiadanej przez nich broni w postaci żądła, zestawienie czerwieni i czerni na pokrywach skrzydeł biedronek jest wyraźnym przekazem o ich nie przydatności do spożycia. Intensywne kolory kwiatów z kolei zwabiają liczne żądłówki, w tym pszczoły miodne i trzmiele, które są pewne znalezienia w nich poszukiwanego nektaru i pyłku. B. ĆWICZENIA 1. Rozdaj dzieciom arkusz A i poproś o uzupełnienie liter w brakującym miejscu na podstawie rysunku łąki i żyjących na niej owadów. 2. Odczytaj na głos rymowanki. W miejscu uzupełnionych wyrazów czytaj tekst wraz z dziećmi. 3. Zapytaj czy pamiętają nazwy innych owadów żyjących na łące?. Wręcz uczniom arkusz B oraz potrzebne przybory. 5. Poproś o wycięcie tułowi owadów oraz ich skrzydełek. Zadaniem każdego z uczestników będzie dopasowanie i przyklejenie ich na odrębnej kartce. 6. Nazwij wszystkie owady i zapytaj, które z nich były przez dzieci widziane w czasie spaceru lub zabawy. 7. Pozwól pokolorować rysunki, zwracając jednak uwagę aby zostały użyte kolory odpowiadające prawdziwym mieszkańcom łąki. 2
:: TEMAT :: ZAJĘCIA 2. OWADZIA STOŁÓWKA MIEJSCE: SALA, TEREN (OGRÓD) PRZYGOTOWANIA WSTĘPNE 1. Przygotuj nożyczki, dziurkacz do papieru, pisaki, plastelinę, kolorowy papier żółty, jasnoniebieski, pomarańczowy, kawałek gąbki, rurki do napojów i spodki. 2. Wybierz miejsce w ogrodzie oddalone nieco od ścieżek i alejek, dosyć dobrze nasłonecznione. Skonstruuj tam niski stół lub ułóż kilka płaskich kamieni (płytek chodnikowych, cegieł, desek), a także grube gałęzie lub pieńki. 3. Przygotuj płaskie pojemniki, drewniane patyczki do szaszłyków oraz pędzle do farb.. Zgromadź dojrzałe owoce (np. jabłko, gruszka, śliwka, kawałek arbuza), słoik z dżemem i miodem, kostki cukru, zagęszczony sok oraz wodę. PRZEBIEG ZAJĘĆ A. PRZYGOTOWANIA /SALA/ 1. Potnij gąbkę na małe kostki i przymocuj do rurek na napoje. 2. Pokaż dzieciom rysunki i fotografie owadów. Krótko scharakteryzują tą grupę zwierząt, zwracając uwagę na charakterystyczne cechy (np. sześć odnóży, czułki, ciało składające się z głowy, tułowia i odwłoku). 3. Zapytaj dzieci czym żywią się owady? Wspólnie postarajcie się zauważyć różnorodność form odżywiania. Większość owadów to wegetarianie odżywiający się drewnem, liśćmi, korą, pąkami, łodygami, owocami, nasionami ale mamy także tutaj drapieżniki i pasożyty.. Ukierunkuj uwagę dzieci na owady zapylające kwiaty (motyle, pszczoły, trzmiele) i zaakcentuj ich wyjątkową rolę w rozmnażaniu roślin. 5. Siedzącym przy stolikach dzieciom rozdaj spodki oraz rurki zakończone gąbką. Na każdy spodeczek nalej odrobinę soku zmieszanego z wodą. Zadaniem dzieci jest wypicie soku przez słomki. Odzwierciedla to pobieranie nektaru przez owady. 6. Kolejną czynnością będzie wykonanie kwiatów z kolorowego papieru. Uczestnicy rysują pisakami ich kształty i wycinają je nożyczkami. Przy pomocy dziurkacza na środku każdego kwiatu wykonaj otwór, w który należy wsadzić rurkę do napojów. Koniec rurki zatykamy plasteliną. 7. Z pomocą dzieci sporządź posiłek dla owadów do owadziej stołówki. Zmieszaj sok z wodą i miodem oraz pokrój drobno owoce (można je także zmiksować lub rozbić tłuczkiem). B. ĆWICZENIA /OGRÓD/ 1. W wybranym miejscu rozstaw płaskie naczynia z niewielkimi porcjami dżemu, miodu, kostkami cukru oraz owocami. Słodkie napoje wlewamy na dno i ustawiamy wykałaczki lub patyczki po których owady będą mogły bezpiecznie się poruszać. Warto postawić także miseczkę z czystą wodą. Do tak przygotowanej stołówki powinny przylatywać pszczoły, osy i motyle. 2. Specjalny przysmak dla motyli będą stanowić przygotowane wcześniej kwiaty. Puste rurki (ich łodygi) napełniamy powoli syropem owocowym i wstawiamy do otworów w ziemi wykonanych patykiem lub innym ostrym narzędziem. Motyle zaciekawione kolorem kwiatów będą na nich przysiadać i spijać sok. 3
:: TEMAT :: 3. Dodatkowo przy pomocy pędzla możemy nanieść słodki syrop lub miód na korę gałęzi i pieńków. To także doskonała stołówka motyli dziennych i nocnych, a także chrząszczy.. Jeśli w pobliżu zauważymy kręcące się mrówki, możemy je zachęcić do odwiedzenia stołówki. Zwilżamy kostkę cukru i delikatnie przeciągamy ją od mrówek aż do pojemników. Za tym śladem podążą zwiadowcy, którzy wkrótce przekażą informacje o obfitości pokarmu reszcie kolonii. 5. Pierwsze obserwacje możemy rozpocząć już po dwóch, trzech godzinach. W miarę upływu czasu liczba owadów powinna się zwiększać. Pamiętając o tym powinniśmy uzupełniać stołówkę. Jest ona doskonałym miejscem do obserwowania z bliska motyli, mrówek, pszczół i os. 6. Pamiętajmy jednak, że pszczoły i osy to owady żądlące. W pobliżu obfitego źródła pokarmu zazwyczaj nie atakują, jednak należy zachować konieczną ostrożność i obserwować je z pewnej odległości. 7. Patrząc na owady zwróćmy uwagę dzieci na ich kolorystykę np. czarno-żółte pasy na ciele os są informacją dla napastników, że mogą użądlić. 8. Przyjrzyjmy się uważnie w jaki sposób pobierają pokarm np. długie ssawki motyli dostosowane są do pobierania nektaru z kwiatów o głębokich kielichach, niedostępnego dla innych owadów. 9. Porównajmy wraz z dziećmi szczegóły budowy owadów np. kształty skrzydeł, odwłoka, wielkość. 10. Kiedy w pobliżu stołówki znajdują się szlaki komunikacyjne mrówek, możemy poprosić dzieci, aby na białym papierze namalowały wodą z cukrem lub zmoczoną kostką cukru jakiś kształt. Po jakimś czasie mrówki zaczną zbierać smaczny syrop i utworzą wzdłuż konturów rysunku żywy obrazek. ZADANIE DLA PRZEDSZKOLAKÓW Jeżeli w pobliżu przedszkola znajduje się ogródek, warto założyć w nim specjalny kącik przeznaczony dla owadów. Na grządkach można posiać miododajne rośliny np.: facelię błękitną, dziurawiec zwyczajny, gorczyce czarną, grykę zwyczajną, łubin żółty, naparstnice purpurową, orlika pospolitego, szałwię lekarską. Jeśli z kamieni wzniesiemy kopiec wypełniony wewnątrz sianem, słomą lub zeschłymi liśćmi, istnieje szansa, że skorzystają z niego trzmiele i założą gniazdo. CIEKAWOSTKI 1. Mrówki porozumiewają się za pomocą języka zapachów (feromonów). U najbardziej zaawansowanych gatunków może on składać się z około pięćdziesięciu słów zapachowych uzupełnionych różnymi kombinacjami sygnałów dotykowych, co daje łącznie możliwość wypowiedzenia około pięciuset zdań. 2. Budleja Dawida lub inaczej omżyn to krzew pochodzący z Chin kwitnący latem. Jego piękne kwiaty posiadają niezwykłą cechę zwabiania motyli odżywiających się ich nektarem, stąd kolejna nazwa tej rośliny - motyli krzew. 3. Włochate ciała trzmieli świetnie znoszą niską temperaturę, dlatego mogą zapylać kwiaty już przy 10ºC, co pozwala im dobrze funkcjonować wczesną wiosną. Dla porównania pszczoły miodne potrzebują temperatur o dwa, trzy stopnie wyższych, a więc rozpoczynają zbieranie pożytku dopiero w godzinach przedpołudniowych.
:: TEMAT :: SŁOWNICZEK TRUDNIEJSZYCH POJĘĆ Drapieżnictwo - sposób odżywiania się polegający na polowaniu, zabijaniu i zjadaniu innych zwierząt. Feromony - związki chemiczne, wydzielane przez zwierzęta i rośliny, służące do komunikowania się lub wywoływania określonych zachowań (także zmian fizjologicznych). Pasożyt - organizm wykorzystujący żywiciela (zwierzę lub roślinę) jako źródło pokarmu i niejednokrotnie środowisko życia. WYBRANE POZYCJE LITERATURY 1. Grabarczyk M. i H. Mój pierwszy przewodnik. Jaki to motyl? Multico. Warszawa 2007. 2. Małkiewicz A. i in. Motyle naszych lasów i łąk. Wydawnictwo Dolnośląskie. Wrocław 2007. 3. Reichholf J. Obserwujemy motyle. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Warszawa 1993.. http://users.v-lo.krakow.pl/~locutus/ - strona poświęcona mrówkom 5. http://www.pzht.friko.pl/rozpozn.htm - strona o rozpoznawaniu gatunków trzmieli 6. http://www.crabro.republika.pl/gatunki.htm 7. http://www.lepidoptera.pl - strona poświęcona motylom Europy Fot 1. Rusałka pawik 5
:: TEMAT :: OWADY - TABLICA 1 Rusałka pawik Inachis io Motyl z rodziny południc, pospolity na łąkach, polach, w sadach i ogrodach. Cechą charakterystyczną tego gatunku są połyskujące, niebiesko-czarne oczka widoczne na rozłożonych skrzydełkach. Gąsienice rusałki pawika żerują na pokrzywach. Dorosłe owady zimują w zakamarkach domów, dziuplach, piwnicach. 6
:: TEMAT :: OWADY - TABLICA 2 Bielinek kapustnik Pieris brassicae Motyl z rodziny bielinkowatych do której w Polsce należy 17 gatunków. Pospolity na łąkach, ugorach, polach, polanach. Jego gąsienice żerują na roślinach krzyżowych, w tym także na kapuście. W ciągu dorosłe osobniki mogą pojawić się dwa lub trzy razy (dwa lub trzy pokolenia). Zimują poczwarki w pobliżu roślin pokarmowych. 7
:: TEMAT :: OWADY - TABLICA 3 Trzmiel gajowy Bombus lucorum Jeden z najczęściej spotykanych trzmieli krajowych. Żyje w rodzinach liczących do 300 osobników. Samice tego gatunku zakładają gniazda głęboko pod ziemią w norach gryzoni. Można go spotkać na ponad 500 roślinach krajowych, które odwiedza i zapyla. Niektóre z nich np. naparstnica purpurowa, mają tak ukształtowane kielichy kwiatów, by ułatwiać trzmielom dostanie się do nektaru. 8
:: TEMAT :: OWADY - TABLICA Szerszeń europejski Vespa crabro Pospolita trawa łąk i pastwisk. Łatwa do rozpoznania po walcowatym kwiatostanie na długiej łodydze. Ceniona przez rolników jako doskonały materiał na siano odznaczające się wysokimi walorami użytkowymi i smakowymi. 9
:: TEMAT :: OWADY - TABLICA 5 Pasikonik zielony Tettigonia viridissima Przedstawiciel reprezentowanej w Polsce przez 80 gatunków rodziny prostoskrzydłych. Pospolity na łąkach, w uprawach zbóż. Podobnie jak u innych pasikoników samce tego gatunku odzywają się latem pocierając o swoje ciało skrzydełkami. Jest owadem drapieżnym, polującym wśród traw między innymi na chrząszcze. 10