pissn 1899-5241 eissn 1899-5772 Journal of Agrbusness and Rural Development www.jard.edu.pl 2(24) 2012, 285-296 CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE ZRÓWNOWAŻENIE GOSPODARSTW ROLNYCH Woletta Wrzaszcz Instytut Ekonomk Rolnctwa Gospodark Żywnoścowej PIB Abstrakt. W poltyce rolnej w Un Europejskej coraz bardzej akcentuje sę zagadnene zrównoważonego rozwoju rolnctwa. Jest to odzew na narastające zagrożena środowskowe. Dlatego podjęto próbę pomaru pozomu zrównoważena gospodarstw rolnych objętych systemem FADN oraz rozpoznana jego determnant. W tym celu posłużono sę metodą analzy welowymarowej oraz modelem regresj logstycznej. Otrzymane wynk wskazały, ż nezasadne jest utożsamane bezpecznej dla środowska przyrodnczego produkcj rolnej z nskotowarową oraz nskodochodową. Słowa kluczowe: pozom zrównoważena gospodarstw rolnych, ndywdualne gospodarstwo rolne, determnanty pozomu zrównoważena, FADN WPROWADZENIE Zagadnene zrównoważonego rozwoju jak dotąd ne zostało zdefnowane 1 jednoznaczne. Powszechne cytowana defncja pochodz z tzw. Raportu Brundtland, gdze pojęce zrównoważonego rozwoju jest rozumane jako zaspokajane obecnych potrzeb ludz, bez uszczerbku dla możlwośc ch zaspokojena przez przyszłe pokolena [World... 1987]. Rozwój zrównoważony oznacza nową flozofę rozwoju globalnego, regonalnego lokalnego. Ma ona wymar ne tylko loścowy (materalny), ale główne jakoścowy, gdze jakość życa jest uznana za prorytet [Baker 2006]. Flozofa ta po- 1 Termn zrównoważene wywodz sę z ekolog odnos sę do zdolnośc regeneracyjnych ekosystemu [Reboratt 1999]. Copyrght Wydawnctwo Unwersytetu Przyrodnczego w Poznanu Adres do korespondencj Correspondng author: mgr Woletta Wrzaszcz, IERGŻ PIB, Zakład Ogólnej Ekonomk, Instytut Ekonomk Rolnctwa Gospodark Żywnoścowej Państwowy Instytut Badawczy, ul. Śwętokrzyska 20, 00-002 Warszawa, Poland, e-mal: wrzaszcz@ergz. waw.pl
286 W. Wrzaszcz wstała w odpowedz na globalny charakter zagrożeń środowskowych, uwzględnając sposoby zmnejszana degradacj przyrody oraz praktyk zapewnające jej poszanowane, jak równeż pomnażane dóbr materalnych z zachowanem zdolnośc ekosystemów do ch odnowy [Woś 1992]. Koncepcja rozwoju zrównoważonego, chronąc środowsko naturalne, mus jednocześne stymulować wzrost ekonomczny oraz rozwój społeczny, jednakże przyjmując nadrzędność środowska w stosunku do rozwoju gospodarczego [Loon n. 2005, Zegar 2007 a, b]. Prezentowany punkt wdzena ne jest akceptowany powszechne, a rozwój zrównoważony często przegrywa z realam ekonomcznym. Obserwowane (rozbeżne) procesy skłanają do wyeksponowana dzałań zaburzających równowagę w ekosysteme, uzasadnena adekwatnego wsparca nstytucjonalnego, a także popularyzacj praktyk prośrodowskowych wśród społeczeństwa. W sytuacj nadeksploatacj ekosystemu oraz rosnącego zagrożena deformacj procesów geochemcznych bosfery stało sę nezbędne przestawane rozwoju społeczno- -gospodarczego na kerunek zrównoważony [Zegar Wlk 2007]. Obecne ujemne efekty zewnętrzne dzałalnośc gospodarczej przekraczają możlwość ch absorpcj przez ekosystem, co jest mocnym argumentem przemawającym za celowoścą wprowadzena zman. Jak podkreślają nektórzy badacze, każda dzałalność gospodarcza w rzeczywstośc jest konsumpcją zasobów naturalnych, co wzmacna zasadność mplementacj zasad rozwoju zrównoważonego [Rees Wackernagel 1994]. W tym śwetle ochrona nwestycja w kaptał naturalny pownna stać sę plnym prorytetem dla całego społeczeństwa [Prugh n. 1999]. Idea rozwoju zrównoważonego odnos sę równeż do rolnctwa, które slne oddzałuje na stan środowska naturalnego. Specyfką rolnctwa są skutk uboczne prowadzonej dzałalnośc rolnczej, mające charakter dodatnch ujemnych efektów środowskowych 2. Nestety efekty zewnętrzne dzałalnośc rolnczej na ogół ne są brane pod uwagę w mkroekonomcznym kryterum podejmowana decyzj przez producentów rolnych, co uzasadna potrzebę nterwencj czynnka nstytucjonalnego [Zegar 2007 b]. Zgodne z deą zrównoważonego rozwoju, każda jednostka pownna czuć sę zoblgowana do ochrony środowska przyrodnczego oraz przestrzegana zasad racjonalnej gospodark zasobam naturalnym [Woś Zegar 2002]. Podejśce to wymaga wdrożena takego systemu gospodarowana, w którym presja na środowsko ne przekracza jego pojemnośc 3. 2 Wśród efektów zewnętrznych wyróżnamy zarówno dodatne (dobra publczne), jak ujemne (koszty, nekorzyśc) [Baum Śleszyńsk 2009, Cooper n. 2009, Zegar 2007 b]. Dotychczas rolnctwo ne ponosło skutków nadmernego korzystana z zasobów naturalnych. Dopero od klku lat wprowadza sę ogranczena środowskowe śwadczena fnansowe z tytułu kosztów korzyśc środowskowych [Bołtromuk 2006, Zegar 2010, Duer 2010]. 3 Polske rolnctwo mus sę zmerzyć z jednym z podstawowych dylematów rozwojowych wyborem dalszej śceżk rozwoju [Czyżewsk Hensz-Matuszczak 2005]. Industralny kerunek rozwoju rolnctwa (bazujący na teor ekonom neoklasycznej) przyczynł sę do nekwestonowanego wzrostu produkcj, ale ne rozwązał problemów społecznych gospodarczych, a przede wszystkm spowodował znaczące koszty zewnętrzne (m.n. w postac drastycznego spadku różnorodnośc bologcznej). Za jego alternatywę uznano model rolnctwa zrównoważonego (bazujący na teor ekonom ekologcznej), zmerzający do pogodzena celów ekonomcznych (efekt jednostk) środowskowych (efekt społeczny) w produkcj rolnej, zgodne z zasadą wn-wn. Najwększe zanteresowane zwolennków ekonom ekologcznej skupa sę wokół podstawowych kwest, którym są ochrona zasobów naturalnych, a także wyznaczene progu bezpeczeństwa Journal of Agrbusness and Rural Development
Czynnk kształtujące zrównoważene gospodarstw rolnych 287 Idea zrównoważonego rozwoju stała sę centralną osą dyskursu poltycznego społecznego w wększośc krajów wysoko rozwnętych, welu krajach rozwjających sę oraz mędzynarodowych organzacjach poltycznych, społecznych ruchach pozarządowych [Toczyńsk n. 2009]. W zasęgu poltycznym pozostaje promocja ekonomcznej efektywnośc gospodarczej, z jednoczesnym podkreślenem potrzeby wyceny zasobów kaptału naturalnego efektów zewnętrznych jako warunkowych elementów dalszej dzałalnośc gospodarczej ludzkej egzystencj. Jest to najważnejszy krok w kerunku kreowana zrównoważanego rozwoju [Prugh n. 1999]. Od początku lat dzewęćdzesątych XX weku rozpoczęto wprowadzane zman we Wspólnej Poltyce Rolnej (WPR), które znalazły wyraz w reformach mocnej uwzględnających wymog środowskowe w produkcj rolnej. Warunkowe fnansowane rolnctwa stało sę oblgatoryjne dla rolnków zanteresowanych pozyskanem subsydów w ramach realzowanych nstrumentów WPR oraz podkreślło ch decydującą rolę w kształtowanu stanu środowska przyrodnczego. Za pośrednctwem takch nstrumentów poltycznych państwo może narzucć warunk brzegowe gospodarującym podmotom, mające na celu zblżene optmum prywatnego (ukerunkowanego na racjonalność mkroekonomczną) do optmum społecznego (zwązanego z racjonalnoścą makroekonomczną) [Zegar 2010]. Podjęte dzałana poltyczne zancjowały potrzebę montorngu praktyk rolnośrodowskowych, tym samym poszukwana nterpretowalnych mar oraz metod, pozwalających na syntetyczną ocenę zrównoważena gospodarstwa (podstawowej jednostk w rolnctwe), w tym jego organzacj wewnętrznej (powązana produkcj roślnnej zwerzęcej) oraz relacj z otoczenem [Runowsk 2000, Fotyma 2000, Loon n. 2005]. Mmo ż pojęce gospodarstwo zrównoważone ne jest rozumane jednolce (często rozpatrywane fragmentaryczne subektywne), fundamentem wększośc defncj jest założene, że w gospodarstwe zrównoważonym stosowane praktyk rolncze ne naruszają równowag środowskowej, a rezultatem prowadzonej dzałalnośc rolnczej są korzyśc ekonomczne społeczne [Krasowcz 2005]. Dlatego zaproponowano sposób pomaru pozomu zrównoważena gospodarstwa rolnego w sferze środowskowej, ekonomcznej oraz środowskowo-ekonomcznej. Celem pracy było określene pozomu zrównoważana gospodarstw, a także rozpoznane jego determnant. PRZEDMIOT I METODA BADAŃ Przedmotem badań były gospodarstwa ndywdualne objęte systemem rachunkowośc rolnej polskego FADN w 2008 roku. Zborowość lczyła 11 283 gospodarstwa. Do badań wybrano podmoty, w których użytkowano grunty orne o type rolnczym: wyspecjalzowane w uprawach polowych (typ 1), w chowe zwerząt żywonych w systeme wypasowym (typ 4), w chowe zwerząt zarnożernych (typ 5), a także neekologcznego. Argumentem uzasadnającym take podejśce jest coraz bardzej ogranczona wydajność kaptału materalnego, wytworzonego przez człoweka, ze względu na zmnejszającą sę podaż komplementarnych zasobów naturalnych. Jak podkreślają wybtn twórcy tego nurtu ekonom, odejśce od kaptału materalnego na rzecz naturalnego jako czynnka lmtującego egzystencję jest funkcją wzrastającej skal wpływu ludzkej obecnośc [Costanza n. 1997, Baker 2006]. 2(24) 2012
288 W. Wrzaszcz wyspecjalzowane z różnym uprawam (typ 6), z różnym zwerzętam (typ 7), z różnym roślnam zwerzętam (typ 8). Z badań wyelmnowano gospodarstwa wyspecjalzowane w uprawach ogrodnczych (typ 2) oraz trwałych (typ 3), a także neużytkujące gruntów ornych. Powodem elmnacj były przyjęte krytera zrównoważena środowskowego, które w zasadnczej częśc odnosły sę do gospodarowana na gruntach ornych. Określene pozomu zrównoważena gospodarstw rolnych sprowadzono do dwóch etapów, a manowce: 1) wyboru mar (zmennych) uzasadnonych pod względem merytorycznym statystycznym oraz 2) wyboru metody badawczej umożlwającej syntetyczną ocenę zjawska na podstawe danych FADN [OECD 1999]. Mary zrównoważena gospodarstw zostały ocenone względem najbardzej pożądanych wartośc ujętych w normach prawnych, czy też podstawowych zasadach organzacj produkcj rolnej. Te punkty odneseń określono manem wartośc progowych, powyżej lub ponżej których można ocenć jednoznaczne, czy dany podmot jest bardzej lub mnej zrównoważony. W celu sprowadzena wartośc zmennych do porównywalnośc przeprowadzono ch normalzację. Jest to zabeg koneczny przy stosowanu metod statystycznej analzy welowymarowej takch, jak klasyfkacja porządkowane lnowe obektów. Posłużono sę metodą untaryzacj zerowanej z referencyjnym systemem grancznym, która sprowadza zmenne dagnostyczne do wartośc z przedzału [ 1;1]. Przykładowo przedstawono wzór 1 na normalzację stymulant z progem veta [Strahl Walesak 1997]. Zastosowana formuła jest zalecana w sytuacj, kedy w ocene obektów pojawają sę określone normy, tzw. prog lub przedzały veta, które tworzą referencyjny system granczny. Pozom zrównoważena określono jako średną znormalzowaną wartość wybranych zmennych dagnostycznych (wzór 2). W celu wyodrębnena gospodarstw spełnających przyjęte normy określono mnmalny pozom satysfakcj oceny obektu. Do określena pozomu zrównoważena środowskowego wybrano take zmenne, które odzwercedlały zarówno pozytywne praktyk rolncze, jak negatywne oddzaływane na środowsko przyrodncze, a manowce: a) lczba grup rośln uprawanych na gruntach ornych (GO) stymulanta, próg veta: 3; b) udzał zbóż w strukturze zasewów GO destymulanta, próg veta: 66; c) ndeks pokryca GO roślnnoścą w okrese zmy stymulanta, próg veta: 33; d) obsada zwerząt na UR destymulanta, próg veta 2; e) saldo blansu glebowej substancj organcznej stymulanta, próg veta: 0; f) saldo blansu azotu brutto w glebe nomnanta, przedzał veta zróżncowany regonalne [Wrzaszcz 2009]. W zakrese zrównoważena ekonomcznego posłużono sę jednym wskaźnkem, tj. relacją wynagrodzena pracy własnej w gospodarstwe (dochód z gospodarstwa rolnego na jednostkę pełnozatrudnoną) przecętnego wynagrodzena netto pracownków zatrudnonych w całej gospodarce narodowej (rodzaj zmennej stymulanta, próg veta 23 628 zł). Określene pozomu zrównoważena gospodarstw rolnych w zakrese środowskowo-ekonomcznym uznano za uzasadnone tylko w jednostkach charakteryzujących sę co najmnej progową wartoścą wskaźnka w obydwu badanych aspektach. W nnym przypadku względna przewaga ekonomczna mogłaby nwelować relatywne nsk pozom zrównoważena środowskowego (bądź odwrotne), a wynk syntetycznej mary przyjąłby zblżone welkośc w zróżncowanych gospodarstwach. Journal of Agrbusness and Rural Development
Czynnk kształtujące zrównoważene gospodarstw rolnych 289 xj mn{ xj} Sm dla xj xoj max{ xj} mn{ xj} z j (1) xj max{ xj} Sm dla xj xoj max{ xj} mn{ xj} z ś 1 m gdze: lczba obektów, = 1, 2,..., n; gdze n = 11 283, j lczba zmennych dagnostycznych (mar zrównoważena), j = 1, 2,..., m, x j wartość j-tej zmennej w -tym obekce, S x m próg veta dla j-tej zmennej dagnostycznej, oj mn{x j } mnmalna wartość x j, max{x j } maksymalna wartość x j, z j znormalzowana wartość j-tej zmennej w -tym obekce, z pozom zrównoważena -tego gospodarstwa rolnego. ś W celu określena determnant pozomu zrównoważena gospodarstw rolnych posłużono sę modelem regresj logstycznej z funkcją wążącą logt. Model ten umożlwa modelowane symulację prawdopodobeństwa opsywanego zdarzena (przynależność badanej jednostk do pożądanej grupy) za pomocą dychotomcznej zmennej zależnej, w zależnośc od charakteryzujących ją różnych zmennych dagnostycznych zmennych nezależnych [Rószkewcz 2002 a, b]. Zmenne nezależne mogą być merzone na różnych skalach, tj. nomnalnej, porządkowej, lorazowej oraz przedzałowej. Parametry równana szacowane są za pomocą metody najwększej warygodnośc, poszukując wartośc parametrów a j maksymalzujących warygodność próby, na podstawe której dokonuje sę estymacj modelu [Stansz 2006]. Poprawność rozwązana jest ocenana na podstawe współczynnka dopasowana Negelkerkea, testu Hosmera Lemeshowa oraz wartośc statystyk χ 2. Duża wartość statystyk (przy danym pozome stotnośc lczbe stopn swobody) wskazuje na poprawność otrzymanego modelu. Wartość statystyk χ 2 jest równeż podstawą do oceny stotnośc poszczególnych współczynnków regresj logstycznej, która defnuje statystykę Walda. Wartośc oszacowanych współczynnków ne mają żadnej nterpretacj, natomast nterpretowane jest przekształcene oszacowanego równana zwane lorazem szans (wzór 3). Iloraz szans (Ψ) oznacza stosunek prawdopodobeństwa, że badane (pożądane) zdarzene wystąp (P ) do prawdopodobeństwa, że ten przypadek ne pojaw sę. Mmo welu możlwośc przedstawonej metody badawczej, ne pozwala ona na wyjaśnene efektów nterakcj zmennych nezależnych uwzględnonych w modelu [Stansz 2006]. P 1 P e m j 1 z j a0 a1 X1... a k X k (2) (3) 2(24) 2012
290 W. Wrzaszcz Wyrażene e a j wyraża relatywną zmanę prawdopodobeństwa (możlwośc) wystąpena zdarzena w wynku dzałana czynnka X j, przy stablnośc (ceters parbus) pozostałych zmennych (jeżel przyjmuje wartośc powyżej 1 dany czynnk dzała stymulująco; jeżel ponżej 1 dany czynnk dzała ogranczająco) 4. Kerując sę przesłankam prezentowanym w lteraturze przedmotu oraz wynkam badań własnych, wyspecyfkowano lstę cech (zmennych nezależnych), które potencjalne mogły oddzaływać na badane zjawsko. Zmenne te zaklasyfkowano do następujących obszarów: a) warunk przyrodnczo-produkcyjne położene gospodarstwa na obszarach o nekorzystnych warunkach gospodarowana (ONW), wskaźnk bontacj gleby, udzał gleb dobrych, b) czynnk produkcj: zema, praca, kaptał powerzchna struktura użytków rolnych, udzał zem własnej, nakłady pracy, pozom specjalzacja wykształcena, średna wartość kaptału, welkość ekonomczna, c) nastawene produkcyjne gospodarstwa typ rolnczy, system gospodarowana, kerunek produkcj, d) ntensywność organzacj produkcj rolnczej ntensywność organzacj produkcj roślnnej, ntensywność organzacj produkcj zwerzęcej, ntensywność produkcj, e) praktyk prośrodowskowe partycypacja w programach rolnośrodowskowych, nawożene gleby nawozam wapnowym, f) aktywność nwestycyjna pozarolncza udzał w programach rządowych wperających fnansowo dzałana nwestycyjne, aktywność pozarolncza. Zgodne z założenam analzy logtowej, lstę zaproponowanych zmennych ogranczono do tych cech, które spełnały krytera formalne [Stansz 2006] 5. Podstawowym kryterum akceptacj modelu była stotność statystyczna modelu oraz dobroć jego dopasowana do danych emprycznych. WYNIKI Badane jednostk sklasyfkowano w zależnośc od wartośc wskaźnka zrównoważena środowskowego oraz ekonomcznego. Według perwszej klasyfkacj, wyróżnono gospodarstwa o pozome zrównoważena środowskowego: 1) pożądanym/wysokm (wskaźnk od 0,28 do 1, ponad 3/4 gospodarstw w tej grupe cechowało sę normatywnym pozomem 5 przyjętych mar/kryterów), 4 Wartość nterpretujemy w odnesenu do 1, wyrażając wynk w procentach, np. wynk równy 1,22 oznacza, że szanse wystąpena danego zjawska zwększają sę o 22%, jeśl analzowany czynnk zmen sę o jednostkę (ceters parbus). 5 Tworząc model logtowy, należy unkać zmennych mocno ze sobą skorelowanych, gdyż prowadz to do zawyżena błędów standardowych, a węc fałszywej oceny stotnośc analzowanych zmennych. W przypadku zmennych loścowych wskazane jest zweryfkowane zależnośc za pomocą wskaźnka korelacj oraz elmnacj zmennych przy stotnym statystyczne współczynnku z zakresu [ 0,5; 0,5]. Także współlnowość zmennych unemożlwa wylczene współczynnków modelu. Innym wymogem przy przeprowadzanu analzy logtowej jest duża lczebność badanych obektów, co zakres badana FADN zapewna w dostatecznym stopnu. Journal of Agrbusness and Rural Development
Czynnk kształtujące zrównoważene gospodarstw rolnych 291 2) przecętnym (wskaźnk od 0 do 0,27, ok. 3/4 gospodarstw w tej grupe cechowało sę normatywnym pozomem 4 mar), 3) nskm (wskaźnk od 0,28 do 0,01, ok. 3/4 gospodarstw w tej grupe cechowało sę normatywnym pozomem 3 mar), 4) bardzo nskm (wskaźnk od 1 do 0,27, ok. 70% gospodarstw w tej grupe cechowało sę normatywnym pozomem 2 mar). W zależnośc od dochodowośc nakładów pracy własnej wyróżnono gospodarstwa o pozome zrównoważena ekonomcznego: 1) pożądanym/wysokm (wskaźnk relacj wynagrodzeń od 1, co oznacza, że dochody ukształtowały sę na pozome co najmnej parytetowym), 2) przecętnym (wskaźnk od 0,5 włączne do 1), 3) nskm (wskaźnk od 0 włączne do 0,5), 4) z ujemnym dochodam. Przedstawona klasyfkacja umożlwła określene rozkładu gospodarstw według skal oddzaływana na środowsko, a także dochodowośc. Uwzględnając oddzaływane produkcj rolnej na środowsko przyrodncze, wyodrębnono gospodarstwa o wysokm (pożądanym) pozome równowag (które stanowły 22%, a praktyk rolncze w tych jednostkach ocenono jako przyjazne dla środowska), o przecętnym wynku (39%), a także cechujące sę małą bardzo małą wartoścą wskaźnka (odpowedno 33% 6% w tych podmotach przeważały nepoprawne praktyk rolncze). Natomast w zależnośc od pozomu zrównoważena ekonomcznego wyróżnono gospodarstwa o wysokm (pożądanym) pozome zrównoważena (46% jednostek cechowało sę co najmnej parytetową dochodowoścą pracy), przecętnym (22%) oraz nskm (25%), a także wskazano podmoty z ujemnym wynkem (7%). W zborowośc badanych gospodarstw 13% jednostek uznano za zrównoważone w obydwu aspektach, gdyż jednocześne charakteryzowały sę dużą wartoścą wskaźnka środowskowego ekonomcznego. Produkcja rolna w tych gospodarstwach ne generowała zagrożeń dla otoczena przyrodnczego, a ch wynk ekonomczny był porównywalny z dochodam uzyskwanym poza rolnctwem. W tabel 1 zestawono podstawowe cechy gospodarstw o pożądanym pozome zrównoważena środowskowego (ZŚ), ekonomcznego (ZE) oraz środowskowoekonomcznego (ZŚE) na tle pozostałych jednostek 6. Gospodarstwa zrównoważone na wysokm pozome cechowały sę wększą powerzchną użytków rolnych w porównanu z pozostałym podmotam. Ponadprzecętny pozom nadwyżk bezpośrednej, wartośc produkcj oraz wartośc dodanej netto, a także wynków ekonomcznych wyróżnał jednostk przyjazne dla środowska oraz dochodowe. Nższy wskaźnk względnej wysokośc kosztów wskazał na lepszą organzację produkcj rolnej, a także wększą efektywność gospodarowana w podmotach o pożądanym wynku zrównoważena w poszczególnych aspektach. Przeprowadzone badana upoważnły do stwerdzena, ż zakres kerunek wpływu znacznej lczby czynnków kształtujących pożądany pozom zrównoważana środowskowego ekonomcznego jest zbeżny (tab. 2). Spośród analzowanych czynnków, na pozom zrównoważena w obydwu aspektach oddzaływały dodatno: powerzchna użytków rolnych, pozom wykształcena kerownka gospodarstwa, ekologczny system 6 Ten podzał gospodarstw wykorzystano równeż w modelach logtowych. 2(24) 2012
292 W. Wrzaszcz Tabela 1. Przecętne wartośc cech gospodarstw o wysokm pozome zrównoważena na tle pozostałych oraz ogółu badanych jednostek FADN Table 1. Selected characterstcs of agrcultural holdngs dffer n the level of sustanablty Lp. No. Wyszczególnene Specfcaton 1 Lczebność gospodarstw Number of agrcultural holdngs 2 Użytk rolne (ha/gospodarstwo) Agrcultural area (ha/holdng) 3 Standardowa nadwyżka bezpośredna (ESU/gosp.) Standard Gross Margn (ESU/holdng) 4 Produktywność zem (produkcja w tys. zł/ha) Land productvty (thous. PLN/ha) 5 Wskaźnk względnej wysokośc kosztów (zł/zł) Relaton of total output and nput (PLN/PLN) 6 Wartość dodana netto (tys. zł/ha) Farm Net Value Added (thous. PLN/ha) 7 Dochodowość pracy własnej (tys. zł/fwu) Famly Farm Income (thous. PLN/FWU) 8 Dochodowość zem (tys. zł/ha) Famly Farm Income (thous. PLN/ha) ZŚ ZE FADN ZŚE ZŚ_W P ZE_W P 11 283 2 520 8 763 5 201 6 082 1 422 35,45 39,92 34,16 52,00 21,29 53,00 20,46 21,74 20,09 30,85 11,58 29,34 5,12 4,86 5,21 5,65 4,02 5,20 0,84 0,80 0,85 0,78 0,98 0,75 1,94 2,13 1,88 2,42 0,94 2,47 35,20 41,78 29,25 64,30 9,31 64,92 1,69 1,87 1,64 2,15 0,73 2,20 ZŚ zrównoważene środowskowe, ZE zrównoważene ekonomczne, ZŚE zrównoważene środowskowo-ekonomczne, ZŚ_W pożądany pozom zrównoważena środowskowego, ZE_W pożądany pozom zrównoważena ekonomcznego, P pozostałe gospodarstwa. Źródło: opracowane własne na podstawe danych FADN. P other agrcultural holdngs, hgh/satsfyng (W) level of envronmental (ZŚ), economc (ZE), envronmental and economc sustanablty (ZŚE). Source: own calculaton based on FADN data. Tabela 2. Determnanty pozomu zrównoważena gospodarstw rolnych Table 2. Determnants of agrcultural holdngs sustanablty level Lp. No. Wyszczególnene Specfcaton Iloraz szans (Ψ) pożądanego pozomu zrównoważena Odds rate (Ψ) of satsfyng level of agrcultural holdngs ZŚ_W ZE_W ZŚE 1 2 3 4 5 1 Położene na ONW Localsaton on Less Favoured Areas 2 Powerzchna UR Agrcultural area 3 Pozom wykształcena Level of educaton 4 Wykształcene rolncze Agrcultural educaton 0,8 b.. 0,9 1,2 2,8 3,5 1,1 1,1 1,2 b.. 1,1 b.. Journal of Agrbusness and Rural Development
Czynnk kształtujące zrównoważene gospodarstw rolnych 293 Tabela 2 cd. / Table 2 cont. 1 2 3 4 5 5 Kerunek produkcj zwerzęcej Anmal producton 6 Ekologczny system gospodarowana Ecologcal producton Typ rolnczy gospodarstwa Type of farmng 1,7 0,5 b.. 3,2 1,5 3,8 7 T1 uprawy polowe feld crops 0,8 1,6 1,4 8 T4 zwerzęta przeżuwacze grazng lvestock 4,3 1,2 5,8 9 T5 zwerzęta zarnożerne granvores 0,2 1,2 0,1 10 T6 różne uprawy mxed crops b.. b.. b.. 11 T7 różne zwerzęta mxed lvestock b.. 0,5 0,5 12 T8 różne uprawy zwerzęta mxed crops and lvestock 13 Pozom ntensywnośc organzacj produkcj roślnnej Level of crop producton ntensty of organzaton 14 Pozom ntensywnośc organzacj produkcj zwerzęcej Level of anmal producton ntensty of organzaton 15 Intensywność produkcj (zł/ha) Producton ntensty (PLN/ha) 16 Program rolnośrodowskowy Agr-envronmental programme 17 Wapnowane gleby Sol lmng 18 Dzałana nwestycje Investment actvty ref. ref. ref. 1,3 1,2 1,7 1,1 1,3 1,5 0,8 1,01 0,7 1,3 b.. b.. 1,2 b.. 1,2 1,4 1,3 1,7 b.. brak stotnośc, ref. punkt odnesena, ZŚ_W R 2 N = 0,24 (poprawne klasyfkacje 79%), ZE_W R 2 N = 0,45 (77%), ZŚE R 2 N = 0,60 (88%). Źródło: Opracowane własne na podstawe danych FADN. Hgh/satsfyng (W) level of envronmental (ZŚ), economc (ZE), envronmental and economc sustanablty (ZŚE), b.. not sgnfcant varable, ref. reference level, ZŚ_W R 2 N = 0.24 (correct classfcaton 79%), ZE_W R 2 N = 0.45 (77%), ZŚE R 2 N = 0.60 (88%). Source: own calculaton based on FADN data. gospodarowana, pozom ntensywnośc organzacj produkcj roślnnej zwerzęcej, a także partycypacja w dzałanach nwestycyjnych. Na przykład wzrost areału gospodarstwa o jedną klasę welkośc skutkował zwększenem szansy na produkcję bezpeczną dla środowska o 20% 7. Wększy areał gospodarstwa zwększa możlwość zmanowana rośln (w tym różnorodność upraw oraz udzał powerzchn pokrytej roślnnoścą w okrese zmy), dodatno oddzałuje na pozom salda blansu glebowej mater organcznej, a także możlwość poprawnego zblansowana azotu [Wrzaszcz 2009]. Wynk determnowała też zmana pozomu nten- 7 Wyodrębnono następujące klasy welkośc gospodarstw: do 5 ha, 5-10,10-20, 20-30, 30-50, powyżej 50 ha. 2(24) 2012
294 W. Wrzaszcz sywnośc organzacj produkcj 8. Operając sę na metodolog opracowanej przez prof. B. Kopca, można stwerdzć, że w szczególnośc roślny okopowe, a także przemysłowe nne pastewne charakteryzują sę wyższym współczynnkam ntensywnośc nż na przykład roślny zbożowe. Dodatn wpływ produkcj zwerzęcej uzasadna znaczene tego kerunku produkcj w kształtowanu pożądanego wynku. Borąc pod uwagę neznaczną część gospodarstw o ponadnormatywnym pozome obsady, a także przecętną strukturę zasewów ubogą w roślny reprodukujące substancję organczną w glebe, pozom ntensywnośc organzacj produkcj zwerzęcej determnował lość nawozów naturalnych salda blansu makroskładnków, a także mater organcznej. Dodatn wpływ stwerdzono równeż w partycypacj rolnków w dzałanach nwestycyjnych. Admnstracyjne uwarunkowana dostępu do określonych dotacj oraz dodatkowe wymog formułowane w poszczególnych dzałanach programów rządowych zapewnły spójną realzację przedsęwzęć ułatwających rozwój gospodarstw rolnych, a także ochronę zasobów środowska przyrodnczego. Na pożądany wynk w zakrese środowskowym wpływały pozytywne praktyk prośrodowskowe w postac: wapnowana gleby, udzału w programach rolnośrodowskowych oraz prowadzene welokerunkowej produkcj rolnej. Natomast do czynnków ujemne oddzałujących zalczono ntensywność produkcj 9 oraz uwarunkowana egzogenczne w postac utrudnonych warunków gospodarowana. Owszem wyższy jest koszt zakupu welu chemcznych środków do produkcj rolnczej o precyzyjne dobranym składze bądź preparatów zawerających szerszą paletę makroelementów, nemnej jednak zbyt duże nakłady jednostkowe, nezależne od ch jakośc, przekraczają absorpcję ekosystemu. Natomast położene gospodarstwa na ONW (sklasyfkowane na podstawe nskego pozomu wskaźnka waloryzacj rolnczej przestrzen produkcyjnej, odzwercedlającego jakość przydatność rolnczą gleb, warunk klmatyczne oraz wodne, a także ukształtowane terenu) zasadnczo ogranczają możlwośc organzacj produkcj rolnczej, w szczególnośc roślnnej. W sferze ekonomcznej wększość powyższych czynnków była nestotna, natomast ntensywność produkcj oraz wykształcene rolncze kerownka gospodarstwa zwększały szanse na osągnęce pożądanego wynku ekonomcznego. Typ rolnczy gospodarstwa stotne różncował prawdopodobeństwo zrównoważena na wysokm pozome. Stwerdzono, ż najwększe możlwośc w osągnęcu równowag środowskowej mały gospodarstwa wyspecjalzowane w chowe zwerząt żywonych w systeme wypasowym, natomast w zakrese ekonomcznym jednostk wyspecjalzowane w uprawach polowych. PODSUMOWANIE Przeprowadzone badana wskazały, ż zborowość gospodarstw towarowych o pożądanym pozome zrównoważena środowskowego oraz ekonomcznego jest znacząca 8 Pozom ntensywnośc organzacj produkcj roślnnej zwerzęcej według prof. B. Kopca: 1 bardzo mały, 2 mały, 3 średn nższy, 4 średn wyższy, 5 wysok mnejszy, 6 wysok wększy, 7 bardzo wysok mnejszy, 8 bardzo wysok wększy, 9 specjalne wysok. 9 Intensywność produkcj zmenna loścowa, ocenona jako pozom kosztów całkowtych (tys. zł) faktyczne ponesonych na 1 hektar użytków rolnych w gospodarstwe. Journal of Agrbusness and Rural Development
Czynnk kształtujące zrównoważene gospodarstw rolnych 295 pod względem zarówno lczebnośc, jak czynnków produkcj znajdujących sę w ch dyspozycj. Tym samym stwerdzono, ż nezasadne jest utożsamane produkcj bezpecznej dla środowska z produkcją nskotowarową oraz nskodochodową. W zborowośc FADN uznano 13% podmotów za zrównoważone w obydwu aspektach środowskowym ekonomcznym. Produkcja rolna w tych gospodarstwach ne generowała zagrożeń dla otoczena przyrodnczego, a ch wynk ekonomczny był porównywalny z dochodam uzyskwanym poza rolnctwem. Stwerdzono, ż zbeżny zakres kerunek wpływu determnant endogencznych ułatwa jednoczesną realzację celów środowskowych ekonomcznych na pozome gospodarstwa rolnego. Istotnym czynnkem różncującym szanse zrównoważena gospodarstw na pożądanym pozome, w każdym w rozważanych aspektów, jest ch typ rolnczy. Najwększe możlwośc w zakrese osągnęca równowag środowskowej mały jednostk wyspecjalzowane w chowe zwerząt żywonych w systeme wypasowym, natomast w zakrese ekonomcznym podmoty ukerunkowane w uprawach polowych. LITERATURA Baker S., 2006. Sustanable development. Routledge, New York, 27-35. Baum R., Śleszyńsk J., 2009. Nowe funkcje rolnctwa dostarczane dóbr publcznych. Rocz. Nauk. SERA 11, 2, 19-23. Bołtromuk A., 2006. Przyczyny skutk wzrostu zanteresowana aspektem środowskowym w poltyce rolnej UE. Rocz. Nauk. SERA 8, 4, 60. Costanza R., Cumberland J.H., Daly H.E., Goodland R., Norgaard R.B., 1997. An ntroducton to ecologcal economcs. ISEE, CRC Press, Boca Raton, Florda, 17-18, 85-96. Cooper T., Hart K., Baldock D., 2009. Provson of publc goods thorough agrculture n the European Unon. Report prepared for DG Agrculture and Rural Development. IEEP, London, 10-11. Czyżewsk A., Hensz-Matuszczak A., 2005. Makroekonomczne uwarunkowana rolnctwa ndustralnego społeczne zrównoważonego. Refleksje na temat sprzężeń regulacyjnych realnych. W: Koncepcja badań nad rolnctwem społeczne zrównoważonym. Nr 11. IERGŻ PIB, Warszawa, 59. Duer I., 2010. Dobra publczne użytkowane dostarczane przez rolnctwo wsperane w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wejskch. W: Możlwośc rozwoju obszarów problemowych rolnctwa (OPR) w śwetle PROW 2007-2013. Studa Raporty nr 21. IUNG PIB, Puławy, 85-96. Fotyma M., 2000. Problematyka rolnctwa zrównoważonego. Bul. Inform. IUNG, Puławy, 3. Krasowcz S., 2005. Cechy rolnctwa zrównoważonego. W: Koncepcja badań nad rolnctwem społeczne zrównoważonym. Nr 11. IERGŻ PIB, Warszawa, 23-24. Loon van G.W., Patl S.G., Hugar L.B., 2005. Agrcultural sustanablty. Strateges for Assessment. SAGE Publ., New Delh, 25-34. OECD, 1999. Envronmental ndcators for agrculture. Issues Desgn 2, 19. Prugh T., Costanza R., Cumberland J.H., Daly H.E., Goodland R., Norgaard R.B., 1999. Natural captal and human economc survval. ISEE, CRC Press, Boca Raton, London, 20-21, 152. Reboratt C.E., 1999. Terrtory, scale and sustanable development. W: Sustanablty and the socal scence: A cross-dscplnary approach to ntegratng envronmental consderaton nto theoretcal reorentaton. Red. E. Becker, T. Jahn. Zed Books, London, 207-222. Rees W.E., Wackernagel M., 1994. Ecologcal footprnt and approprated carryng capacty: Measurng the natural captal requrements of the human economy. W: Investng n natural 2(24) 2012
296 W. Wrzaszcz captal: The ecologcal economcs approach to sustanablty. Red. A. Jansson, M. Hammer, C. Folke, R. Costanza. Island Press, Washngton, 369. Rószkewcz M., 2002 a. Metody loścowe w badanach marketngowych. PWN, Warszawa, 176- -178. Rószkewcz M., 2002 b. Narzędza statystyczne w analzach marketngowych. C.H. Beck, Warszawa, 90-93. Runowsk H., 2000. Zrównoważony rozwój gospodarstw przedsęborstw rolnczych. Rocz. Nauk. SERA 2, 1, 94-102. Stansz A., 2006. Przystępny kurs statystyk z zastosowanem STATISTICA PL na przykładach z medycyny. T. 1. Statsoft, Kraków, 220-226. Strahl D., Walesak M., 1997. Normalzacja zmennych w skal przedzałowej lorazowej w referencyjnym systeme grancznym. Przegl. Statyst. 44, 70-74. Toczyńsk T., Wrzaszcz W., Zegar J.S., 2009. Z badań nad rolnctwem społeczne zrównoważonym [8]. Zrównoważene polskego rolnctwa w śwetle danych statystyk publcznej. Nr 161. IERGŻ PIB, Warszawa, 12. World Commsson of Envronment and Development, 1987. Our common future. The World Commsson on Envronment and Development, Oxford Unversty Press, Oxford. Woś A., 1992. Rolnctwo zrównoważone (sustanable agrculture). Zagadn. Ekon. Roln. 2, 10. Woś A., Zegar J.S., 2002. Rolnctwo społeczne zrównoważone. IERGŻ, Warszawa, 35. Wrzaszcz W., 2009. Blans nawozowy oraz blans substancj organcznej w ndywdualnych gospodarstwach rolnych. W: Z badań nad rolnctwem społeczne zrównoważonym. Red. J.S. Zegar. Nr 129. IERGŻ PIB, Warszawa, 24-42. Zegar J.S., 2007 a. Podstawowe zagadnena rozwoju zrównoważonego. WSBF, Belsko-Bała, 52, 77-79. Zegar J.S., 2007 b. Przesłank nowej ekonomk rolnctwa. Zagadn. Ekon. Roln. 4/313, 6, 10-14. Zegar J.S., 2010. Kategora optymalnośc w rozwoju rolnctwa. Współczesne wyzwana. Rocz. Nauk Roln. Ser. G, 97, 3, 303-304, 308. Zegar J.S., Wlk W., 2007. Zrównoważene ndywdualnych gospodarstw rolnych w śwetle wybranych kryterów. W: Z badań nad rolnctwem społeczne zrównoważonym [4]. Nr 59. IERGŻ PIB, Warszawa, 9. DETERMINANTS OF AGRICULTURAL HOLDINGS SUSTAINABILITY Summary. Agrcultural polcy n the European Unon, at the Communty level, as well as Member Countres, ncreasngly emphasze the ssue of sustanable development of agrculture. Ths s a response to the multplyng threats to the envronment. Referrng to ths problem, t was justfed to estmate the level of agrcultural holdngs sustanablty (on the bass of FADN data) and recognze ts determnants. There was appled multdmensonal statstcal analyss and logstc regresson. The research ndcated that dentfcaton of envronmentally frendly agrculture wth low proft producton s ungrounded. Key words: the level of agrcultural holdngs sustanablty, the ndvdual agrcultural holdng, determnants of agrcultural holdngs sustanablty level, FADN Zaakceptowano do druku Accepted for prnt: 4.04.2012 Do cytowana For ctaton: Wrzaszcz W., 2012. Czynnk kształtujące zrównoważene gospodarstw rolnych. J. Agrbus. Rural Dev. 2(24), 285-296. Journal of Agrbusness and Rural Development