К. STOŁY H WO. CZASZKI Z JACKOWICY (Okres Cymmeryjski) (Les crânes de Jacko wica) Opracowane w pracowni antropologicznej przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie. * P. Erazm Majewski dostarczył mi do opracowania 3 nader ciekawe czaszki, pochodzące z kurhanów Jackowickich, (powiat lipowiecki kijowskiej gub.) rozkopanych przez P. Bydłowskiego. Według określenia P. E. Majewskiego kurhany te należy odnieść do zarania epoki bronzowej na Ukrainie. Opis przedmiotów, znalezionych w grobach, zamieszczony jest w t. VI-ym Ś wiato wita z r. 1906. Pomiary moje oznaczam w milimetrach; pomiary zaś zaopatrzone znakiem zapytania (?) wskazują wielkość przybliżoną, wskutek uszkodzenia czaszki. Terminologii antropologicznej używam według prof. A. v. Török'a (G-rundzüge einer systematischen Kraniometrie. 1890), dopełniając ją następującemi terminami: apertion (nosiec) punkt brzeżny największej szerokości otworu gruszkowatego nosa (apertura pyriformis nasi); alverion (zębodolec) punkt brzeżny największej szerokości podniebienia (palatum) na wewnętrznych brzegach zębodołowych (alveoli dentales); eurymedullaria (szerokordzeniowość) typ czaszek, posiadających szeroki otwór potylicowy wielki (foramen occipitale magnum). Załączam również przy terminach międzynarodowych terminy polskie, utworzone częściowo przez prof. В. Dybowskiego, częściowo przeze-mnie, oraz znajdujące się w Słowniku lekarskim polskim" 1905 r. Kraków.
74 К. STOŁYHWO. Ρ О Λ I Ä R Ϋ. Ла katalogu zbiorów P. Ε. Majewskiego Pochodzenie Mogiła 52 Xs 16231 Jackowica okres cymmeryjski Mogiła 36 Ał 16230 Jackowica okres cymmeryjski Mogiła 29 Λΐ 1629 Jackowica okres cymmeryjski Płeć Wiek euryon euryou (szerociee szerociec) glabella extremnm occiput (gładyszka tyłogłowie) kobieta dojrzała 143 (?) 185 / mężczyzna stary 139 190 mężczyzna dojrzały 144 (?) 212 (?) basion bregma (prożek śród wieńcze) 141 basion vertex * (prożek ciemię) 143 opisthion bregma (zaotworek śródwieńcze) 152 152 153 basion opisthion (prożek zaotworek) 40 Szerok. największa otworu potylicowego wielkiego 39,5 basion nasion (prożek nadnosie) 118 basion prosthion (prożek przeddziąśle) 105 (?) basion akanthion (prożek nosokolec) 114 frontotemporale-frontotem. (czołoskronie czołoskronie) 97 93. 100,5 stephanion - stephanion (nadskronie nadskronie) 116 104 114 (?) mastoid ale mastoid ale (sutko wiec sutko wiec) 111 117 (?)
CZASZKI Z JACKOWICT. 75 ^ a uriculare auriculare (uszec - uszec) asterion asterion (gwiazdka gwiazdka) apertion apertion (nosiec nosiec) 120 (?) 127 133 118 124 22 24 nasion akanthion (nadnosie nosokolec) nasion prosthion (nadnosie przeddziąśle) rhinion hormion (śródnosie tyłotwarze) 47 54 62 (?) 73 (?) 83,5 t-l ü akanthion hormion (nosokolec tyłotwarze) nasion bregma (nadnosie śródwieńcze ) bregma lambda (śródwieńcze węgieł) 77 113 110 120 (?) 118 108 132 W lambda opisthion (węgieł zaotworek) zy gion zygion (jarzmiec jarzmiec) zygomaxillare zygomaxill. н (szczękojarzmiec-szczęk oj.) ϋ malare malare (lice lice) gonion gonion (żuchwokąt żuchwokąt) gnathion symphysion (bródek spojeniec) ektoorbitale ektoorbitale (zewnątrzoczodole ditto) 97 97,5 98,5 140 139 94 95 116 117 99 95 30 34 (?) 39,5 95 105 103 (?)
76 К. STOŁYHWO.» Wysokość oczodołu prawego "Wysokość oczodołu lewego Szerokość oczodołu prawego Szerokość oczodołu lewego dakryon dakryon (łzawka łzawka) staphylion prosthion (podniebieniec-przeddziąśle) alverion alverion (zębodolec zębodolec) 32,5 33 38 32,5 32 37 38,5 41 43 41 _ 22,5 26 46 (?) Obwód poziomy czaszki poprzez ophryon (śródbrewie i 7 538 576 extremum occiput (tyłogowie). Łuk przez bregmę (śródwieńcze) auriculare auricu lare (uszec uszec) 324 (?) 294 315 Łuk nasion bregma j^q ^ (nadnosie śródwieńcze) Łuk bregma lambda (śródwieńcze węgieł) Łuk lambda - opisthion (węgieł zaot worek) ^^ 121 130 Cały łuk podłużny nasion opisthion (nadnosie zaotworek) 380 365 417 (?)
katalogu zbiorów p. E. Majewskiego. Konsystencja kości Budowa kości Symetrya kształtu czaszki Wielkość zębów Starcie zębów Zrastanie się szwu nosowego środkowego (sutura nasalis mediana) Zrastanie się szwu czołowego (sutura frontalis) Zrastanie się szwu koronowego (sutura coronalis) CZASZKI Z JACKOWICY. 77 CECHÝ MORFOLOGICZNE. Zrastanie się szwu strzałowego (sutura sagittalis) Zrastanie się szwu węglowego (sutura lambdoidea) Zrastanie się szwu skroniowego prawego (sutura temporalis) Zrastanie się szwu skroniowego lewego (sutura temporalis) Kierunek zrastania się szwów czaszki Zawiłość szwu koronowego (sutura coronalis) Zawiłość szwu strzałowego (sutura sagittalis) Zawiłość szwu węgłowego (sutura lambdoidea) Zawiłość szwu skroniowego prawego (sutura temporalis) Zawiłość szwu skroniowego lewego (sutura temporalis) Kostki wyosobnione Í6 16231 słaba, kość krucha cienka symetryczna mierne słabe niezrośniety nieznaczne szczątki wtórnego szwu nadnosowego niezrośniety Ht 16230 mocna gruba symetryczna silnie zrośnięty dość znaczne szczątki wtór- nego szwu nadnosowego nieznaczne szczątki wtórnego szwu nadnosowego miernie zrośnięty X 16229 mocna gruba symetryczna duże mierne miernie zrośnięty niezrośniety słabo zrośn. slabo zrośn. niezrośnięty niezrośniety niezrośniety niezrośnięty niezrośnięty niezrośnięty niezrośnięty niezrośnięty niezrośnięty od przodu od przodu i z boku słabo złożony, miernie złożony, miernie złożony, silnie złożony silnie złożony niezłożony silnie złożony silnie złożony silnie złożony miernie złożony miernie złożony miernie złożony Jedna kartka wyosobniona w miejscu lambda Jedna kostka wyosobniona przy szwie strzałowym i cały szereg kostek wyosobnionionych przy szwie węgłowy m
78 К. STOŁY Ηλνο. kości slabo za- kości silnie za- Kosci nosowe (ossa nasalia) darte do góту, darte do góry, i wklęśnięcie nadnosia nadnosie nie nadnosie silnie wklęśnięte wklęśnięte Wydatność łuków licowych (arcus zygomaticus) ~ miernie wydatne, slabo wydatne Gladyszka (glabella) slabowydatna silnie wydat. silnie wydat. Wcięcia i otworv kości czołowej z bu stron z obu stron z obu stron /T., *., t,; 4 wcięcia oczo- wcięcia oczo- wcięcia oczo- (Incisura et foramen ossis frontalis) jolowe dołowe dołowe Wydatność łuków brwiowych (arcus supraorbitalis) słabo wydatne silnie wydat. silnie wydat. Wvdatnoáč kres skroniowych kości czołowej (linea temporalis) 8,abo w - vdałne miernie wydatne, słabo wydatne Wydatność guzów czołowych glabo dafne slabo (tuber frontalis) wvdat. slabo wvdat. Pochvlenie czoła słabo Р ось У" silnie Р ось У" miernie pochylone lone lone Wydatność kres półkolistych koś- s(abo miernie silnie ci potylicowej (linea semilunaris wydatne wydatne wydatne ossis occipitalis) Wydatność wygórowania potyli- g,abo wydatne gilnie cowego (protuberantia occipitalis) wvdat. silnie wydat. Wydatność grzebienia potylico- słabo wvdatnv miernie wydatny silnie wydatny wego (crista occipitalis) Wydatność wyrostka sutkowa-....,, miernie wydatny silnie wydat. silnie wvdat. tego (processus mastoideus) " Otwory ciemieniowe miernie roz- słabo rozwi- nierozwinięte (foramen parietale) winięte nięte Wydatność bródki (mentum) miernie wydatne miernie wydat. miernie wydat. Kształt kolca bródkowego we- nierozdwojony rozdwojony nierozdwojony wnętrznego (spina mentalis interna) Wydatność kolca bródkowego we- słabo wnętrznego (spina mentalis interna) wydatny silnie wydatny silnie wydatny..... Słabo wydatny, Guzek podniebieniowy _ szeroki ku przo- (torus palatinus) dowi, awązki ku tyłowi
CZASZKI Z JACKOWICY. 79 Zabarwienie kości na czerwono na czerwono nie znać barwienia na czerwono Czaszka silnie Czaszka nieco Czaszka silnie uszkodzona uszkodzona uszkodzona Szczęka górna bardzo silnie starta z przodu, za życia osobnika. Starcie to dosięga zupełnie akanthionu. Zębodoly w szczęce górnej wszystkie są zrośnięte. Widocznie bardzo wcześnie postradał zęby. W szczęce dolnej zostało kilka zębodołów. W s k f t t N i k i. w katalogu zbiorów p. E. Majewskiego ЛЬ 16231 Л 16230 16229 euryon euryonxloo glabella extremum occiput 67,92 (?) Hvperdolicho- cephalia (silna długoglowość) 73,16 Dolichocephalia (dlugoglowość) 77,30 (?) Mesocephalia (średniogłowość) basion vertexxloo glabella extremum occiput 75,26 Hypsicephalia (wysokogłowoéč) basion vertexxloo euryon euryon 82,16 102,88 Hypsicephalia opisthion bregmax 100 glabella extremum occiput Hypsicephalia Hypsicephalia frontotemporale frototempora- 52,43 48,95 lexloo Leptofrontia Leptofrontia glabella extremum occiput (wązkoczolowość) asterion asterionxloo glabella extremum occiput 80 L^Ptooccipi- talia 62,11 Leptooccipitalia fwaskopotylicowość) 47,40 (?) Leptofrontia T 58,49 (?) 72,17 (?) Orthocephalia (średniowysokogłowośc) nasion prosthionxloo zygion zvgion 52,14 (?) Leptoprosopia (wąskotwarzonasion prosthionxloo zygomaxillare zygomaxillare 77,66 (?) Leptoprosopia
80 К. STOŁYHWO. wysokość oczodoiuxloo szerokość oczodołu prawy: 84,67 Mesoconchia (miernooczodołowość) lewy: 80,49 Mesoconchia 78,00 Cliamaeconchia (niskooczodolowość) 88,37 Hypsiconchia (wyskooczodołowość) apertion apertionxloo nasion acanthion 46,81 Leptorhinia (wąskonosowość) 44,44 Leptorhinia alverion alverionxloo prosthion staphylion szerokość foraminis occipitalis magnixloo basion opisthion basion prosthionxloo nasion basion 90,20 (?) Eurystaphylinia (szerokopodniebieniowość) 98,75 Eurymedullaria (szerokordzeniowość) 88,98 (?) Orthognathia (prostoszczękowość) Zaznaczyć należy w oba męskich czaszkach z Jackowicy silną wydatność łuków brwiowych, oraz pochylenie czoła, szczególniej silne u czaszki Xi 16230. Obie czaszki męskie wykazują wogóle zbliżenie do typu spy neanderthaloidycznego, przedstawiając typ podobny do opisanego przeze-mnie parę lat temu. K. Stołyhwo Czaszki scytyjskie z grobów w Nowosiółce pow. lipowieckiego. Swiatowit tom V 1903 r. Spy-neanderthaloides. Światowit tom Y 1903 r. _ Czaszka z Gadomki. Wszechświat 1905 r.l 7) Tl J Określenie moje tego typu zostało uznaném za trafne przez tak poważnych badaczy, jak prof. A. v. Török, prof. J. Kollman, prof. Houzé, prof. L. Stieda oraz dr. R. Weinberg. Czaszki męskie z Jackowicy są zatem również dowodem, że rasa spy-neanderthalska nie wymarła w okresie dyluwialnym, jak to twierdzi prof. GL Schwalbe, lecz przetrwała do czasów znacznie późniejszych. Czaszki te dowodzą również, iż rasa spy-neanderthalska zajmowała szersze przestrzenie i była rozpowszechnioną na Ukrainie. Czaszka kobieca z Jackowicy przedstawia typ najzupełniej człowiekowi współczesnemu mieszkańcowi Europy.