Rola gatunków domieszkowych w planowaniu urządzeniowo-hodowlanym Wojciech Gil Zakład Hodowli Lasu i Genetyki Drzew Leśnych Instytut Badawczy Leśnictwa Leśne siedliska zmienione i zniekształcone, Nagórzyce, 12-13.11.2014
Rolę gatunków domieszkowych można rozpatrywać pod względem: - roli w życiu drzewostanu i ich wartości gospodarczej (uszlachetniające i pomocnicze), - sposobu występowania (pojedynczo, grupowo, kępowo, pasowo, rzędowo) i rozmieszczenia w drzewostanie, - czasu trwania (czasowe i trwałe).
Gatunki domieszkowe uszlachetniające (produkcyjne): urozmaicają i polepszają produkcję danego drzewostanu. Gatunki domieszkowe pomocnicze: - pielęgnujące (osłaniają odnowienie gatunku głównego, przyspieszają oczyszczanie się pni drzew, tworzą ściółkę, poprawiają jakość gleby i korzystnie oddziałują na mikroklimat) - biocenotyczne (stwarzają możliwość bytowania pożytecznych zwierząt i podnoszą odporność lasu)
W zależności od roli domieszki, planujemy różną formę jej zmieszania: - jednostkową dla domieszek pomocniczych o udziale do 5%, - grupową (0,5 2 a) dla domieszek uszlachetniających i pomocniczych o udziale 5 10%, - drobnokępową (2 4 (5) a) dla domieszki uszlachetniającej o udziale powyżej 10%, - kępową (4 (5) 10 a) dla domieszki uszlachetniającej (produkcyjnej) o udziale 15 20%.
Role pełnione przez rodzime gatunki drzew (Tyszkiewicz, Obmiński 1963): - gatunki zdolne do tworzenia drzewostanów jednogatunkowych i często panujące w drzewostanach wielogatunkowych (sosna, świerk, jodła, buk, olsza czarna), - pozostałe gatunki, uważane za główne ze względu na szczególną wartość i występujące jako gatunki współpanujące (dęby, modrzew, niekiedy jesion), - gatunki ekspansywne, w sprzyjających warunkach gromadnie wkraczające do drzewostanu (grab, brzoza, olsza szara, osika), - gatunki o ograniczonym znaczeniu lasotwórczym, jednak w domieszce bardzo pożądane klon zwyczajny, jawor, wiązy, lipy, trześnia).
Ustalenie składu gatunkowego odnowienia jest jednym z najważniejszych środków osiągania założonego celu hodowlanego. Cel ten powinien uwzględniać: - wizję użytkowania lasu, czyli otrzymania określonych sortymentów, - stan i stabilność ekosystemu leśnego.
Czynniki wpływające na naturalne procesy rozwojowe decydujące o realizacji celu hodowlanego: - zmiany klimatu (krótko- i długookresowe), objawiające się m. in. nasileniem niekorzystnych zjawisk abiotycznych (huragany, susze) i dynamiką rozmieszczenia gatunków, - zmiany zasobności siedlisk, - zjawiska antropogeniczne (zanieczyszczenia, pożary, polityka leśna).
Zasady doboru składu gatunkowego odnowień: - wykorzystanie zdolności produkcyjnych siedlisk (tabela nr 3, Zasady Hodowli Lasu 2012), - zasada rozproszenia ryzyka hodowlanego, - uwzględnianie naturalnych zasięgów pionowych i poziomych, - wykorzystanie procesów naturalnych.
Jaworski (2011) zakładane w ostatnich latach uprawy leśne wykazują zazwyczaj zbyt mały udział gatunków domieszkowych, a zwiększenie ich udziału jest jednym ze sposobów podniesienia produkcyjności drzewostanów i ich odporności Przykład : lasy łęgowe dębowo wiązowo jesionowe (91F0)
Grab zwyczajny, lipa drobnolistna, klony i wiązy: - mogą pełnić rolę domieszek produkcyjnych i pomocniczych - mają duże zdolności przyrostowe, - są ekspansywne i samorzutnie pojawiają się w drzewostanie, łatwo rozmnażają się z odrostów, - są cienioznośne i dobrze wzrastają pod okapem drzewostanu, - ocieniają skutecznie glebę i dostarczają obfitej ściółki, - wytwarzają rozległy system korzeniowy.
Świeża masa liści produkowana przez trzy gatunki drzew w drzewostanach mieszanych na Ukrainie. Źródło: Kieliszewska Rokicka 1993, wg Gordienko 1979. Wiek drzewostanu [lata] Średnia świeża masa liści [kg/1 drzewo/rok] Grab zwyczajny Klon zwyczajny Lipa 22 1,9 1,9 2,2 49-52 4,1 3,6 6,1 80 7,8 8,4 10,4 100-110 10,2 9,7 13,1 drobnolistna
Grab zwyczajny Domieszka uszlachetniająca: las mieszany świeży, las świeży, las wilgotny, las łęgowy, las mieszany wyżynny świeży i wilgotny, las wyżynny świeży i wilgotny. Domieszka pomocnicza: bór mieszany świeży, bór mieszany wyżynny wilgotny, las mieszany świeży, las świeży, las wyżynny wilgotny i las łęgowy.
Występowanie grabu (w składzie gatunkowym) w I i II piętrze drzewostanów. Powierzchnia (ha) zredukowana (Bank Danych o Lasach, BULiGL, 2013). IP 47009,17 ha IIP 39760,92 ha RAZEM 86770,09 ha
Lipa drobnolistna jako gatunek główny w: - I krainie przyrodniczo-leśnej na siedlisku lasu mieszanego świeżego (przykładowe składy gatunkowe drzewostanów: Lp So Bk i Lp So Db), lasu świeżego (Lp Bk), - II krainie przyrodniczo-leśnej na siedlisku lasu mieszanego wilgotnego (Lp Gb Db), - V krainie przyrodniczo-leśnej na siedlisku lasu mieszanego wyżynnego świeżego (Lp Db) i lasu wyżynnego świeżego (Bk Lp Db i Kl Lp), - w VI krainie przyrodniczo-leśnej na siedlisku lasu mieszanego wyżynnego wilgotnego (Lp So Db), - w VII krainie przyrodniczo-leśnej na siedlisku lasu górskiego wilgotnego (Lp Bk Jw), - w VIII krainie przyrodniczo-leśnej na siedlisku lasu wyżynnego wilgotnego (Js Lp Db).
Jako domieszki uszlachetniające lipy przewidywane są jedynie na siedliskach: lasu świeżego (kraina II), lasu łęgowego (krainy II, III i IV), lasu mieszanego wyżynnego wilgotnego i lasu wyżynnego wilgotnego (krainy V i VIII). Udział lip w formie domieszek pomocniczych jest bardzo szeroki i rozpoczyna się (na nizinach, wyżynach i w górach) od siedlisk borów mieszanych a kończy na lasach łęgowych
Powierzchnia drzewostanów z udziałem lipy w I piętrze drzewostanów w układzie RDLP (Gil, Zajączkowski 2014).
Liczba wyłączeń z lipą drobnolistną w składzie gatunkowym według rosnącego udziału (Gil, Zajączkowski 2014) Drzewostan główny II piętro Udział w skł. gat. Liczba wyłączeń Liczba wyłączeń 1 22063 516 2 7671 493 3 2917 283 4 1411 184 5 819 184 6 555 129 7 325 103 8 238 101 9 121 42 10 238 258
Udział drzewostanów z udziałem lipy w układzie siedliskowych typów lasu w LP (Gil, Zajączkowski 2014).
Występowanie drzewostanów z udziałem lipy w układzie klas wieku w LP (pow. zredukowana) (Gil, Zajączkowski 2014)
Zmiany udziału lipy na powierzchniach badawczych w Białowieskim Parku Narodowym w okresie 1936 1982 Źródło: Grzywacz (1991), wg Kowalskiego (1990) Siedlisko Rok 1936 Rok 1957 Rok 1971 Rok 1982 Udział [%] lip w ogólnej liczbie drzew na powierzchniach Bory 0,1 6,9 9,8 12,4 Grądy 2,0 31,0 35,5 36,2 Olsy 0,1 6,9 8,5 10,1 Udział [%] w powierzchni przekroju pierśnicowego na powierzchniach Bory 0,3 0,9 1,5 2,5 Grądy 9,7 13,6 14,8 16,0 Olsy 0,5 1,2 1,8 2,5
Klony w kolejnych edycjach Zasad Hodowli Lasu są wymieniane jako gatunki główne jedynie w trzech przypadkach: - klon zwyczajny na siedlisku lasu wyżynnego świeżego w V krainie przyrodniczoleśnej (typ gospodarczy drzewostanu Kl Lp) - klon jawor na siedlisku lasu wyżynnego wilgotnego w formie litej jaworzyny (typ gospodarczy drzewostanu Jw) w krainie V oraz na siedlisku lasu górskiego wilgotnego (Lp Bk Jw) w krainie VII.
Domieszki uszlachetniające Klon zwyczajny: - na siedlisku lasu świeżego w typach gospodarczych Db Św i Db Bk (krainy II, V), - na siedlisku lasu łęgowego w typie gospodarczym Db Wz Js (kraina II, IV) i w typach gospodarczych Wz Js i Wb Tp (kraina III), - na siedlisku lasu mieszanego wyżynnego świeżego w typie gospodarczym Lp Db (kraina V), - siedlisku lasu wyżynnego świeżego w typie gospodarczym Bk Lp Db (kraina V), - na siedlisku lasu mieszanego wyżynnego wilgotnego w typach gospodarczych Lp So Db (kraina VI) i Gb Db (kraina VIII), - na siedlisku lasu wyżynnego wilgotnego w typach gospodarczych Lp Db, Św Bk, Js Lp Db, Jd Bk (krainy VI, VIII), - na siedlisku lasu łęgowego wyżynnego w typie gospodarczym Wz Js (kraina VI) i w typie Ol Js (kraina VIII), - na siedlisku olsu jesionowego górskiego w typie gospodarczym Ol Js (kraina VII).
Klon jawor: - na siedlisku lasu wyżynnego w typie gospodarczym Db Jd (kraina VI), - na siedlisku lasu wyżynnego wilgotnego w typie gospodarczym Św Bk (kraina VI), - na siedlisku lasu mieszanego wyżynnego wilgotnego w typie Lp So Db (kraina VI), - na siedlisku lasu górskiego wilgotnego w typie Św Jd Bk (kraina VII), - na siedlisku boru mieszanego górskiego wilgotnego w typie Św Jd (kraina VIII), - na siedlisku lasu mieszanego górskiego w typie Św Bk (kraina VIII).
Występowanie klonów (w składzie gatunkowym) w I i II piętrze drzewostanów. Powierzchnia (ha) zredukowana (Bank Danych o Lasach, BULiGL, 2013) IP 28474,42 ha IIP 4092,94 ha RAZEM 32567,36 ha
Wiązy - gatunki główne jedynie w odniesieniu do siedliska lasu łęgowego w krainie II (przykładowy typ gospodarczy drzewostanu Db Wz Js), krainie III (Wz Js) i krainie IV (Db Wz Js), - domieszki: na siedliskach lasu wilgotnego, lasu łęgowego i olsu jesionowego (w wariantach nizinnym, wyżynnym i górskim), a w niektórych przypadkach także na siedlisku lasu świeżego (kraina II) czy lasu mieszanego wilgotnego (kraina IV).
Obecnie, według stanu na 1 stycznia 2013 roku (Bank Danych o Lasach, BULiGL) zredukowana powierzchnia drzewostanów z udziałem wiązów w składzie gatunkowym, w I i II piętrze) wynosi w kraju zaledwie ok. 2,4 tys. ha. Wiązy występują głównie w I piętrze drzewostanów.
Pielęgnowanie
Szersze uwzględnienie gatunków domieszkowych konieczna selekcja i produkcja wykwalifikowanego materiału sadzeniowego Lipa drobnolistna - 160 ha wyłączonych drzewostanów nasiennych, ponad 200 drzew matecznych na terenie dziewięciu regionalnych dyrekcji RDLP, 1 drzewo zachowawcze (RDLP Białystok) Grab zwyczajny - 1 drzewo mateczne Wiąz górski - 23 drzewa mateczne i 52 drzewa zachowawcze Wiąz polny - 8 drzew matecznych i 44 drzewa zachowawcze Jawor 2 drzewostany nasienne, 2 drzewa mateczne tego gatunku Klon zwyczajny - 4 drzewa mateczne.
Podsumowanie Rola gatunków domieszkowych w aktualnym planowaniu urządzeniowohodowlanym jest podkreślona w sposób wystarczający. Jedynie w nielicznych przypadkach, dotyczących głównie żyznych siedlisk i drzewostanów złożonych z gatunków ustępujących, należy rozważać zwiększenie dotychczasowego udziału cennych domieszek uszlachetniających, takich jak lipa drobnolistna, jawor, klon zwyczajny czy wiązy; Właściwy udział gatunków domieszkowych powinien być również uwzględniany w planowaniu zabiegów hodowlanych, postulat ten jest szczególnie ważny w przypadku grabu i lipy. Uwzględnienie roli domieszek w planowaniu hodowlanym wiąże się również z potrzebą lepszego rozpoznania stanu tych drzewostanów, zarówno zdrowotnego jak i hodowlanego na terenie lasów państwowych (wiązy!).
Dziękuję za uwagę